گروه راهبرد «سدید»؛ در بخش های پیشین این پرونده به ابزارهای هنری جنبش ها برای اثر گذاری اشاره کردیم، در این بخش به مسئله ابزار اندیشه ای یعنی متن خواهیم پرداخت. لازم به تذکر است که مراد از متن در این موضوع، نه صرفا کتاب، بلکه متن شامل نامه ها، بیانیه ها، سخنرانی ها، جزوات و... نیز می‌شود. اهمیت توجه به متن در جنبش ها، به مسئله گفتمان و تحلیل آن باز می گردد، از همین رو تلاش می شود تمرکز بیشتری بر این زاویه دید داشته باشیم.
متن های جنبشی چه زمانی نوشته می شوند؟
برای آنکه مشخص شود جنبش ها به سمت کدام یک از ابزار های اعمال اراده بر افکار عمومی می روند، فاکتور های چندگانه ای وجود دارد:
- ظرفیت های درونی: تولید یک نوشتار اثر گذار نیاز به فکر نیرومند و خلاق دارد، این موضوع در جنبش های دینی که رهبری آنان را یکی از روحانیون تحصیل کرده برخوردار است و یا در جنبش هایی که ایدئولوگ های نیرومندی در اختیار دارند، با شدت بیشتری وجود دارد. باید توجه داشت که هر جنبشی نمی تواند متن محکم و یا مانیفست تولید کند.
- موضوع جنبش: مراد از موضوع جنبش، مسئله ای است که جنبش بر آن تمرکز می یابد. جنبش های ایدئولوژیک مانند جنبش های مارکسیستی، لیبرالیستی و دینی ظرفیت بیشتری برای تولید متن به واسطه جهان بینی و مسئله های بنیادین و کلانی که طرح می کنند در اختیار دارند. به عبارت دیگر این ایدئولوژی به واسطه عمق پیام و مسئله بنیادین خود، نیاز به رسانه ای دارند که بتواند حامل آن باشد که کتاب در این میان رسانه انتقال پیام های عمیق است.
- تهدیدات بیرونی: جنبش ها در فضای خلأ اقدام به کنش گری نمی کنند، همواره نهاد حاکمیتی رسمی وجود دارد که بر شیوه کنش گری جنبش اثرگذار است. هنگامی که سرکوب متوقف شود، یا در کشوری این سرکوب کم تر ترسناک باشد، نماد پردازی موسیقی و هنر اهمیت کمتری خواهد داشت. در این موارد، تولیدات جنبش می توانند به سوی اشکال متنی حرکت کنند چرا که این اشکال بهتر می توانند نظرات پیچیده را ارائه دهند. مانند موسیقی، تئاتر و هنر، تولیدات زبانی یک جنبش - به معنای متن ها و گفتمانش نیز مصنوعات قدرتمندی اند که مدت ها پس از خلقشان به حیات خود ادامه می دهند و به تحلیلگران این امکان را می دهند تا به معنایی که مشارکت کنندگان در جنبش برایشان قائل بوده اند، دسترسی یابند. شاید یکی از عللی که باعث شد تا هنر گرافیتی در جنبش های امریکای لاتین بیش از پیش مورد استفاده قرار گیرد، وجود دیکتاتوری های قدرتمند در این کشور ها باشد.
متن های جنبشی و تحلیل گفتمان
ابتدا لازم است تا مختصر در خصوص اهمیت گفتمان در جنبش ها سخن بگوییم. گفتمان به طور ساده شامل آن چیزی می شود که در گروه گفته می شود، چگونگی گفتن و همچنین تفسیر آن. بنابر این گفتمان ها سه بخش اصلی دارند که شاید بتوان مهمترین بخش آن را مقوله تفسیر دانست. مراد از تفسیر، نحوه فهم مسائل، کنش ها و وا کنش هاست، تفسیر ها هستند که معنا را به وجود آورده و تقویت می کنند. گفتمان، در عین تنوع و چند وجهی بودن، بافت ارتباطی هستی و وجود جمعی گروه نیز محسوب می شود. در این معنای وسیع، کلیت واژگان گروه و معناهای آن می تواند به مثابه متن های تحقق یافته از سوی مشارکت کنندگان محسوب شوند. گاهی نظریه پردازان فرهنگی به در ارتباط بودن تمامی کنش های نمادین درون گروه با نحوه خوانش مشارکت کنندگان اشاره می کنند. این رویکردی است که تمام فرهنگ گروه را یک «متن» یا «گفتمان»، میداند.
گفتمان ها گاهی در اطراف خود میدان های گفتمانی جدیدی را ایجاد می کنند. برای نمونه در سطح کلان و گسترده، گفتمان های تاریخی جهانی مانند روشنگری، اسلام گرایی، لیبرالیسم قرن نوزدهم و نئولیبرالیسم قرن بیست و یکم، لایه های پیچیده و پویایی های درونی خود را دارند. اینها گفتمان ها یا میدان های گفتمانی گسترده ای اند که بر گفتمان های خاص جنبش مانند فمینیسم، الهیات رهایی بخش یا بوم شناسی اثر گذارند و به آن شکل می دهند. سطح جنبش غالبا بازتاب دهنده عناصر گفتمانی گسترده تر است؛ عناصری که می توانند در میان جمعیت بزرگتر طنین انداز شوند.
