نقد نوحه‌سرا‌ها از اشعار خود؛
سراغ نوحه‌سراهای شناخته‌شده هیأت‌های مذهبی کشور رفته‌ایم که این روزها خیلی سرشان شلوغ است.
به گزارش «سدید»؛ هر سال نزدیک محرم که می‌شود گروهی بیش از همه درگیر کار فکری می‌شوند و محرم آن‌ها یکی دو ماه زودتر از سایر مردم آغاز می‌شود. گروهی که غالبا کمتر اسمی از آن‌ها برده می‌شود، اما بار اصلی جلسات عزاداری محرم بر دوش آنهاست. این گروه که توسط اهل‌بیت (ع) نیز بسیار تکریم شده‌اند، نوحه‌سرا‌ها هستند.
نوحه‌سرا کسی است که شعری بر اساس یک آهنگ (ملودی) می‌گوید و مداح آن را در هیات می‌خواند. چون این گروه غالبا با شاعرانی که در حوزه شعر کلاسیک (غزل، قصیده و...) فعالیت می‌کنند، تفاوت‌های عمده دارند مناسب دیدیم که به آن‌ها به‌طور مجزا بپردازیم. در سال‌های اخیر انتقاداتی به نوحه‌هایی که مداحان در هیئات مذهبی می‌خوانند وارد شده، اما غالبا این انتقاد‌ها توسط کسانی مطرح می‌شود که چندان بروز و ظهور و رفت‌وآمدی به هیئات ندارند. یعنی اصلا صاحب‌نظر نیستند و فضای هیئات را نقد می‌کنند. سراغ خود نوحه‌سرا‌ها رفتیم که به‌خاطر تجربه بالایشان بدون‌شک بیشترین صلاحیت را در نقد خود آن‌ها دارند. محمد اسداللهی که نوحه معروف «صلوا علیک ملیک السماء» با صدای نریمان پناهی بسیار معروف است، سیدجواد پرئی که با «حواست هست به مو‌های سفید سرم» محرم سال گذشته معروف‌ترین نوحه محرم را گفته‌بود، محمد رسولی که دستی بر آتش شعر نیز دارد و شعرخوانی او در محضر رهبر معظم انقلاب را احتمالا دیده‌اید، محمدحسین مهدی‌پناه که صدای خوشی دارد و نماهنگ‌های عطر عاشقی و حجاج اربعین از او بار‌ها و بار‌ها در شبکه‌های سیما پخش شده‌است و سجاد محمدی که چند سالی است بار اصلی هیات ریحانه‌الحسین با نوای سیدمجید بنی‌فاطمه بر دوش اوست و نوحه‌های شنیدنی او را همه بچه‌های ریحانه‌الحسین از بر هستند.
فضای امروز نوحه‌سرایی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا برای مثال، نوحه‌های ما نسبت به دوره حاج‌اکبر ناظم پیشرفتی داشته‌است؟
محمد اسداللهی: الحمدلله بدون پیشرفت نبوده‌است. در دهه‌های بعد از ایشان اتفاقات خوبی در آثار رخ داده‌است که پیداست شاعر همنشینی با عالم داشته‌است و ارتباط و انس عجیب شاعران با سیدالشهدا (ع) در کنار نیت و اخلاص، سبب خلق آثار بسیار موفق و تاثیرگذار و ماندگاری شده‌است. به عقیده من، در زمان بزرگان و خصوصا استاد حاج‌اکبر ناظم شاعران عالم بودند. اکنون انتظار نمی‌رود و مقدور هم نیست که همه عالم باشند، اما شاعر باید همنشینی با عالم و منبری داشته‌باشد، سوال بپرسد، جویا شود و فقط به استعداد و برداشت شخصی‌اش در راستای خلق مضمون اکتفا نکند. بلکه در این مسیر از روایات و سخنان بزرگان و کتب معتبر بهره‌جسته و از این‌ها دور نشود. گاهی در هم‌کلامی با بزرگان و اهل علم نگاهی نو و روزنه‌ای از آنچه مطالعه کرده‌ایم برایمان ظاهر می‌شود که به خلق اثری متفاوت منجر خواهد شد. تکیه‌کردن به خود و استفاده مداوم از برداشت‌های شخصی، شاعر را دچار تکرار و آن هم از نوع منفی‌اش می‌کند و در شعرش پریشانی به‌وجودمی‌آورد.
امروز یکی از وظایف ما این است که از نوحه‌های گذشتگان یاد کنیم و شاعران و نوحه‌خوانان را نام ببریم. به خاطر دارم که از بیت حاج‌اکبر ناظم تماس گرفتند و تشکر کردند که از این پیرغلام یاد کردیم. اگرچه نوحه‌هایش از قدیم هم خوانده می‌شده، اما اکنون همان مضامین و نوحه‌ها با اشعار جدید آمیخته می‌شود و بسیار دلنشین از کار درمی‌آید. برای مثال نوحه «سقای دشت کربلا، اباالفضل» در اوج سادگی چنان آمیخته با نیت خالص و نزدیک به آن لحظه‌ها از روز عاشوراست که این‌گونه تاثیرگذار و ماندگار باقی‌مانده‌است یا در شعر دیگری صامت می‌گوید:
بود در شهر شام از حسین دختریآسیه فطرتی، فاطمه منظری
او سه‌ساله بُد و عقل چل‌ساله داشتبا چهل‌ساله‌ها دم به دم ناله داشت
در جان این ابیات مفاهیم والایی نهفته‌است، نظیر کمال عقل در ۴۰ سالگی یا اشاره به بعثت پیامبر و عقیله‌العرب بودن حضرت‌زینب (س) و همه این‌ها بیان خطبه‌ای است که حضرت رقیه (س) سه‌ساله مانند عمه‌اش زینب (س) خوانده‌بود. پس شاعر نباید بی‌خبر باشد، بلکه باید به مرور زمان از گنجینه‌های صندوقچه دل و ذهنش بهره ببرد و آن‌ها را بپروراند. نزدیکی به محبت اهل‌بیت (ع) می‌تواند باعث شود همچون گذشتگان از این دریای بیکران بهره ببریم.
