به گزارش «سدید»؛ از قدیم الایام در ایران و دیگر کشورهای اسلامی در ایام ماه محرم به مناسبت شهادت امام حسین(ع) و یارانشان تعزیه ها و نمایش های آیینی و مذهبی زیادی برگزار می شد و ایرانیان نیز علاقه مند به تماشای این نمایش ها و تعزیه ها بودند چرا که می خواستند برای عزاداری هایشان در غم شهادت امام و یارانش مویه کنند.
بنابراین این نمایش های دینی و مذهبی ریشه و مایه دیرینه دارد و حتی با گذشت زمان و پیوستن به مدرنیسم و پست مدرنیسم، تئاتر دینی در ایران از بین نرفته و جایگاه خود را حفظ کرده است ، در عرصه نمایش های میدانی این آثار مذهبی و دینی تماشاگران بیشتری را هر ساله جذب می کند و ما هم هنوز شاهد این هستیم که در ایام محرم و ماه مبارک رمضان نمایش های مذهبی زیادی بالاخص به صورت میدانی و خیابانی برگزار می شود و مردم زیادی را به خود جذب می کند.
امسال اما به دلیل تفاوت وضعیت دنیا و ایران به دلیل شیوع ویروس کرونا این طور نمایش های یا لغو شده و یا آنهایی هم که برگزار می شوند، با رعایت تمام پروتکل ها و فاصله های اجتماعی خواهند بود. یکی از نمایش هایی که در سال های گذشته مورد اقبال زیاد عموم مردم قرار گرفته «خورشید کاروان» است که با پروداکشن قوی و زیاد هرساله برگزا رمی شود و اقبال زیادی کسب کرد و مخاطبان زیادی در عرصه نمایش های آیینی داشت.
عده‌ای عقیده دارند آوازه ماجرای عاشورا قبل از تولد امام حسین(ع) در بین انبیای الهی پیچید، سیاوش معادلی برای امام حسین(ع) در میان ایرانیان باستان شد. دامنه آیین سووشون به دوران پس از اسلام و زمان گسترش تشیع کشید و پس از آن برای سالار شهیدان اجرا شد. تعزیه در سال‌های طولانی، تغییرات نرمی داشت اما روح خودش را حفظ کرد تا پای تئاتر مدرن به ایران باز شد. اکثر هنرمندان تئاتر ایران راهی جدا از اجراهای تاریخی-مذهبی را پی گرفتند.
به هرحال شاخه دیگری هم پدید آمد که سعی کرد در قالب تئاتر مدرن، محتوای مذهبی شیعی را بریزد. گاهی برای این منظور از تئاتر کلاسیک یونان وام گرفته می‌شد و چیزی روی صحنه‌ها می‌رفت که شبیه نمایشی از یونانیان باستان به شیعیان امروز درباره قیام عاشورا یا سایر رویدادهای تاریخی-مذهبی شیعه شد.
به مناسبت ماه محرم تصمیم داریم برخی از نمایش های مذهبی و پر مخاطب هر ساله را تحلیل و بازخوانی کنیم و تا هم شاهد کمرنگ نشدن آنها باشیم و فیلم ها و عکس های آنها را مرور کنیم تا اگر نتوانستیم امسال مثل هر سال این دست نمایش ها را داشته باشیم لااقل یادآوری از آنها کرده باشیم:
«خورشید کاروان» نمایشی است که به همت حسین مسافر آستانه و چند تن دیگر در سال 69 در فضایی دانشگاهی طراحی و ایجاد شد و تا همین سال گذشته نیز ادامه پیدا کرد یعنی بیش از سی سال این نمایش به اجرا درآمد و تبدیل به پرمخاطب ترین و رکوردترین اجرای نمایش مذهبی در کشور شد. البته مسافراستانه چندی بعد اجرای این کار را به محمود فرهنگ سپرد.
اجرای این کار از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران کلید خورد و به عنوان یک نمونه نمایش های مذهبی و عاشورایی که ساختاری متفاوت از کارهای کلاسیک داشت، شناخته شد. این اثر برداشتی از تلفیق شیوه نمایش ایرانی و نمایش های مذهبی بود که ساختارشکنی خاصی نسبت به کارهای غربی داشت و ارتباط خوبی هم توانست با مخاطبان برقرار کند.
این اثر از جمله کارهایی بود که به عنوان نمایش مردمی شناخته شد و بین اقشار مختلف مردم جامعه معرفی شد و در واقع تئاتر را با بخش های مختلف اجتماع و از هر گروه سنی و شغلی و فکری ارتباط برقرار کنیم البته شاید برخی تصور کنند سطح کار در این رابطه پایین آمده است اما در واقع چنین نبود و سوژه به اندیشه های مذهبی و فکری مردم نزدیک شد.
