ترویج مدل هیئت‌های عامه پسند انقلابی؛ عامل جذب توده مردم

به گزارش گروه وحدت فرهنگ سدید، یکی از جلوه های نهاد دین، هیئت ها و جلسه های مذهبی است که از سوی معتقدان، برای انجام برخی از مناسک مذهبی برگزار می شود. در جامعه ی ما نیز این وجه در اشکال و قلمرو وسیعی خودنمایی می کند که هم تنوع و هم دامنه ی گستردگی و حضور آن بازتولید ساخت اجتماعی دینی می باشد. هیئت های مذهبی به عنوان یکی از نهادهای اصلی فرهنگ شیعی، از مهم­ترین مؤلفه های فرهنگی کشورمان محسوب می گردد. یکی از ویژگی های هیئت های مذهبی به عنوان مهم­ترین کانون برای انجام مناسک عزاداری، آمیختگی آن با حیات اجتماعی - فرهنگی، سیاسی و اخلاقی مؤمنان است. از این رو، ابزار مهمی در جهت بازنمایی حیات مذهبی، فرهنگی، سیاسی و حتی اقتصادی آنان نیز به شمار می آید. این محافل و هیئت های مذهبی امروزه با بهره گیری و هدایت شبکه عظیم روحانیت و نیز علاقه مندان و طرفداران میلیونی امامان معصوم در جامعه ی ایرانی به یکی از نهادهای تأثیرگذار بر عرصه سیاست کشور مبدل شده اند. لذا در این پژوهش سعی شده است تا به بررسی نقش و کارکرد هیئت های مذهبی در تحولات سیاسی و اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران پرداخته شود.

گونه شناسی هیئت های مذهبی

 تمام مجامع و مجالسی که در نیم قرن اخیر در جامعه ایران به نام هیئت مذهبی برگزار شده به سه دسته کلی تقسیم  می شود:

1. هیئت های سنتی: سنتی تام، سنتی امروزی
2. هیئت های انقلابی: انقلابی دوران جنگ، انقلابی پس از جنگ
3. هیئت های عامه پسند: عمومی، انقلابی
4. هیئت سنتی

 ویژگی ها و مختصات هیئت های سنتی که در قالب اسلام سنتی جای می گیرند به این شرح است: تفکیک دیانت از سیاست، مناسکی، پایبندی به آداب شریعت، رویکرد فردی، آخرت گرا، تصویر شخصیت های دینی به عنوان اسطوره های فرازمینی و فرابشری؛ نقلی، عدم داعیه اقناع عقلی و استدلالی. بر این اساس هیئت مذهبی سنتی به دلیل دوری از امور سیاسی و اجتماعی و تاکید بر امور فردی به جای مشارکت در امور جمعی و اجتماعی دارای کارکرد سیاسی در برابر بحران های سیاسی در سطح جامعه نیستند. آنها بحران های سیاسی را نتیجه قضا و قدر و نیز محصول گناهان فردی افراد در جامعه محسوب می نمایند و لذا سعی می کنند در برابر بحران های سیاسی سکوت و انفعال پیشه کنند؛ کما اینکه سکوت و انفعال چنین هیئت هایی، بستر و دامنه بحران های سیاسی را تشدید می کند. یکی دیگر از آثار این چنین رویکردی، محافظه کار شدن و نیز خواهان حفظ موجود بودن است. این امر عملا پویایی و تحرک فردی را در سطح جامعه از بین برده و سعی در تخدیر نیروهای پویای اجتماعی خواهد داشت؛ کما اینکه خود این رویکرد نیز چنین نیتی نداشته باشد. این دسته از هیئت ها به عوام گرایی، تثبیت و نهادینه کردن این نگرش غیر مدرن و آمیخته با خرافات و تحریف های بسیار در مردم متهم هستند. این رویکرد خرافی، در بطن خود سعی دارد با تقسیری اسطوره ای از مجاهدت ها و ایثارگری های افراد شاخص دینی آنها را فرا انسانی نشان داده که با امداد نیروهای غیبی و الهی به پیشبرد دین و مذهب یاری رساندند؛ امری که از انسان عادی در سطح جامعه بر نمی آید و باید تنها منتظر ظهور فردی از خاندان اهل بیت (ع) بود.

