گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ «حجت‌الاسلام دکتر نجف لک‌زایی» پژوهشگر علوم دینی و سیاسی، دارای دکتری علوم سیاسی از دانشگاه امام صادق(ع) و تحصیلات حوزوی تا سطح اجتهاد است. وی استاد تمام گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، معاون سابق فرهنگی مجمع جهانی اهل‌بیت و رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است. از وی تاکنون ده‌ها کتاب مقاله به زبان‌های فارسی و عربی در زمینۀ اندیشۀ سیاسی اسلام منتشر شده است.
آیا ادعیه و زیارات هم منبعی برای کشف و تدوین اندیشۀ سیاسی و اجتماعی شیعی به‌شمار می‌آیند؟ و اساساً چه مؤلفه‌های سیاسی‌ای را می‌توان از آنها به‌دست آورد؟
اسلام به‌گونه‌ای است که از هرکدام از منابع و عناصر اصلی آن، می‌توانیم کل اجزاء این سیستم را استخراج کنیم. اگر بخواهیم مثال بزنیم شبیه یک موجود زنده است که برای استخراج یا فهم DNA آن موجود زنده، اگر از هر قسمتی از اعضای بدن او آزمایش بگیریم، می‌توانیم DNA منحصربه‌فرد او را تشخیص دهیم. همین ویژگی در اسلام هم وجود دارد؛ یعنی درون‌مایۀ اصلی اسلام، نه‌تنها در قرآن و سیرۀ اهل‌بیت وجود دارد، بلکه از ادعیه هم کاملاً قابل‌کشف و دستیابی است. در این زمینه می‌توان از صحیفۀ سجادیه به‌عنوان یکی از منابع مهم نام برد.
صحیفۀ سجادیه کتابی است که دربردارنده زیباترین، عمیق‌ترین، پرمحتواترین و جذاب‌ترین نیایش‌ها است. شاهد هستیم دعا و نیایشی هم دربارۀ مرزبانان سرزمین اسلامی دارد و همین باعث شده برخی پژوهشگران، کتاب‌ها و مقالاتی دربارۀ مباحث سیاسی موجود در صحیفۀ سجادیه بنویسند.
در همین راستا می‌توانیم از دعای کمیل مثال بزنیم. دعای کمیل یک نیایش بی‌نظیر است. شرح‌های مختلفی برای آن زده شده و در عین حال می‌بینیم که مباحث عمیق سیاسی-اجتماعی البته با رویکرد توحیدی در آن وجود دارد.
همچنین می‌توانیم به دعای ابوحمزه ثمالی اشاره کنیم که عمدتاً زمان تلاوت این نیایش، ایام ماه مبارک رمضان است و سراسر پر از آموزه‌های سیاسی-اجتماعی است. یا مثلاً زیارت جامعۀ کبیره که بحث «ساسه العباد» بودن معصومین در این زیارت موردتوجه قرار گرفته است.
زیارات و ادعیه، هم در حوزۀ نظر و محرک‌های معرفتی ما اثر می‌گذارند و هم در حوزۀ عمل و محرک‌های انگیزشی تأثیرگذارند. درواقع انگیزه‌های الهی، زیر سایۀ این ادعیه تقویت می‌شود و بلافاصله بر اعمال و کنش‌های فردی، اجتماعی و سیاسی اثرگذار است.
مثال دیگر، دعای ندبه است که دعایی سراسر حکمت، سیاست، امامت، ولایت و رهبری است. همچنین زیارت عاشورا، یک زیارت‌نامه‌ای است که از آن مباحث بلند جامعه‌ساز، سیاست‌ساز و فرهنگ‌ساز برمی‌خیزد. همان‌طور که برخی پژوهشگران گفته‌اند، اگر سیاست را به هر شکلی معنا کنیم، مرزهای دوستی و دشمنی توسط آن تعیین می‌شود؛ و شاهد هستیم که در قالب این ادعیه و زیارات است که مرزهای تولی و تبری در شیعه مشخص می‌شود. این‌که می‌گوید «سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم» مشخصاً تعیین تکلیف مرزهای دوستی و دشمنی و تعیین هویت سیاسی شیعیان است.