سیدجواد پرئی: فضای حال حاضر نوحه فارسی‌زبان به‌طور خلاصه در شاخص‌های مختلف هم رشد دارد هم ضعف. پرواضح است که از لحاظ کمیت، تنوع و استخدام تکنیک‌های جدید در ساخت نوحه یا حجم تولید آثار نسبت به قبل از انقلاب یا حتی در مقایسه با دهه‌های ۶۰ و ۷۰ پیشرفت قابل‌ملاحظه در این سال‌ها به چشم می‌خورد نه‌فقط در مقایسه نوحه امروز با گذشته که حجم تولید آثار شنیداری مذهبی با دنیای موسیقی هم قابل‌مقایسه نیست. با یک محاسبه سرانگشتی حدودا فقط در دو ماه محرم و صفر شاید نزدیک به هزار اثر در دنیای نوحه تولید و خوانده شود، اما این‌که چرا از این همه اثر کمتر قطعه‌ای ماندگار یا ترند می‌شود بی‌ارتباط با ضعف‌های تولیدکنندگان در معماری نوحه‌های امروز نیست، ضعف‌هایی که می‌شود آن‌ها را در فقدان نوآوری، عدم شناخت صحیح فرم، کلیشه‌ای‌شدن ترکیبات و کلمات و مضامین به خاطر پایین‌بودن سطح مطلعات مرتبط و ... دانست؛ و در پاسخ بخش دوم این سوال که نوحه امروز چه پیشرفتی نسبت به مثلا نوحه‌های مرحوم ناظم دارد می‌توان به رشد در بخش‌های فرم و تعدد آثار اشاره کرد، اما در حوزه مضمون و محتوا ما روند مطلوب و ثابتی را در آثار قدما می‌بینیم که در آثار امروزی‌ها این نمودار به‌صورت سینوسی افت‌وخیز‌های زیادی را تجربه می‌کند که عمدتا محل اشکالات مرتبط با دانش تخصصی و معارف دینی هستند.
محمد رسولی: ما قطعا نسبت به گذشته پیشرفت داشته‌ایم و حاج‌اکبر ناظم نیز اگر امروز نامی از ایشان مانده و کارهایش شنیده می‌شود به این خاطر بوده که در دوره خود مبدع و نوآور بوده‌است؛ و اتفاقا در همان دوره نیز به امثال حاج‌اکبر ناظم که در حوزه نوحه نوآوری داشته‌اند، عده‌ای انگ می‌زدند که این کار‌ها در شأن عزای اباعبدا... (ع) نیست و باید به سنت‌ها پایبند بود. ما چاره‌ای نداریم جز این‌که همراه با شرایط روزگار خود باشیم و این شرایط را درنظر بگیریم و در هیات‌هایمان ذائقه مخاطب و هنر روز را درنظر بگیریم و البته از گنجینه کهنی که داریم باید تغذیه کنیم تا نوآوری ما موفق باشد. شعری که امروز سروده می‌شود باید زبان روز داشته‌باشد، منتها می‌دانیم اگر شاعری به گنجینه ادبیات کهن وصل نباشد در شعر روز هم موفق نخواهد بود و ممکن است به ابتذال کشیده شود. اما این مسأله به این معنا نیست که شعر باید به زبان کهن گفته شود. زبان باید زبان امروزی باشد، اما مغز و محتوایی که شاعر باید در وجود خود پرورش دهد باید برگرفته از ادبیات و سنت‌ها باشد تا به فاخر شدن شعر منتهی شود. فضای امروز نوحه‌سرایی همان‌طور که محاسن بسیاری دارد، معایب فراوانی نیز در کنارش وجود دارد. دلیل اصلی وجود این معایب، آشفتگی و بلاتکلیفی فضای نوحه‌سرایی است. در واقع هر شاعری براساس سلیقه خودش، مداح یا مستمعش فعالیت می‌کند. اگر ساماندهی خوب و خط سیر مشخصی برای فضای کلی نوحه‌سرایی در کشور وجود داشت قطعا اوضاع از الان بهتر می‌بود. چیزی که بیش از همه به این فضا ضربه زده‌است فضای رسانه‌ای هیات‌ها در این روزهاست. متاسفانه اشعار زیادی به عنوان نوحه خوانده می‌شود تا در فضای رسانه همه‌گیر و پربیننده شود و برای این هدف مسائل مهم دیگری زیر پا گذاشته می‌شود. متعاقبا در راه رسیدن به این هدف بعضا موفق می‌شوند و کارشان نیز پرسر و صدا و پربیننده می‌شود حتی اگر شاخصه درستی از نوحه‌سرایی در آن دیده نشود. اتفاقا به این دلیل دیده می‌شود که حاشیه‌ساز است و در موسیقی و مضامینش مسائل عجیب و دور از ذهنی وجود دارد. همین باعث پربازدید شدن چنین کار‌هایی در فضای مجازی می‌شود. این نگاه من به فضای نوحه امروز بود.
ویژگی‌های یک نوحه موفق و ماندگار چیست؟ آیا فقط این‌که مردم نوحه‌ای را زمزمه کنند و به آن استقبال نشان دهند، کافی است؟
سجاد محمدی: صرفا این‌که مردم در یک بازه زمانی از یک نوحه استقبال کنند نشان بر ماندگاری نوحه نخواهد بود.