به گفته حسین مسافراستانه نمایش خورشید کاروان ادای دینی دانشجویی و دانشگاهی به عاشورا و شهادت امام حسین(ع) بود که طی این سال ها البته جای خود را بین مردم باز کرد و ادامه حیات داد و به جایی رسید که با بازیگران حرفه ای و شناخته شده دنیای تئاتر و تصویر به صحنه رفت. کیفیت اجرایی ، فنی و تخصصی این کار هر سال نسبت به قبل شناخته شده تر بود و از این لحاظ نیز توانست نظر مثبت منتقدان را نیز جلب کند و به عنوان گونه ای از نمایش های مذهبی شناخته شود.
مسافرآستانه سال 87 از گروه خورشید کاروان به دلیل مشغله های ذهنی و اضافه شدن خلاقیت به کار جدا شد و خودش نیز معتقد است که تغییرات برای هر کاری لازم است و یک هنرمند جدید با فکر جدیدتر شایدبتواند به کیفیت کار بهتر بیافزاید.
خورشید کاروان از نمایشنامه ای مفصل نوشته ابوباسم حیادار به نام «هیهات من الذله» انتخاب شد که نویسنده اصلی کار به تمام وقایع عاشورا در این نمایشنامه اشاره کرده اما قصه «دیر راهب» را پس از شهادت امام رخ داده، برای این اثر انتخاب و موضوع اصلی کار قرار داده است و خورشید کاروان هم بخشی از این نمایشنامه است.
داستان «دیر راهب» قصه آشنایی برای عامه مردم است و وقایع عاشورا را از زبان یک غیر مسلمان روایت می کند، این راهب آرام آرام قصه عاشورا را در نظر مخاطب می آورد و به جایی می رسد که خودش در برابر این همه ستم نسبت به خاندان امام حسین(ع) از هوش می رود.
«خورشید کاروان» با درگذشت انوشیروان ارجمند در سال 93 و با جایگزینی جلیل فرجاد در نقش او ادامه فعالیت داد و حال هم سال هاست که فرجاد در نقش راهب مسیحی به جای ارجمند نقش او را بر عهده دارد. سایر بازیگران در این سال ها می توان به کرامت رودساز، اسداله بابایی، فرهاد بشارتی و مهدی امینی اشاره کرد.
در این نمایش سفر اسرای واقعه کربلا، رسیدن دیرراهب نصرانی به استراحت گاه ، ماجرای راهب نصرانی ، سر بریده اباعبدالله (ع) روایت شده است که در ابتدا گروه دانشجویان دانشگاه تهران با جسارت کار را به صحنه بردند که ابتدا با مخالفت هایی هم روبه رو شد اما بعد مورد تحسین قرار گرفت.
یکی از ویژگی های این اثر شکستن دیوار چهارم یعنی فضای بین مخاطب و هنرمندان روی صحنه است که از همان ابتدا حسین مسافرآستانه این دیوار را شکست یعنی ارتباط کلامی بین هنرمند روی صحنه و مخاطب را برقرار کرد که خیلی هم آن دوران مورد نقد قرار گرفت.
در میانه های نمایش شاهد هستیم که گفت وگویی بین راهب نصرانی و عموم مردم درباره مظلومیت و حقانیت امام حسین(ع) شکل می گیرد. ازآنجایی که راهب نصرانی ابتدا شناختی از اسلام و امام حسین(ع) و قیامش ندارد، مخاطبان را هدف قرار می دهد و سوالاتی می پرسد.
طبق شنیده ها در سال های نخستین اجرای خورشید کاروان همان سال 69 خیلی از هنرمندان این کار را مورد شماتت قرار دادند یکی به دلیل موضوع و دیگری ساختارشکنی که این کار در تئاتر داشت و مردم را به مشارکت دعوت می کرد اما خوشبختانه استمرار گروه نمایشی و استقبال مردم کار را به ادامه کشاند تا اینکه در سال 71 عده ای از بازیگران شناخته شده تئاتر و حرفه ای تر ها به این جریان پیوستند و به عبارتی کار را حرفه ای تر کردند از جمله می توان به انوشیروان روحانی و کرامت رودساز اشاره کرد که تجربه زیادی در بازیگری تئاتر داشتند.
خیلی از منتقدان تئاتر معتقد هستند که در تاریخ معاصر خورشید کاروان از معدود نمایش هایی بود که درب های سالن های تئاتر را به روی مردم باز کرد و روایتی داستان گونه از شهادت امام حسین(ع) رقم زد در حالیکه قهرمان اصلی کار یک غیر مسلمان یعنی راهبی نصرانی بود که در مواجه با این حماسه بزرگ، یعنی تراژدی عاشورا و کربلا خود اسلام آورد.