از سوی دیگر اگر علم سیاست، تکلیف اطاعت و عدم اطاعت را روشن می‌کند و این‌که از چه کسانی باید اطاعت کنیم و از چه کسانی نباید اطاعت کنیم، در این زمینه هم شاهد هستیم که در قالب ادعیه و زیارات، این سرفصل نیز تعیین تکلیف می‌شود که تابع چه کسانی هستیم و از چه کسانی تبعیت می‌کنیم. همچنین بحث ارزش‌های اساسی در هر جامعه‌ای مطرح می‌شود و سیاست، حافظ ارزش‌های اساسی هر جامعه است و امنیت را برای ارزش‌های اساسی هر جامعه تأمین می‌کند. باز شاهد هستیم در زیارات و ادعیه به شکل بسیار برجسته‌ای موردتوجه قرار گرفته است.
اگر بخواهیم نسبت زیارات و ادعیه را با هویت شیعه پیدا کنیم، اساساً چه مؤلفه‌هایی توسط زیارات و ادعیه در هویت سیاسی شیعه تولید یا تقویت می‌شود؟
چون ادعیه و زیارات بعد غیبی و الهی وجود انسان را مدنظر دارند و می‌خواهند انسان خود را موجود مادی نبیند و از آن زاویه به خدا متصل شود و با خدا ارتباط برقرار کند، لذا کارویژۀ مهم آنها این است که هویت توحیدی، الهی و غیبی انسان را اصالت بخشند و انسان را به‌عنوان یک موجود الهی تعریف کنند، به‌عنوان موجودی که روح الهی در آن دمیده شده و لازم است با قرآن و غیب و خدا وابسته باشد و به معاد اعتقاد داشته باشد، به امامت ولایت متصل باشد و باور داشته باشد.
از این منظر می‌توان گفت ادعیه و زیارات تولیدکنندۀ یک هویت تمدنی و جهانی برای بشریت هستند. درواقع هویتی که توسط ادعیه و زیارات تولید و بازتولید و تقویت می‌شود، هویتی است که ایجادکنندۀ صلح است. ایجادکنندۀ آرامش برای انسان است؛ چون انسان را به عالم غیب متصل می‌کند. این در حالی است که امروزه هویت‌هایی که توسط عناصر غیردینی در دنیا تولید می‌شود، تماماً هویت‌های مادی و غیریت‌ساز است.
اگر سیاست را به هر شکلی معنا کنیم، مرزهای دوستی و دشمنی توسط آن تعیین می‌شود و شاهد هستیم که در قالب ادعیه و زیارات است که مرزهای تولی و تبری در شیعه مشخص شده است.
در هر جامعه‌ای اگر هویت قومی تقویت شود، غیریت‌ساز می‌شود و برهم زنندۀ صلح و آرامش خواهد بود. امروز تقریباً همۀ دولت‌ها در دنیا می‌گویند ما می‌خواهیم هویت ملی تولید کنیم؛ اما مشکل این هویت ملی این است که انسان‌ها را به بهانۀ این‌که از کشورهای مختلف هستند، از یکدیگر دور می‌کند. با برجسته کردن هویت ملی، منافع ملی برجسته می‌شود و استعمار و امپریالیسم و سلطه شکل می‌گیرد. همان کاری که کشورهای اروپایی و آمریکا در طول این سال‌ها انجام دادند و از کشور خود به جاهای دیگر می‌روند تا آنها را چپاول کنند و سلطه گسترش می‌یابد. در حالی که معارف اهل‌بیت(ع) که از طریق دعاها و زیارات به جامعۀ شیعی تزریق و منتشر می‌شود، هویت توحیدی انسان را برجسته می‌کند. این همان ندای «تعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ» است که همۀ جهانیان را به توحید دعوت می‌کند و می‌گوید از تنازع، شرک و تفرقه دوری کنند.