کما این‌که نمونه‌های مختلفی از این قبیل نوحه داشتیم که فقط در همان سال انتشار مورد استقبال قرار گرفته، نوحه ماندگار از نظر حقیر چندوجه باید داشته‌باشد؛ وجه اول محتوا، وجه دوم متانت ملودی و وجه سوم هم‌سو بودن در جهت ترویج معارف الی‌ا.... در همین راستا یکی از نمونه‌های موفق نوحه در دوران بعد از انقلاب، «کجایید‌ای شهیدان خدایی» است.
محمد اسداللهی: صرفا یادآوری و تکرار مردم نشان‌دهنده خوب بودن یک شعر یا نوحه نیست. در برخی موارد که شعر مشتمل بر مفهوم تازه‌ای است که شاید در شأن اهل بیت نباشد، باید در رابطه با آن سؤال پرسیده شود و منبع خواسته شود. متاسفانه گاهی هر خوراکی که به مخاطب داده می‌شود مورد پسند او قرار می‌گیرد. در برخی موارد مردم تنها به‌واسطه وزن شعر یا موسیقی یا صدایی که آن را در قالب نوحه خوانده، از آن استقبال می‌کنند. حال آنکه اثری که تنها هدفش برجسته‌سازی جنبه احساسی شعر باشد، به مرور زمان از خاطر رفته و فراموش خواهد شد. زیبایی یک اثر در آن است که در کنار ذکر روضه، پیام نهفته در رفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به بهترین نحو آن بیان کند. سیدالشهدا به جنگ حسادت رفت، به جنگ ظلم و انواع گناهان جهان‌آشوب؛ و ذکر این‌ها در نوحه رکن مهم نوحه است. کمال جنگاوری حضرت ابوالفضل نیز به این خاطر بوده که می‌خواستند در دفاع از حرم اهل‌بیت، ثابت‌قدم و الگو باشند. اگر از حماسه و رشادت می‌گوییم و فقط به همین کفایت می‌کنیم، کار را تمام نکرده‌ایم؛ لذا یکی از ویژگی‌های نوحه خوب این است که حاوی پیام خوب باشد و جان مطلب را ادا کند. ویژگی دیگر نوع موسیقی و سبک و آهنگ در نوحه است که بسیار تاثیرگذار بوده و لازم است به اقتضای حال خوانده شود؛ اگر روضه است، باید سوزناک باشد؛ اگر حماسه است، رزم آهنگ باشد و اگر حاوی بیان احساسات است، آهنگ و ملودی در کنار پیام خوب، لحن احساسی را شامل شود. ذکر پیام همراه با بیان حماسه‌ها، رشادت‌ها و مظلومیت‌ها در کنار انتخاب ملودی مناسب همچون دو بال می‌تواند پرنده نوحه را به اوج برساند.
سیدجواد پرئی: از حق نگذریم کار نوحه‌سرای امروز بسیار سخت‌تر از گذشته است، چرا که قدیم تولیدات محدود بود و مخاطب ناگزیر انتخاب می‌کرد، اما الان با بالا رفتن تنوع و اضافه شدن رسانه و تغییر سطح توقع مخاطب، کار به مراتب دشوارتر است. در قدیم مخاطب توقع کار نو و جدید را نداشت، اما الان توقع کار خوب، جدید و متفاوت را دارد.
نوحه خوب از نگاه هرکسی تعاریفی دارد. از نگاه من حاصل جمع مضامین نو+ اقتباس از ادعیه و روایات+ ملودی صحیح و سالم همراه با شناخت درست از فرم هم در شعر و هم موسیقی+ درنظر داشتن مسائل روز که در مجموع بتواند انتقال مفاهیم، معارف و احساسات را درست انجام دهد، نوحه خوب گفته می‌شود. این‌که مردم اثری را زمزمه کرده و با آن ارتباط برقرار کنند صرفا موید خوب یا ماندگار بودن آن نوحه نیست، اما قطعا اقبال مردمی نسبت به یک نوحه یعنی آن اثر از نظر زیبایی‌شناختی در برخی از ابعاد یک نوحه خوب صاحب امتیازاتی بوده‌است. کم نداریم آثار بی‌نظیری که ماندگار نشدند و آثاری که با وجود ضعف‌هایی ماندگار شدند. من با تجربه کمی که دارم در طول این سال‌ها چه در ارزیابی آثار کهن و چه جدید رمز ماندگاری را جز عنایت اهل‌بیت (ع) نمی‌دانم. از آثار ماندگار این سال‌ها می‌توان به نوحه‌های «ای کشته دور از وطن»، «به سمت گودال»، «دامن کشان» از حاج‌محمود کریمی یا «عشق یعنی به تو رسیدن» از محمدحسین پویانفر اشاره کرد.
محمدحسین مهدی‌پناه: ویژگی‌های یک نوحه خوب، داشتن ریتم و نغمه متناسب و همچنین زبان شعر شیوا و رسا و گویایی است که در شنیدار اول ذائقه و احساس مخاطب را درگیر کند و به جان او بنشیند. در رابطه با قسمت بعدی سوالتان باید بگویم اقبال مردم شرط لازم است، ولی کافی نیست، این‌که گاهی اوقات تنزلی در شأن و شؤون نوحه داده شود برای این‌که مستمع بپسندد و شأن حضرات چه در بیان مناقب سطحی و چه بیان مراثی سنگین که از حدود اداءِ حق روضه فراتر برود درست نیست. ما نوحه‌های موفق در این سال‌ها کم نداشتیم مثل «نمیشه باورم که وقته رفتنه» از حاج محمود کریمی.