2. هیئت انقلابی

2-1. هیئت انقلابی دوران جنگ

  پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رغم تحولاتی در درون مایه برخی از هیئت مذهبی و گرفتن رنگ و بوی سیاسی اما باز بر همان ساختار و سازمان سنتی خود باقی مانده بود و حتی حفظ این سنت در همان شکل پیشین برای مدیران و بانیان که عموما هیئتی های پیرسال و پیشکسوت بودند یک ارزش به شمار می رفت. این امر طبیعتاً نمی توانست مطلوب و مقبول جوانان انقلابی باشد که به قدرت هم دست یافته بودند. بنابراین جوانان بر آن شدند که به تدریج راه خود را از سنتی ها جدا کنند و به موازات آنها گونه ای دیگر از هیئت مذهبی و مجالس را پی ریزند که متناسب با آرمان ها و معیارهای انقلابی خودشان بود. کارویژه الهام گیری از مکتب عاشورا و قیام امام حسین (ع) را باید از کارکردهای سیاسی - فرهنگی هیئت های انقلابی در دوران جنگ ایران و عراق دانست که حفظ و تقویت روحیه رزمندگان و جهت دهی به آنان، سالم سازی مناسبات، حفظ و تقویت ارزش های انقلاب اسلامی در جامعه، آگاهی بخشی سیاسی به توده مردم در برابر گروههای معاند نظام سیاسی از مهم ترین وظایف هیئت مذهبی در دوره هشت ساله جنگ ایران و عراق بود. هیئت مذهبی در این دوره دارای شاخصه هایی ذیل بودند:  

1. خروج از انحصار مناسبت های مشخص در تقویم دینی (هنجار زمانی) به دلیل عدم محدودیت زمانی جنگ و استمرار آن.
2. ماهیت سیاسی جنگ در عین مذهبی بودن آن (اسلام سیاسی) و آمیختگی مفاهیم دینی با مفاهیم رزمی و انقلابی.
3. محوریت ادعیه، زیارات، ذکر، دعا و توسل در هیئت مذهبی.
4. سادگی و عدم تکلف.
5. تحول در حوزه سخنرانی ها و آموزه های داده شده به مخاطب (تحلیل مسائل سیاسی روز، تبیین مسائل جنگ، انقلاب اسلامی و بیانات امام (ره) و نیز مباحث مربوط به اخلاق و خود سازی).
6. ورود سبک مداحی انقلابی به تبع ورود سخنران انقلابی و اهمیت عنصر «حماسه» در مداحی.

2-2. هیئت انقلابی پس از جنگ

 پس از جنگ تحمیلی تا چندین سال در جلسات هیئت های انقلابی بیشتر بر زنده نگه داشتن یاد شهیدان، دوستان رزمنده قدیمی و گلایه از وضعیت جامعه تاکید می شد تا جایی که برخی از آنها دچار رخوت و رکود گردیدند، تا اینکه در سال 1372 رهبر انقلاب مسئله «شبیخون فرهنگی غرب» را مطرح کردند و در تبیین راهبرد نیروهای انقلاب پس از پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی و سازندگی، گام چهارم را «نوسازی معنوی جامعه» دانستند. طرح این مسئله آن هم از سوی رهبری نظام، فصل جدیدی را در فعالیت هیئت های انقلابی پس از جنگ گشود؛ در این مرحله با سازماندهی مجدد اعضای خود و با عنوان مبارزه با تهاجم فرهنگی به صحنه فعالیت در جامعه بازگشتند. اتخاذ رویکرد اعتراضی نسبت به تغییرات ارزشی و وضعیت فرهنگی جامعه آن زمان و این تحلیل که وضعیت مذکور در تعارض با آرمان های امام و شهداست و اگر اصلاح نشود همه جامعه را به تباهی خواهند کشاند، هدف مشترک فعالیت هیئت های انقلابی پس از جنگ بود. به همین دلیل مجالس و عزاداری های هیئت های انقلابی همواره رنگ و بوی سیاسی داشت. به موازات اقدامات هیئت های انقلابی پس از جنگ، برخی دیگر در مواجهه با روند تغییرات ارزشی در جامعه آن زمان سیاست دیگری را برگزیدند و با این اعتقاد که بهترین راه مبارزه با شبیخون فرهنگی غرب، فعالیت متقابل و مثبت فرهنگی است، کار خود را بر مخاطبان اصلی تهاجم فرهنگی یعنی جوانان و نوجوانان متمرکز کردند.