تحلیل گفتمان معمولا موضوعات عینی بیشتری را در مرکز توجه خود قرار می دهد: جزوات، مانیفستها، یادداشت ها با جمع آوری متن نشست ها و راهبردها، شعارها، سخنرانی ها، پوشش رسانه ای، بیانیه های عمومی رهبران، گزارش های سازمانی، کنش های تظاهر کنندگان سیاسی؛ به عبارت دیگر، متن گفتاری و نوشتاری جنبش. با بررسی همه این عوامل است که می توان به گفتمان یک جنبش دست یافت و با فهم گفتمان یک جنبش می توان کنش ها و یا به عبارت دیگر پرفورمنس ها یا حرکت های نمایشی جنبش( مانند راه پیمایی، نشست، تظاهرات، تحصن و ...) را پیش بینی نمود. همه این موضوعات ذکر شده بر اهمیت تولید متن از ناحیه جنبش ها و درک آن از ناحیه مخالفان و نقش آن بر شکل گیری گفتمان دلالت دارد.
جنبش هایی با متون پایه محکم
اکنون و در پایان شایسته است تا به ذکر مصادیقی از جنبش های متن محور بپردازیم. در میان جریان های جهانی، جنبش های چپ حجم زیادی از مانیفست، جزوه و نگاشته را تولید کرده اند. حتی در کشور خودمان ایران نیز حزب توده به عنوان نمایده جریان چپ در کشور اهتمام جدی به مسئله کتاب داشت. برای نمونه رهبر معظم انقلاب در این زمینه می گوید: « به نظر من دیرپایی حزب توده در کشور ما و گسترش تشکیلاتش، که خیلی سریع و بدون سر و صدا بود، دو عامل مهم داشت؛ یکی همان مسئله سازماندهی بود که آنها یک استاندارد جهانی داشتند ... یکی هم ادبیات قوی آنها بود. آنها از سال های دوران اختناق رضا خان، یک ادبیات بسیار قوی داشتند. شما بعد از انقلاب دیدید که بلافاصله آنها کانون نویسندگان را رو به راه کردند و اگر این کانون نویسندگان نبود آنها توفیقات اینگونه نداشتند. صدها کتاب چاپ کردند، هزارها جزوه و نوشته و تحلیل در جاهای مختلف منتشر کردند...»[1]
گذشته از جنبش های جهانی، در میان جنبش های اسلامی نیز برخی از آنان جنبش های کتاب محوری بودند. جنبش اخوان المسلمین در مصر از جمله جنبش هایی بود که توجه وافر به مسائل نظری داشت. وی در بدو تولد از اندیشه های حسن البناء تغذیه می شد و در ادامه نیز با اندیشه های سید قطب ارتباط فراوانی پیدا کرد. در این میان جنبش الحوثی ها در یمن وضعیت استثنائی داشت. این جنبش که با رهبری شهید حسین الحوثی به وجود آمد، توسط اندیشه های پدر وی علامه بدرالدین الحوثی بارور گشت. وی توانست با تلاش های فراوان قرائت کارآمد و بسیار نزدیک تر نسبت به شیعه اثنی عشری از زیدیه ارائه دهد. ۱۳ جلد تفسیر قرآن تنها یکی از آثار ماندگار وی برای جنبش الحوثی هاست. جنبش کتاب محور سوم در جهان اسلام، جنبش فتح الله گولن است. وی با پایگاه دانشگاهی و قشر نخبگانی کار خود را شروع کرد، کتاب های متعددی را برای توضیح ایده های خود به نگارش درآورد. جنبش آخری که کتاب در آن نقش وافری داشت، جنبش اسلامی ایران است. اندیشه های شهید مطهری که در قالب سخنرانی و کتاب منتشر می شد، اثرات برون مرزی فراوانی داشت، به گونه ای که کتاب های ایشان گاها در جنبش الحوثی ها نیز به عنوان متن پایه استفاده می شد. علاوه بر شهید مطهری، کسانی چون علامه محمد رضا حکیمی، دکتر علی شریعتی، علامه طباطبایی، شهید بهشتی و دیگران نیز نگاشته هایی داشتند. در این میان، آثار، سخنرانی ها و کتاب های امام خمینی نیز اهمیت بسزایی در شکل گیری انقلاب داشت. وجود تعدد اندیشمندان، آثار و بحث و تبادل نظر در جنبش اسلامی ایران زمینه پیچیده تر شدن، کارآمدی و جامعیت گفتمان وی را فراهم آورد به گونه ای که امروزه به عنوان طلیعه ظهور تمدن جدید از آن اسم می برند.
[1] سخنرانی معظم له در تاریخ ۰۸/۰۳/۱۳۹۵
/انتهای پیام/