چه اقداماتی باید برای ساماندهی اوضاع شعر و نوحه در هیئات مذهبی انجام شود که تاکنون انجام نشده و پیشنهاد شما چیست؟
سیدجواد پرئی: من فکر نمی‌کنم از راه‌اندازی کلاس‌ها و دوره‌ها با عناوین مختلف اتفاق عجیبی بیفتد، حلقه مفقود جریان نوحه و شعر نوحه امروز همان گعده‌های صمیمانه بزرگ‌تر‌ها و کوچک‌ترهاست که در گذشته به وفور یافت می‌شد و انتقال تجربه‌ها صورت می‌گرفت و ارتباط مداوم تازه وارد‌ها با کارکشته‌ها که در این سال‌ها تبدیل به کلاس‌هایی شده که خیلی سعی دارند از این عرصه و دانش این حرفه نمایشی آکادمیک ارائه شود که با احترام من فکر می‌کنم این بیشتر یک نمایش است و در مقایسه با مدل‌های تربیتی و پرورشی گذشته تاثیر زیادی بر هنرجو ندارد و نکته مهم‌تر این که اصلا شاعر بجای این‌که سمت و سو را از استاد شعر یا نوحه یا علمای دین دریافت کند از مداح خط می‌گیرد و تاثیر جریان مداحی را بر انحراف جریان نوحه و شعر نمی‌توان نادیده گرفت مشخصا نسل دهه ۶۰ به بعد که خیلی هم قرابتی با شعر و ادبیات یا حوزه ندارند و همین از تازه‌وارد‌ها بجای شاعر، ناظمی تربیت می‌کند که خواستگاه آن مداح را بر روی وزن و آهنگ سوار کند البته که مداحانی مثل استاد انسانی، حاج محمود کریمی، حاج سعید حدادیان، حاج محمد طاهری تعلق به نسل‌هایی دارند که با شعر و ادبیات، اساتید اخلاقی و عرفانی انس داشتند و طبیعتا راهنمایی‌های درستی ارائه می‌کنند، اما متاسفانه این تبدیل به فرهنگی شده که کار نابلد‌های نسل‌های بدون آگاهی‌های لازم خط و مشی برای جریان نوحه تعریف کنند که ما اگر توفیق اصلاح در همین یک قلم را پیدا کنیم اقدام بزرگی صورت خواهد گرفت.
سجاد محمدی: متاسفانه ما در حوزه نوحه‌سرایی مرجع درستی نداریم و کار آکادمیک در این عرصه صورت نگرفته‌است. به نظرم اگر یک کانون علمی متشکل از موسیقیدان‌ها و فعالان نوحه تشکیل و برای آینده یک رفرنس درست تدوین شود، بسیار راهگشا خواهد بود. نوحه باید در مسیر یک صنف مستقل حرکت کند تا نتایج دقیق‌تری داشته‌باشیم. به نظرم این تکلیف باید روی دوش دوستان نوحه‌سرای حال حاضر باشد تا برای آینده برنامه‌ریزی کنند؛ البته تصمیمات خوبی هم در سازمان تبلیغات اسلامی در حال اجراست که امیدواریم هر چه زودتر به ثمر بنشیند.
محمد اسداللهی: در این راستا جلسه‌ای با اعضای سازمان تبلیغات داشتیم که قابل قبول بود. تعداد شاعران افزایش یافته، اما متاسفانه کمبود شعر خوب محسوس است و این امکان هم فراهم نیست که دوستان شاعر برای همه هیات‌ها و مداحان شعر بسرایند. پیشنهاد می‌کنم در این راستا مداحان اهل‌بیت حلقه‌ها و جلساتی را در شهرستان‌های مختلف و در سطح کشور تشکیل دهند که باب گشایش در این امر باشد. کیفیت این جلسات مستمر می‌تواند به این صورت باشد که در هر رشته از افراد متخصص دعوت به عمل آورند. روحانیون و سخنوران در رابطه با روضه‌ها صحبت کنند، عده‌ای درخصوص معرفت و اخلاق نطق کنند و اساتید کارگاه‌های شعر کلاسیک قافیه و ردیف و مضمون‌سازی و سبک را تدریس کنند. استمرار این روند سبب شکل‌گیری شاعران صاحب اندیشه و کار درست می‌شود که می‌تواند به ارتقای سطح شعر آیینی کمک کند.
محمدمحسین مهدی‌پناه: برگزاری نشست‌های دانش‌افزایی، آسیب‌شناسی و آموزشی در مقاطع مناسبتی مهم همچون فاطمیه و محرم با نوحه‌سرایان که به صورت موضوعی و منسجم نوحه‌ها از نظر فنی و ساختاری و معرفتی بررسی و راهبرد‌های دقیق و اثرگذار توسط موثرین و پیشکسوتان این عرصه ارائه شود.
درباره سبک‌های تازه ایجاد شده در عزاداری‌ها صحبت کنید، برخی عنوان بدعت در عزا را روی این مناسک می‌گذارند، نظر شما چیست؟
محمد اسداللهی: به راحتی نمی‌توان درباره دستگاه اباعبدا... نظر داد و باید جانب احتیاط رعایت شود. در حال حاضر این مساله بیشتر به چشم می‌خورد و شکل‌ها دچار تغییر شده، حال آنکه در گذشته بیشتر سبک واحد و دو دم مرسوم بوده برخی اقوام از قدیم سبک عزاداری و سینه‌زنی مخصوص خود را داشتند. در یزد، جنوب کشور، شمال و مناطق دیگر مدل‌های خاص وجود داشته، اما در دهه اخیر بیشتر تمایل به سمت سبک شور رفته و در عین حال که سبکی نو به شمار می‌آید منافاتی با عزاداری نیز نداشته و اتفاقاً زیباست. در این میان نوع بیان ذکر و خواندن شعر باید در شأن حضرت اباعبدا... باشد و از هر چیزی بهترینش را برای روضه و نوحه امام انتخاب کنیم. ضرب همیشه در مداحی وجود داشته، لکن باید درباره نوع خواندن و صدا صحبت شود که هدف خالی‌شدن هیجانات یا خواسته اشتباه مخاطب نباشد. من معتقدم نباید تمام جلسه به سیاق شور و هیجان پیش برود و روضه و نوحه آرام و شعر همراه با پیام، باید جایگاه خودش را داشته‌باشد و شنیده و درک شود. متاسفانه این تک‌بعدی بودن و برمحور سلیقه شخصی پیش رفتن می‌تواند آسیب بزند، کما این‌که بسیار هم آسیب زده‌است و باید پاسخش را در پیشگاه خداوند بدهیم.
