الف. کتب مشهور در سیاستنامه نویسی
آن چه قابل توجه به نظر می‌رسد این است که نویسندگان این نوع کتاب‌ها، تقریبا در یک فضا و با یک زاویه‌ی نگرش به «سیاست» می‌نگرند. سیاستنامه‌ها، گاه به طور محوری و مستقیم، با دستور کار، برنامه‌ها، افکار سیاسی و سیاست شناسی در زمان خود نویسنده مرتبط است و گاه محور بحث، نوعی سیر تاریخی را می‌پیماید تا به مسائل جاری و سیاست‌های موجود اشاره کند. در چنین موقعیتی، مولف به عللی مانند «تقیه» یا برکنار بودن از حسد حسودان و دشمنان درباری یا روحیه محافظه کاری و یا «صیانت نفس» به طور مستقیم به زمان خود کاری ندارد؛ بلکه قوانین و اصولی را وصف می‌کند که زمانه خود او را هم دربرگیرد.
برخی از کتب و رسائل مشهور این گروه، به شرح ذیل است:
الف-۱. نسائم الاسحار
کتاب نسائم الاسحار عن لطائم الاخبار نوشته ناصرالدین منشی کرمانی است که در سال ۷۲۵ هجری قمری تالیف شده است. در این کتاب می‌توان سیر احوال وزیران را از خلفای راشدین تا عصر ایلخانان مغول خواند. نسائم الاسحار بیشتر در شرح حال وزیران ایرانی به مانند آینه‌ی عبرت است. نویسنده، اوج و حضیض هر یک از وزرا را به خوبی به تصویر کشیده است. همانطور که از منشآت منتجب الدین جوینی برمی آید، گویا امر وزارت از مهام کشورداری و اول شغل سیاستمداری است که نه نیروی شمشیر؛ بل به رای و تدبیر بسته است:
- اگر فتوح بلدان در سایه شمشیر امیر است، نگه داری و نگهبانی آن به تدبیر وزیر است. در هیج عهدی و عصری نبوده است که شاهی بی نیاز از وزرا بوده باشد؛ از این روی در تاریخ جهان با وزیرانی کارآمد روبرو می‌شویم که در لحظاتی خاص، کشور را از تنگنای مهالک برهاندند و با فکری روشن و رایی ثاقب روی در کمال و ترقی آوردند. تاریخ ممالک مشرق زمین، به خصوص ایران و عرب، یادگار‌های فراوانی از آن دارد. (احمدزاده: ۲۲)
الف-۲. دستورالوزرا
کتاب دستورالوزرا نوشته محمود بن محمدبن الحسین الاصفهانی است. به احتمال قوی در دهه اول قرن هفتم هجری نگاشته شده است. استشهاد فراوان درکتاب، از آیات قرآن، اخبار، احادیث پیامبر و صحابه، اشعار فارسی، به ویژه نظامی و اشعار عربی، خاصه جاحظ، متنبی و ابونواس نشان از آگاهی مولف به علوم دینی و تاریخی دارد. چنان که از متن این کتاب بر می‌آید، مولف مانند بیشتر مولفان سیاستنامه‌ها و کتب مربوط به وزیران، خود در متن حوادث سیاسی قرار داشته و در مواقعی در سمتی دیوانی و درباری خدمت می‌کرده است. در این اثر مانند بسیاری دیگر از آثار منظوم سیاسی در اسلام و ایران، گوهر عدالت در جای جای کتاب به چشم می‌خورد و عدل در محوری‌ترین جایگاه متن است.
- پادشاه عادل که لطیفه عنایت یزدانی و تازه گل باغ شادمانی و نقطه مرکز سعود و لعبت دیده وجود است، گر خود، رای زرین او به مثابتی شود که مشعله تنور اثیر، جذوه‌ای از مجمر ذکاء او، بی شک به معرفت و مظاهرت چنین آصف صفتی که عاقله‌ی عقلای عصر است و یگانه فضلای دهر، مفتقر باشد. (اصفهانی:۳۲)
پس به موجب این مقدمات، لازم آید که پادشاه نیکو سیرت، چون خواهد که زهاب مملکت و ریاض سلطنت از شوائب ظلم و حوادث وقایع صافی و تازه باشد، و ممالک به فیض معدلت معمور و مغمور، و مکارم اوصاف خود به اظهار عدل و احسان بر جهانیان پاینده و روزافزون... (اصفهانی: ۳۵)
پادشاه عادل چنین باید که عاطفت شامل او بر ضعفای رعایا از نوع آدمی که اشرف مخلوقات است تا به ادنی جنبنده که اخس حیوانات است، محفوف گردد تا مکاره دین و دنیا از جناب او در حیات و وفات مصروف باشد و اثر میامن همت و شفقت او بر خلق خدا تا دامن قیامت حارس و حافظ فرزندان او علی التناسل و التعاقب.... (همان: ۱۰۴)
مولف، از جمله مواردی که در کنار عدالت برای حفظ و صیانت حکومت و طول دوام موفق آن واجب می‌داند، «رای و تدبیر» وزیران و صاحبان خرد است. اثر دستورالوزرا، از سعادت جامعه نیز سخن به میان می‌آورد. نویسنده، سعادت جامعه را در اصلاح فرد فرد خلایق می‌داند و در پرده ادب و کنایت به همه کسانی که خواهان جهاد و اصلاح اجتماعی و سیاسی هستند، اعلام می‌دارد که ابتدا به جهاد با نفس پرداخته و به اصلاح خود در ابتدای امر قیام کنند.