3. هیئت های عامه پسند

3-1. هیئت عامه پسند عمومی

  هیئت عامه پسند گونه­ای جدید از هیئت های مذهبی است که طی سال های اخیر در برخی شهرهای بزرگ و صنعتی کشور ظهور کرده است. عرفی شدن نگرش به روحانیت، ایجاد شائبه ناکارآمدی نظام اسلامی، رواج جریانات شبه عرفانی، رواج گرایش تساهل مدارانه فرهنگی در جامعه و سرایت آن به مجامع مذهبی، سهولت تاسیس هیئت عامه پسند و مداحی عامه پسند همگی در تأسیس و رشد آنها دخیل بوده اند. به عبارتی دیگر در دو سطح  می توان هیئت های عامه پسند را مورد بررسی قرار داد:

 سطح نخست، از منظر برون هیئتی: دلایل ظهور و گسترش هیئت های نو پدید عامه پسند در سالیان اخیر را در نحوه عمل قابل نقد هیئت های انقلابی در پیش از پیدایش هیئت های جدید، تغییرات فرهنگی - اجتماعی جامعه در سال های اخیر و  اقتضائات و خصوصیات زندگی شهری باید دید.

سطح دوم، از منظر درون دینی: در این سطح باید سهل انگاری و کوتاهی خطبا و روحانیت در کنار ضعف های مداحان بی سواد و ناآگاه را مد نظر داشت زیرا این دو قشر به مثابه دو رکن رکین هیئت های مذهبی چه به لحاظ فرمی و محتوایی هستند.

در مجموع هیئت های عامه پسند را می توان دارای این خصوصیات دانست: داعیه استقلال از مرجعیت رسمی دارد، در آن حجیت عقل اصالتی ندارد، اسطوره محور است، متاثر از تصوف است، بر انفکاک دین از سیاست تاکید دارد، فردی است، متساهل و آسان گیر است.

3-2. هیئت های عامه پسند انقلابی

  در اوایل دهه هشتاد با وجود گسترش هیئت های مذهبی عامه پسند عمومی به دلیل درگذشت مداح معروف سیدجواد ذاکر و حاشیه های پیرامون عبدالرضا هلالی، این هیئتها در سراشیبی افول گام نهادند و به صورت محسوسی از هیجان و رونق پیشین آنها کاسته شد ولی هیئت های عامه پسند انقلابی بعد از سال1384رشد چشمگیری نمودند. این هیئت با جلوگیری از اشتباهات و کاهش انتقادات قبلی بر توان و ظرفیت اجتماعی خود افزود. اگر چه هیئت عامه پسند انقلابی از سوی رقیبان خویش مورد نقد قرار گرفت، ولی به لحاظ کارکرد سیاسی توانست مدلی از یک هیئت مذهبی را ارائه دهد که می تواند در برابر بحرانهای سیاسی دارای تاثیر گذاری زیادی در سطح جامعه باشد. هیئت انقلابی عامه پسند در بصیرت دهی به مخاطبان در کوران حوادث ریاست جمهوری 1388 و همچنین تهییج جوانان به مقابله با فتنه گران و حضور در یوم الله نهم دی ماه  نقش اساسی داشت[1].  