سجاد محمدی: کاملا درست است! سلیقه مردم نباید به‌عنوان متر و معیار قلمداد شده و نوحه نباید اسیر مدزدگی شود. نکته اصلی که درباره مد وجود دارد ناپایداری آن است. مد همیشه بخش اعظمش هیجانات روز جامعه است. نوحه دارای اصالت و ویژگی‌های اعتقادی است. این حرف که باید به‌روز بود و نوآوری داشت کاملا درست است و حقیر هم به‌شدت معتقد به این مهم هستم، اما نوآوری نباید به هر قیمتی صورت گیرد خصوصا که پای سیدالشهدا و اهل بیت علیهم‌السلام در میان است. شان حضرات معصومین بالاتر از هر چیزی است و خط‌قرمز جامعه تشیع!
انتهای پیام/
فضای امروز نوحه‌سرایی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا برای مثال، نوحه‌های ما نسبت به دوره حاج‌اکبر ناظم پیشرفتی داشته‌است؟
محمد اسداللهی: الحمدلله بدون پیشرفت نبوده‌است. در دهه‌های بعد از ایشان اتفاقات خوبی در آثار رخ داده‌است که پیداست شاعر همنشینی با عالم داشته‌است و ارتباط و انس عجیب شاعران با سیدالشهدا (ع) در کنار نیت و اخلاص، سبب خلق آثار بسیار موفق و تاثیرگذار و ماندگاری شده‌است. به عقیده من، در زمان بزرگان و خصوصا استاد حاج‌اکبر ناظم شاعران عالم بودند. اکنون انتظار نمی‌رود و مقدور هم نیست که همه عالم باشند، اما شاعر باید همنشینی با عالم و منبری داشته‌باشد، سوال بپرسد، جویا شود و فقط به استعداد و برداشت شخصی‌اش در راستای خلق مضمون اکتفا نکند. بلکه در این مسیر از روایات و سخنان بزرگان و کتب معتبر بهره‌جسته و از این‌ها دور نشود. گاهی در هم‌کلامی با بزرگان و اهل علم نگاهی نو و روزنه‌ای از آنچه مطالعه کرده‌ایم برایمان ظاهر می‌شود که به خلق اثری متفاوت منجر خواهد شد. تکیه‌کردن به خود و استفاده مداوم از برداشت‌های شخصی، شاعر را دچار تکرار و آن هم از نوع منفی‌اش می‌کند و در شعرش پریشانی به‌وجودمی‌آورد.
امروز یکی از وظایف ما این است که از نوحه‌های گذشتگان یاد کنیم و شاعران و نوحه‌خوانان را نام ببریم. به خاطر دارم که از بیت حاج‌اکبر ناظم تماس گرفتند و تشکر کردند که از این پیرغلام یاد کردیم. اگرچه نوحه‌هایش از قدیم هم خوانده می‌شده، اما اکنون همان مضامین و نوحه‌ها با اشعار جدید آمیخته می‌شود و بسیار دلنشین از کار درمی‌آید. برای مثال نوحه «سقای دشت کربلا، اباالفضل» در اوج سادگی چنان آمیخته با نیت خالص و نزدیک به آن لحظه‌ها از روز عاشوراست که این‌گونه تاثیرگذار و ماندگار باقی‌مانده‌است یا در شعر دیگری صامت می‌گوید:
بود در شهر شام از حسین دختریآسیه فطرتی، فاطمه منظری
او سه‌ساله بُد و عقل چل‌ساله داشتبا چهل‌ساله‌ها دم به دم ناله داشت
در جان این ابیات مفاهیم والایی نهفته‌است، نظیر کمال عقل در ۴۰ سالگی یا اشاره به بعثت پیامبر و عقیله‌العرب بودن حضرت‌زینب (س) و همه این‌ها بیان خطبه‌ای است که حضرت رقیه (س) سه‌ساله مانند عمه‌اش زینب (س) خوانده‌بود. پس شاعر نباید بی‌خبر باشد، بلکه باید به مرور زمان از گنجینه‌های صندوقچه دل و ذهنش بهره ببرد و آن‌ها را بپروراند. نزدیکی به محبت اهل‌بیت (ع) می‌تواند باعث شود همچون گذشتگان از این دریای بیکران بهره ببریم.
سیدجواد پرئی: فضای حال حاضر نوحه فارسی‌زبان به‌طور خلاصه در شاخص‌های مختلف هم رشد دارد هم ضعف. پرواضح است که از لحاظ کمیت، تنوع و استخدام تکنیک‌های جدید در ساخت نوحه یا حجم تولید آثار نسبت به قبل از انقلاب یا حتی در مقایسه با دهه‌های ۶۰ و ۷۰ پیشرفت قابل‌ملاحظه در این سال‌ها به چشم می‌خورد نه‌فقط در مقایسه نوحه امروز با گذشته که حجم تولید آثار شنیداری مذهبی با دنیای موسیقی هم قابل‌مقایسه نیست. با یک محاسبه سرانگشتی حدودا فقط در دو ماه محرم و صفر شاید نزدیک به هزار اثر در دنیای نوحه تولید و خوانده شود، اما این‌که چرا از این همه اثر کمتر قطعه‌ای ماندگار یا ترند می‌شود بی‌ارتباط با ضعف‌های تولیدکنندگان در معماری نوحه‌های امروز نیست، ضعف‌هایی که می‌شود آن‌ها را در فقدان نوآوری، عدم شناخت صحیح فرم، کلیشه‌ای‌شدن ترکیبات و کلمات و مضامین به خاطر پایین‌بودن سطح مطلعات مرتبط و ... دانست؛ و در پاسخ بخش دوم این سوال که نوحه امروز چه پیشرفتی نسبت به مثلا نوحه‌های مرحوم ناظم دارد می‌توان به رشد در بخش‌های فرم و تعدد آثار اشاره کرد، اما در حوزه مضمون و محتوا ما روند مطلوب و ثابتی را در آثار قدما می‌بینیم که در آثار امروزی‌ها این نمودار به‌صورت سینوسی افت‌وخیز‌های زیادی را تجربه می‌کند که عمدتا محل اشکالات مرتبط با دانش تخصصی و معارف دینی هستند.