الف–۳. سیاستنامه (سیر الملوک)
کتاب سیاستنامه نگارش خواجه نظام الملک طوسی، از مشهور‌ترین و معتبرترین آثار سیاستنامه نویسی است که تقریبا شهرت جهانی دارد. نام دیگر این اثر در متون تاریخی، سیرالملوک است. موضوع این اثر، آیین کشورداری و سازمان اداری و حکومتی است.
- درباره این کتاب، چند نکته قابل دقت است: اول آن که مطالب کتاب، اغلب دیدگاه‌های خود نظام الملک است و بی گمان مسائلی در آن آمده که دور از حقیقت و بر پایه تعصب شدید او است. مطالبی از قبیل: گفتگو درباره دادگری انوشیروان (فصل ۵) و دینداری و عدالت محمود غزنوی (فصل ۶) و خصومت وی با روافض و باطنیان یا اسماعیلیه (فصل ۲۱)، و شرح آداب مجلس نشاط و انس (فصل ۲۹)، و خاصه جدال‌های مذهبی و دادن آگاهی‌های نادرست درباره مذاهب، در چند فصل آخر کتاب، از عیوب کتاب است.... علاوه بر این، خرافه‌ها، حکایات بی اصل و مخالف دین نیز در این کتاب اندک نیست. هدف خواجه، حفظ نظام حکومت موجود بود و در پی آن نبوده است که سخنانش تا چه حد با حقیقت موافق است. نکته دوم، وجود اشتباهات تاریخی است که در خلال مطالب به چشم می‌خورد که از جمله آن‌ها، گرویدن یعقوب لیث به مذهب اسماعیلی (بخش ۵) و داستان عمرو لیث (بخش ۶) و معاصر شمردن امام جعفر صادق با هارون الرشید (بخش ۶۵) است. (خواجه نظام الملک طوسی: گزیده سیاستنامه، مقدمه و تصحیح: جعفر شعار)
تعصب و عناد خواجه درباره شیعیان که وی با عنوان روافض از آن‌ها یاد می‌کند، ریشه‌های متعدد فکری و سیاسی دارد. تعصب کلامی وی در برابر اشعریت و مخالفتش با فلسفه و ترویج تصوف، دقیقا بر اساس سیاست و مصلحت سلجوقیان بوده است. خواجه در این قسمت، در مقام برنامه ریز رسمی عقیدتی و سیاسی حکومت، متعصبانه به انکار وقایع و اصول برادری اسلامی می‌پردازد. در هر حال، این موضوع ارزش کتاب را از لحاظ علمی و صداقت از این نظر سخت مورد مناقشه قرار می‌دهد. زمانی که خواجه، سیاستنامه را می‌نویسد، حکومت خلفای غاصب عباسی در برابر مسئله قدرت حکومت‌های سلطنتی نیرومند قرار دارند؛ بدین سبب نظریه سیاسی خواجه، گویایی مرحله خاص دگرگونی اندیشه سیاسی و چگونگی کشورداری اسلامی است؛ مرحله‌ای که به طور مشخص، سلطنت در تدارک تکمیل و تحمیل برتری و مشروعیت خود بر نهاد خلافت است. حکومت مورد نظر خواجه، حکومت مستبدانه، ولی صالح است. عدالت در برابر مردم و رعایا، از اهداف حکومت خواجه بوده است. رابطه پادشاه و وزیر از نقاط مهم کتاب است. خواجه اصل وزارت موروثی را پیشنهاد می‌کند و وزیر در اندیشه خواجه، در سه محور شاه، دربار و مردم بحث می‌شود. در ادامه نکاتی درباره اندیشه سیاسی سیاستنامه به طور فهرست وار، در ذیل آورده شده است:
رابطه سلطنت با خلافت، حق الهی قدرت، فواید پادشاهی در جامعه سیاسی، وظایف سلطان از قبیل: استقرار نظم و برقراری صلح و عدالت، اصل وراثت در سلطنت، عدم اعطای حق عصیان در برابر حکومت به مردم، وارد کردن آرای ایرانی و سلطنت ایران پیش از اسلام در اندیشه اسلامی، پیشرفته‌تر کردن نظام حکومتی قبیله‌ای ترکان و امیران سلجوقی به امپراتوری سلطنتی، وضع قوانین و مقررات اقتصادی جهت اداره کشور و آبادانی آن، برقراری نظام اقطاع برای تامین مزد سپاهیان و طریقی برای گردآوری درآمد، سفارش‌هایی برای حقوق رعایت حال رعیت نزد پادشاه.