نتیجه گیری

هیئت های سنتی و هیئت های عامه پسند اولیه به دلیل اعتقاد به جدایی دین از سیاست و منفک بودن امر دینی از امر سیاسی، دارای کارکرد سیاسی قابل اعتنایی در سطح جامعه نیستند. زیرا به واسطه ی رویکرد فردی و اسطوره گرایی که این دسته از هیئت ها به مقولات دینی دارند، خود را فارغ از نگاهی اجتماعی و جمعی در برابر مشکلات و مسائل سیاسی - اجتماعی می دانند. در مقابل بایستی از دسته ی دیگری از هیئت های مذهبی نام برد که ریشه در اعتقاد آنها به مفهوم «اسلام سیاسی» دارد. به عبارت دیگر می توان هیئت های مذهبی را در به دو دسته کلی تقسیم کرد: هیئت های مذهبی معتقد به اسلام عرفی (هیئت های سنتی و عامه پسند اولیه) و هیئت های مذهبی معتقد به اسلام سیاسی (هیئت های انقلابی قبل و بعد از انقلاب اسلامی). هیئت های انقلابی با چنین اعتقادی که اسلام دارای کارکرد سیاسی و اجتماعی است و بایستی دین در عرصه ی حکومتی و سیاست نقشی پررنگ را دارا باشد، به مبارزه با تفکر اسلام عرفی (موجود در هیئت های سنتی و عامه پسند اولیه) پرداخته و در مبارزات انقلابی با رژیم پهلوی این تفکر با تفسیری دینی و انقلابی از قیام حضرت امام حسین (ع) در واقعه ی عاشورا و نیز زندگی دیگر امامان معصوم (ع) به بسیج سیاسی توده ی مردم مبادرت نموده و توانست با ابتناء بر این توده­ی فراگیر، رژیم شاهنشاهی را ساقط نماید. همین نوع از هیئت های مذهبی بار بسیج سیاسی را نیز در دهه اول جمهوری اسلامی یعنی در بعد داخلی با دشمنان و معاندان داخلی و در بعد خارجی در جنگ با عراق در قالب جنگ تحمیلی، به دوش کشید و توانست با ظرفیت بالای خود در جهت بسیج مردمی، ثبات و پایداری و مقاومت را در برابر دشمنان به ارمغان بیاورد. پس از جنگ تحمیلی اگر چه در برهه ای (نیمه دوم دهه 70 تا اوایل 1384) شاهد افول و منزوی شدن هیئت های انقلابی بودیم، اما از سال 1384 دوباره شاهد تحول و ظهور نوعی انقلابی، اما عامه پسند از هیئت های مذهبی بودیم که توانست با جلوگیری از اشتباهات و کاهش انتقادات قبلی، بر توان و ظرفیت اجتماعی خود بیافزاید و خود را به عنوان نوع بی بدیل هیئت های مذهبی بشناساند. هیئت های عامه پسند انقلابی اگر چه از سوی رقیبان خویش مورد نقد قرار می گیرد، اما به لحاظ کارکرد سیاسی توانستند مدلی از یک هیئت مذهبی را ارائه دهند که می تواند در برابر بحران های سیاسی، دارای کارکرد سیاسی تأثیرگذاری در سطح جامعه باشد.

پیشنهاد:

در این راستا، ترویج و اشاعه مدل هیئت های عامه پسند انقلابی می تواند سبب جذب توده مردم و تاثیرپذیری سایر هیئت ها و غلبه بر دیگر گونه های هیئت های مذهبی شود. لذا باید در این زمینه، هیئت معیار و الگو را برای جامعه معرفی کرد تا گفتمان هیئت ها به سوی شاخصه های هیئت طراز انقلاب اسلامی جهت دهی شود. به طول مثال هیئت میثاق با شهدا دانشگاه امام صادق (ع) به عنوان هیئت عامه پسند انقلابی می تواند الگوی مناسبی باشد. بارزترین رویکرد هیئت میثاق با شهدا، انقلابی بودن است که در سخنرانی و مداحی آن چشمگیر است. هیئت میثاق با شهدا از نماز مغرب و عشاء با قرائت زیارت عاشورا آغاز شده، یک سخنرانی موضوعی کوتاه پیرامون نکات قرآن ارائه شده (همراه دو کلیپ تیتراژ آغاز و پایان) و سپس مجری از جمعیت برای استفاده از سخنران دعوت می کند. این هیئت ضمنا با استفاده از حلقه شعرا به سرودن اشعاری در این زمینه و ناظر به مسائل روز و حتی به زبان عربی می پردازد، اقدامی که بازتاب هایی در منطقه نیز دارد. این هیئت در سالیان اخیر اقدام به گسترش ارتباط با جهان عرب نموده و از بحرین، لبنان، یمن، سوریه و عراق نیز مهمانان و شاعرانی دارد. استفاده از دکورهای زیبا در داخل و خارج از هیئت، بر جذابیت هر چه بیشتر آن می افزاید. همچنین، هیئت میثاق با شهدا در مسیر ورودی اقدام به برگزاری غرفه های نمایشگاهی اعم از فروش کتاب، محصولات فرهنگی و معرفی مجموعه های فرهنگی و مقاومت می کند.