محمد رسولی: ما قطعا نسبت به گذشته پیشرفت داشته‌ایم و حاج‌اکبر ناظم نیز اگر امروز نامی از ایشان مانده و کارهایش شنیده می‌شود به این خاطر بوده که در دوره خود مبدع و نوآور بوده‌است؛ و اتفاقا در همان دوره نیز به امثال حاج‌اکبر ناظم که در حوزه نوحه نوآوری داشته‌اند، عده‌ای انگ می‌زدند که این کار‌ها در شأن عزای اباعبدا... (ع) نیست و باید به سنت‌ها پایبند بود. ما چاره‌ای نداریم جز این‌که همراه با شرایط روزگار خود باشیم و این شرایط را درنظر بگیریم و در هیات‌هایمان ذائقه مخاطب و هنر روز را درنظر بگیریم و البته از گنجینه کهنی که داریم باید تغذیه کنیم تا نوآوری ما موفق باشد. شعری که امروز سروده می‌شود باید زبان روز داشته‌باشد، منتها می‌دانیم اگر شاعری به گنجینه ادبیات کهن وصل نباشد در شعر روز هم موفق نخواهد بود و ممکن است به ابتذال کشیده شود. اما این مسأله به این معنا نیست که شعر باید به زبان کهن گفته شود. زبان باید زبان امروزی باشد، اما مغز و محتوایی که شاعر باید در وجود خود پرورش دهد باید برگرفته از ادبیات و سنت‌ها باشد تا به فاخر شدن شعر منتهی شود. فضای امروز نوحه‌سرایی همان‌طور که محاسن بسیاری دارد، معایب فراوانی نیز در کنارش وجود دارد. دلیل اصلی وجود این معایب، آشفتگی و بلاتکلیفی فضای نوحه‌سرایی است. در واقع هر شاعری براساس سلیقه خودش، مداح یا مستمعش فعالیت می‌کند. اگر ساماندهی خوب و خط سیر مشخصی برای فضای کلی نوحه‌سرایی در کشور وجود داشت قطعا اوضاع از الان بهتر می‌بود. چیزی که بیش از همه به این فضا ضربه زده‌است فضای رسانه‌ای هیات‌ها در این روزهاست. متاسفانه اشعار زیادی به عنوان نوحه خوانده می‌شود تا در فضای رسانه همه‌گیر و پربیننده شود و برای این هدف مسائل مهم دیگری زیر پا گذاشته می‌شود. متعاقبا در راه رسیدن به این هدف بعضا موفق می‌شوند و کارشان نیز پرسر و صدا و پربیننده می‌شود حتی اگر شاخصه درستی از نوحه‌سرایی در آن دیده نشود. اتفاقا به این دلیل دیده می‌شود که حاشیه‌ساز است و در موسیقی و مضامینش مسائل عجیب و دور از ذهنی وجود دارد. همین باعث پربازدید شدن چنین کار‌هایی در فضای مجازی می‌شود. این نگاه من به فضای نوحه امروز بود.
ویژگی‌های یک نوحه موفق و ماندگار چیست؟ آیا فقط این‌که مردم نوحه‌ای را زمزمه کنند و به آن استقبال نشان دهند، کافی است؟
سجاد محمدی: صرفا این‌که مردم در یک بازه زمانی از یک نوحه استقبال کنند نشان بر ماندگاری نوحه نخواهد بود.
کما این‌که نمونه‌های مختلفی از این قبیل نوحه داشتیم که فقط در همان سال انتشار مورد استقبال قرار گرفته، نوحه ماندگار از نظر حقیر چندوجه باید داشته‌باشد؛ وجه اول محتوا، وجه دوم متانت ملودی و وجه سوم هم‌سو بودن در جهت ترویج معارف الی‌ا.... در همین راستا یکی از نمونه‌های موفق نوحه در دوران بعد از انقلاب، «کجایید‌ای شهیدان خدایی» است.