لازم به ذکر است که در زمینه سیاست، کتاب دیگری نیز تحت عنوان وصایا یا دستورالوزرا از خواجه با این وصف وجود دارد:
- سال تالیف آن به درستی معلوم نیست؛ ولی از مضامین آن معلوم می‌شود که آن را در سال‌های آخر وزارت خود نوشته و بیشتر روی سخن وی با عزیزترین فرزندش فخرالملوک می‌باشد. خواجه، از روی خیرخواهی و علاقه پدر و فرزندی به او نصیحت می‌کند که پس از مرگش، پیرامون صدارت و وزارت نگردد و حس دشمنی و کینه جویی نیمی از مردم را بی جهت نسبت به خود تحریک ننماید. این کتاب، شامل یک دیباچه و دو فصل می‌باشد و در آن، آداب و آیین وزارت و طرز سلوک با مردم و بسیاری نکات دیگر مورد بحث قرار گرفته است. (کانپوری: ۲۸ و ۲۹)
الف-۴. دستورالوزرا (فن وزارت و امارت)
کتاب، نوشته سلطان حسین واعظ استرآبادی است. سلطان حسین واعظ استرآبادی، معاصر شاه عباس اول بوده و در زمره شاگردان شیخ بهایی و شهید ثانی است. این متن سیاسی دوران صفویه که با مثال‌های تاریخی و شواهد عملی و تجربی همراه است، پس از هر حکایت و مثالی که می‌آورد، با نتیجه گیری‌های اخلاقی و سیاسی در باب حکومت و کشورداری، بحث خود را به سرانجام می‌رساند. کتاب دستورالوزرا، به بحث عدالت و مردم داری، به صورت محوری مهم برای حاکمان و حکومت کنندگان تکیه می‌کند. نویسنده، در پایان کتاب، با طرح مسئله معاد و یادآوری آن، دعوت به عمل صالح و عدالت و قضای حوائج مسلمانان را به مصادر امور سفارش می‌کند.
- ای آنانی که در ملوک و سلاطین از جمله مقربینید و صاحب عمل در این سرای عمل و صاحب اعتبار در این سرای بی اعتبار!
به حکم «فاعتبرو یا اولی الابصار» چشم دل باز نموده، از گذشتگان حاصل نمایید اعتبار، و به قضای حوایج مسلمین، در سلک اولیاء مقربین خالق زمان و زمین درآمده، به تسکین خاطر مسکین پیش دستی نموده تا در روز پسین خائف و حزین که الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون. (استرآبادی: ۱۹ و ۲۰)
ب. جمع بندی
قدر مشترک متون مربوط به سیاستنامه این است که این متون در زمینه سیاست عملی و روزمره، در زندگی مردم به طور مستقیم وارد شده و حتی گاهی از ذکر جزییات و دستورالعمل‌های بخشنامه‌ای غفلت نمی‌ورزد. نکته قابل رویتی که در برخی از این متون، به چشم می‌خورد این است که تدبیر و سامان، گاه به طرف عدالت به طور کامل سوق می‌یابد و گاه «مصلحت» و حفظ حاکمیت، روح کلی در نوشته‌ها می‌شود. در این جا پیش زمینه و اصول فرقه‌های اسلامی در سوق دادن متن به هر یک از این دو جهت موثرند. چنان که سیاستنامه نویس شیعی عصر صفوی، «عدالت» را در هیچ جا قربانی مصلحت نمی‌کند و این به سبب ارزش والا و محوریت عدالت در تشیع است. در حالی که بحث «امنیت» و «مصلحت» از واژه‌های مهم و کلیدی اهل سنت بوده است. نکته بعدی در متون سیاستنامه، مقوله‌ی قدرت است. «قدرت» در این متون در مقایسه با دیگر شاخه‌های علوم اسلامی جلوه آشکاری دارد. البته این آشکاری قدرت هرگز به صراحت آثاری مثل شهریار ماکیاولی نیست و هیچ گاه دبیر و وزیر حکومت در مقام ترسیم سیاست، به حاکم مجوز مطلق در استفاده از ابزار قدرت را نمی‌دهد؛ و در آخر، از مباحث مهم دیگر در این گروه متون، بحث «مشروعیت» است. این مهم در این کتاب‌ها به طریق خاصی تعبیه و بدان پرداخته می‌شود. این بحث، به ویژه باید صریح، شفاف و ساده بیان شود؛ چرا که مخاطب این گونه کتاب‌ها، توده مردم است.