این هویتی است که ایثار را به انسان تزریق می‌کند، ازخودگذشتگی را تزریق می‌کند. درواقع هویتی است که عفو و گذشت را به جامعه تزریق می‌کند. همچنین هویتی است که تنها یک غیریت‌سازی دارد و آن‌هم غیریت‌سازی شرک و طاغوت است؛ یعنی بحث این است که «أنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ» همه روبه سوی خدا بیاورید و توحیدی شوید و تنها چیزی که نمی‌پذیرد، هویت غیرتوحیدی، طاغوتی، شرک‌آلود، حیوانی و مادی است. اینجا هویت الهی، دینی و توحیدی است که اصالت می‌یابد و از آن می‌توان به‌عنوان هویت متعالی یاد کنیم که در برابر هویت‌های دنیاگرایانه‌ای قرار دارد که توسط دیگر مسلک‌ها و مکتب‌ها در دنیای امروز ترویج می‌شود که از آنها می‌توان به‌عنوان هویت متدانی یاد کنیم.
فارغ از مباحثی که در ساحت نظر مطرح است -که هم در زمینۀ هویت و هم مؤلفه‌های اندیشۀ سیاسی مطرح کردید- سؤال بنده این است که در عرصۀ عمل هم ادعیه و زیارات شیعه، انسان را به سمت کنش اجتماعی و سیاسی سوق می‌دهند؟ آیا این ادعیه به‌عنوان «بیانیۀ مأموریت» برای شیعه معنا دارند؟
حتماً در حوزۀ عمل اثر دارند. اصلاً شکاف بین نظر و عمل را قبول نداریم. ما وقتی در محضر خدای متعال قرار می‌گیریم، خود خداوند به ما یاد داده است که اگر می‌خواهید شما را عفو کنم، شما بقیه را عفو کنید؛ این آموزش عملی برای شیعیان است. اگر غیر از این بود و در کنش عملی مؤثر نبود که کسانی با خواندن این ادعیه مقابله نمی‌کردند. وقتی حج می‌رویم شاهد هستیم که با دعای کمیل مقابله می‌شود. چرا مقابله می‌شود؟ اگر این دعای کمیل اثری در حوزۀ عمل نداشته باشد که با آن مقابله نمی‌کنند. کشوری تمام انرژی خود را صرف این نمی‌کند که مثلاً دعای کمیل نباید بخوانید. مگر در دعای کمیل چه چیزی بیان می‌شود؟ مطلع هستید که در عربستان نمی‌توانید مفاتیح با خود ببرید و بردن کتاب دعا جرم است و زیارت ائمه بقیع را تحمل نمی‌کنند. چرا حرم عسگریین را منفجر می‌کنند؟ چرا می‌خواهند اماکن مقدسه را از بین ببرند؟ این به خاطر تأثیرات عملی است. اینها کانون‌های هویت‌بخشی در جهان امروز هستند که مرتب از اینها، هویت‌های نورانی به جامعه تزریق می‌شود و در ساحت عمل اثر می‌گذارد.
تمام آستان‌های مقدسه، ائمه و امامزاده‌ها کانون‌هایی هستند که با همین زیارت و دعاها، هم هویت‌ساز هستند و هم هویت‌بخش هستند و هم هویت‌های موجود را تقویت می‌کنند. اینها کانون‌ها، نهادها و سنگرهایی هستند که پیوسته ارتباط بین خالق و مخلوق را برقرار می‌کنند.
همانند مراسم اربعین که فرصتی است که دربارۀ خویشتن خود بیندیشند و به تعبیر بسیار زیبای قرآن می‌گوید: «نَسُوا اللَّـهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ» کسی که خود را فراموش کند، خدا را فراموش می‌کند. چون قدرت حقیقی ما روح الهی ما است. وقتی خدا را فراموش کنیم، یعنی روح الهی خود را فراموش کردیم.
بنابراین من به این اعتقاد دارم و مطالعات و تحقیقات و تجربیات نیز همین را نشان می‌دهد که زیارات و ادعیه، هم در حوزۀ نظر و محرک‌های معرفتی ما اثر می‌گذارند و هم در حوزۀ عمل و محرک‌های انگیزشی تأثیر می‌گذارد. درواقع انگیزه‌های الهی ما زیر سایۀ این ادعیه تقویت می‌شود و بلافاصله روی اعمال و کنش‌های فردی، اجتماعی و سیاسی اثرگذار است.
/انتهای پیام/