محمد اسداللهی: صرفا یادآوری و تکرار مردم نشان‌دهنده خوب بودن یک شعر یا نوحه نیست. در برخی موارد که شعر مشتمل بر مفهوم تازه‌ای است که شاید در شأن اهل بیت نباشد، باید در رابطه با آن سؤال پرسیده شود و منبع خواسته شود. متاسفانه گاهی هر خوراکی که به مخاطب داده می‌شود مورد پسند او قرار می‌گیرد. در برخی موارد مردم تنها به‌واسطه وزن شعر یا موسیقی یا صدایی که آن را در قالب نوحه خوانده، از آن استقبال می‌کنند. حال آنکه اثری که تنها هدفش برجسته‌سازی جنبه احساسی شعر باشد، به مرور زمان از خاطر رفته و فراموش خواهد شد. زیبایی یک اثر در آن است که در کنار ذکر روضه، پیام نهفته در رفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به بهترین نحو آن بیان کند. سیدالشهدا به جنگ حسادت رفت، به جنگ ظلم و انواع گناهان جهان‌آشوب؛ و ذکر این‌ها در نوحه رکن مهم نوحه است. کمال جنگاوری حضرت ابوالفضل نیز به این خاطر بوده که می‌خواستند در دفاع از حرم اهل‌بیت، ثابت‌قدم و الگو باشند. اگر از حماسه و رشادت می‌گوییم و فقط به همین کفایت می‌کنیم، کار را تمام نکرده‌ایم؛ لذا یکی از ویژگی‌های نوحه خوب این است که حاوی پیام خوب باشد و جان مطلب را ادا کند. ویژگی دیگر نوع موسیقی و سبک و آهنگ در نوحه است که بسیار تاثیرگذار بوده و لازم است به اقتضای حال خوانده شود؛ اگر روضه است، باید سوزناک باشد؛ اگر حماسه است، رزم آهنگ باشد و اگر حاوی بیان احساسات است، آهنگ و ملودی در کنار پیام خوب، لحن احساسی را شامل شود. ذکر پیام همراه با بیان حماسه‌ها، رشادت‌ها و مظلومیت‌ها در کنار انتخاب ملودی مناسب همچون دو بال می‌تواند پرنده نوحه را به اوج برساند.
سیدجواد پرئی: از حق نگذریم کار نوحه‌سرای امروز بسیار سخت‌تر از گذشته است، چرا که قدیم تولیدات محدود بود و مخاطب ناگزیر انتخاب می‌کرد، اما الان با بالا رفتن تنوع و اضافه شدن رسانه و تغییر سطح توقع مخاطب، کار به مراتب دشوارتر است. در قدیم مخاطب توقع کار نو و جدید را نداشت، اما الان توقع کار خوب، جدید و متفاوت را دارد.
نوحه خوب از نگاه هرکسی تعاریفی دارد. از نگاه من حاصل جمع مضامین نو+ اقتباس از ادعیه و روایات+ ملودی صحیح و سالم همراه با شناخت درست از فرم هم در شعر و هم موسیقی+ درنظر داشتن مسائل روز که در مجموع بتواند انتقال مفاهیم، معارف و احساسات را درست انجام دهد، نوحه خوب گفته می‌شود. این‌که مردم اثری را زمزمه کرده و با آن ارتباط برقرار کنند صرفا موید خوب یا ماندگار بودن آن نوحه نیست، اما قطعا اقبال مردمی نسبت به یک نوحه یعنی آن اثر از نظر زیبایی‌شناختی در برخی از ابعاد یک نوحه خوب صاحب امتیازاتی بوده‌است. کم نداریم آثار بی‌نظیری که ماندگار نشدند و آثاری که با وجود ضعف‌هایی ماندگار شدند. من با تجربه کمی که دارم در طول این سال‌ها چه در ارزیابی آثار کهن و چه جدید رمز ماندگاری را جز عنایت اهل‌بیت (ع) نمی‌دانم. از آثار ماندگار این سال‌ها می‌توان به نوحه‌های «ای کشته دور از وطن»، «به سمت گودال»، «دامن کشان» از حاج‌محمود کریمی یا «عشق یعنی به تو رسیدن» از محمدحسین پویانفر اشاره کرد.
محمدحسین مهدی‌پناه: ویژگی‌های یک نوحه خوب، داشتن ریتم و نغمه متناسب و همچنین زبان شعر شیوا و رسا و گویایی است که در شنیدار اول ذائقه و احساس مخاطب را درگیر کند و به جان او بنشیند. در رابطه با قسمت بعدی سوالتان باید بگویم اقبال مردم شرط لازم است، ولی کافی نیست، این‌که گاهی اوقات تنزلی در شأن و شؤون نوحه داده شود برای این‌که مستمع بپسندد و شأن حضرات چه در بیان مناقب سطحی و چه بیان مراثی سنگین که از حدود اداءِ حق روضه فراتر برود درست نیست. ما نوحه‌های موفق در این سال‌ها کم نداشتیم مثل «نمیشه باورم که وقته رفتنه» از حاج محمود کریمی.
چه اقداماتی باید برای ساماندهی اوضاع شعر و نوحه در هیئات مذهبی انجام شود که تاکنون انجام نشده و پیشنهاد شما چیست؟
سیدجواد پرئی: من فکر نمی‌کنم از راه‌اندازی کلاس‌ها و دوره‌ها با عناوین مختلف اتفاق عجیبی بیفتد، حلقه مفقود جریان نوحه و شعر نوحه امروز همان گعده‌های صمیمانه بزرگ‌تر‌ها و کوچک‌ترهاست که در گذشته به وفور یافت می‌شد و انتقال تجربه‌ها صورت می‌گرفت و ارتباط مداوم تازه وارد‌ها با کارکشته‌ها که در این سال‌ها تبدیل به کلاس‌هایی شده که خیلی سعی دارند از این عرصه و دانش این حرفه نمایشی آکادمیک ارائه شود که با احترام من فکر می‌کنم این بیشتر یک نمایش است و در مقایسه با مدل‌های تربیتی و پرورشی گذشته تاثیر زیادی بر هنرجو ندارد و نکته مهم‌تر این که اصلا شاعر بجای این‌که سمت و سو را از استاد شعر یا نوحه یا علمای دین دریافت کند از مداح خط می‌گیرد و تاثیر جریان مداحی را بر انحراف جریان نوحه و شعر نمی‌توان نادیده گرفت مشخصا نسل دهه ۶۰ به بعد که خیلی هم قرابتی با شعر و ادبیات یا حوزه ندارند و همین از تازه‌وارد‌ها بجای شاعر، ناظمی تربیت می‌کند که خواستگاه آن مداح را بر روی وزن و آهنگ سوار کند البته که مداحانی مثل استاد انسانی، حاج محمود کریمی، حاج سعید حدادیان، حاج محمد طاهری تعلق به نسل‌هایی دارند که با شعر و ادبیات، اساتید اخلاقی و عرفانی انس داشتند و طبیعتا راهنمایی‌های درستی ارائه می‌کنند، اما متاسفانه این تبدیل به فرهنگی شده که کار نابلد‌های نسل‌های بدون آگاهی‌های لازم خط و مشی برای جریان نوحه تعریف کنند که ما اگر توفیق اصلاح در همین یک قلم را پیدا کنیم اقدام بزرگی صورت خواهد گرفت.