این نمایش پس از حضور موفق چند ساله در تهران در سال های هفتاد و یک تا هفتاد و هفت نیز در شهرها و استان های مختلف کشور به صحنه رفت و شاید بتوان گفت این نمایش تنها نمایشی است که پس از سی سال هنوز رکوردار اجرای آثار تئاتری در شهرهای مختلف ایران همچون اصفهان، کاشان، ایلام، کرمانشاه، سنندج، گرگان، قم، دزفول، اهواز، کرج، شوشتر، ابهر، محلات، تفرش، دلیجان، ارومیه، تبریز، زابل، شاهین‌شهر و ... و همینطور کشورهای مختلف چون انگلیس، هلند و امارات است و رمز ماندگاری اش نیز موضوع مذهبی آن یعنی بهره مندی از رویکرد و نگاه به مفاهیم مذهبی و متفاوت در قامت داستان حماسه کربلا است.
سال گذشته مصادف با سی امین سال اجرای نمایش خورشید کاروان که هر ساله در ماه صفر یعنی دهه پایانی این ایام و مصادف با اربعین حسینی برگزار می شود، در برج آزادی به اجرا در آمد.
نمایش خورشید کاروان به همت موسسه فرهنگی فدک با هدف ترویج و تبلیغ فرهنگ اسلام اجرا می شود در طی همه این سال ها همیشه نقدهای زیادی بوده که ما نتوانستیم در عرصه تئاتر نمایش های مذهبی خوبی به جامعه معرفی کنیم یا اینکه نمایش های مذهبی نمی توانند جایگاه خوبی در جامعه داشته باشند در حالیکه این نمایش و چند نمایش دیگر نقص این نقدها را نشان داد همینطور که برخلاف خیلی کارهای مذهبی که نقدهای زیادی بر آنها در زمینه کلیشه بودن موضوع و فقدان مباحث فنی در آنها مطرح است، این کار به موفقیت رسید.
در شبی که کاروان اسرای کربلا در مسیر شام در یک دیر راهبی توقف می کنند. راهب نصرانی از مریدان امام می شود و تمام ثروت خود را می دهد تا فقط یک شب تا سحر با سر مبارک امام حسین(ع) هم کلام شود، او با امام نجوا می کند و داستان آنقدر آشنا و شیرین است که مخاطب لحظه به لحظه با آن همراه می شود.
برخی منتقدان معتقدند راز موفقیت خورشید کاروان در ساختار آن نهفته است که با بهره گیری از ساختار داستان موازی قصه اش شکل گرفته، رویکردش کل به جزء است و نویسنده در آن از کلی گویی و شعارزدگی پرهیز کرده است. داستان اصلی هیهات من الذله نیز از مستندترین و دقیق ترین داستان های تاریخ اسلام محسوب می شود که از زوایای مختلف تاریخی این داستان نقل شده است.
نکته دیگر نیز در موفقیت این کار بهره گیری از گروه اجرایی قوی و توانمند بوده است در ابتدا حسین مسافرآستانه سپس محمود فرهنگ و بازیگرانی چون انوشیروان ارچمند و فرهاد بشارتی و کرامت رودساز و ... که مطرح شد همه از هنرمندان حرفه ای تئاتر در کنار بی توجهی به مسائل مالی بود درست است که تئاتر همچون دیگر حرفه ها نیازمند مسائل مالی و تأمین معاش است اما هنرمندانی که در خورشید کاروان زحمت کشیدند همه ابتدا عشق داشتند و سپس به مسائل دیگر توجه کردند و در این سال ها اگر اسپانسری وجود داشت، گروه دستمزد هم دریافت می کرد وگرنه کسی حرفی از مسائل مالی مطرح نمی کرد که چنین تفکری شاید در هیچ نمایش دیگری شاهدش نباشیم.
و نکته پایانی نیز توجه به نسل جوان در کنار پیشکسوتان در این کار بوده است عمده بازیگران این کار کودک و نوجوان هستند که در لوای اسیر کربلا در کار حضور دارند همه بی ادعا و بدون توجه به مسائل مالی به این گروه پیوستند و هر ساله هم فعال در کار حضور دارند و برخی از آنها حتی در عرصه های اجتماعی و فرهنگی هم سمت دارند و فعال هستند مثلا در سال هایی محمد انصاری دفاع چپ پرسپولیس نیز در این نمایش حضور داشت که در نقش دوران نوجوان اسرا دو سال بازی کرد.
با همه این سختی و تلاش ها حال باید ببینیم با وجود شرایط کرونایی که امسال صورت گرفته این نمایش قادر است در ماه صفر به اجرا در بیاید یا مثل کارهایی چون تنهاتر از مسیح مجوز فعالیت پیدا نمی کند. خورشید کاروان با این همه سال سابقه فعالیت می بایست امسال نیز با رعایت پروتکل ها و در فضایی سرباز مثل استادیوم یا هر جای دیگری به اجرا در بیاید و به سی و یکمین سال فعالیتش برسد.
انتهای پیام/