سجاد محمدی: متاسفانه ما در حوزه نوحه‌سرایی مرجع درستی نداریم و کار آکادمیک در این عرصه صورت نگرفته‌است. به نظرم اگر یک کانون علمی متشکل از موسیقیدان‌ها و فعالان نوحه تشکیل و برای آینده یک رفرنس درست تدوین شود، بسیار راهگشا خواهد بود. نوحه باید در مسیر یک صنف مستقل حرکت کند تا نتایج دقیق‌تری داشته‌باشیم. به نظرم این تکلیف باید روی دوش دوستان نوحه‌سرای حال حاضر باشد تا برای آینده برنامه‌ریزی کنند؛ البته تصمیمات خوبی هم در سازمان تبلیغات اسلامی در حال اجراست که امیدواریم هر چه زودتر به ثمر بنشیند.
محمد اسداللهی: در این راستا جلسه‌ای با اعضای سازمان تبلیغات داشتیم که قابل قبول بود. تعداد شاعران افزایش یافته، اما متاسفانه کمبود شعر خوب محسوس است و این امکان هم فراهم نیست که دوستان شاعر برای همه هیات‌ها و مداحان شعر بسرایند. پیشنهاد می‌کنم در این راستا مداحان اهل‌بیت حلقه‌ها و جلساتی را در شهرستان‌های مختلف و در سطح کشور تشکیل دهند که باب گشایش در این امر باشد. کیفیت این جلسات مستمر می‌تواند به این صورت باشد که در هر رشته از افراد متخصص دعوت به عمل آورند. روحانیون و سخنوران در رابطه با روضه‌ها صحبت کنند، عده‌ای درخصوص معرفت و اخلاق نطق کنند و اساتید کارگاه‌های شعر کلاسیک قافیه و ردیف و مضمون‌سازی و سبک را تدریس کنند. استمرار این روند سبب شکل‌گیری شاعران صاحب اندیشه و کار درست می‌شود که می‌تواند به ارتقای سطح شعر آیینی کمک کند.
محمدمحسین مهدی‌پناه: برگزاری نشست‌های دانش‌افزایی، آسیب‌شناسی و آموزشی در مقاطع مناسبتی مهم همچون فاطمیه و محرم با نوحه‌سرایان که به صورت موضوعی و منسجم نوحه‌ها از نظر فنی و ساختاری و معرفتی بررسی و راهبرد‌های دقیق و اثرگذار توسط موثرین و پیشکسوتان این عرصه ارائه شود.
درباره سبک‌های تازه ایجاد شده در عزاداری‌ها صحبت کنید، برخی عنوان بدعت در عزا را روی این مناسک می‌گذارند، نظر شما چیست؟
محمد اسداللهی: به راحتی نمی‌توان درباره دستگاه اباعبدا... نظر داد و باید جانب احتیاط رعایت شود. در حال حاضر این مساله بیشتر به چشم می‌خورد و شکل‌ها دچار تغییر شده، حال آنکه در گذشته بیشتر سبک واحد و دو دم مرسوم بوده برخی اقوام از قدیم سبک عزاداری و سینه‌زنی مخصوص خود را داشتند. در یزد، جنوب کشور، شمال و مناطق دیگر مدل‌های خاص وجود داشته، اما در دهه اخیر بیشتر تمایل به سمت سبک شور رفته و در عین حال که سبکی نو به شمار می‌آید منافاتی با عزاداری نیز نداشته و اتفاقاً زیباست. در این میان نوع بیان ذکر و خواندن شعر باید در شأن حضرت اباعبدا... باشد و از هر چیزی بهترینش را برای روضه و نوحه امام انتخاب کنیم. ضرب همیشه در مداحی وجود داشته، لکن باید درباره نوع خواندن و صدا صحبت شود که هدف خالی‌شدن هیجانات یا خواسته اشتباه مخاطب نباشد. من معتقدم نباید تمام جلسه به سیاق شور و هیجان پیش برود و روضه و نوحه آرام و شعر همراه با پیام، باید جایگاه خودش را داشته‌باشد و شنیده و درک شود. متاسفانه این تک‌بعدی بودن و برمحور سلیقه شخصی پیش رفتن می‌تواند آسیب بزند، کما این‌که بسیار هم آسیب زده‌است و باید پاسخش را در پیشگاه خداوند بدهیم.
سجاد محمدی: کاملا درست است! سلیقه مردم نباید به‌عنوان متر و معیار قلمداد شده و نوحه نباید اسیر مدزدگی شود. نکته اصلی که درباره مد وجود دارد ناپایداری آن است. مد همیشه بخش اعظمش هیجانات روز جامعه است. نوحه دارای اصالت و ویژگی‌های اعتقادی است. این حرف که باید به‌روز بود و نوآوری داشت کاملا درست است و حقیر هم به‌شدت معتقد به این مهم هستم، اما نوآوری نباید به هر قیمتی صورت گیرد خصوصا که پای سیدالشهدا و اهل بیت علیهم‌السلام در میان است. شان حضرات معصومین بالاتر از هر چیزی است و خط‌قرمز جامعه تشیع!
انتهای پیام/
اخبار مرتبط
ارسال نظر
