پایگاه تحلیلی سدید

مدل‌های سنجش کمی و نمره محور نباید از آموزش‌وپرورش طرد شوند و این اشتباه است. چون که لایه‌هایی از سنجش، حتماً شامل عدد و کمیت و نمره است؛ مشکل از جایی آغاز می‌شود که در نظر داریم تمام واقعیت سنجش را به نمره و عدد فروبکاهیم.

 متوجه شدم که افراد خارجی در سفارتخانه‌ها، ظرف شش ماه زبان فارسی را یاد می‌گیرند! حتی یادم هست جایی خواندم که از ویل دورانت پرسیدند؛ چند ماه طول کشید تا زبان فارسی را یاد گرفتی؟ گفت من چهار ماهه یاد گرفتم! با خودم گفتم؛ چرا بچه‌های ما فارسی را در این مدت کوتاه یاد نگیرند؟ مگر آنها دو کله یا مغز دارند که در کله یکی فارسی چهار ماهه درونی می‌شود و آن دیگری باید چند سال به مدرسه بیاید تا فارسی را بیاموزد؟

آموزش‌وپرورش هیچ وقت ارزشیابی شناختی از دانش‌آموز خود ندارد و لذا دچار یک ارزیابی ناقص دانشی است و نقطه تبلور این مدل ارزشیابی، سنجش بزرگ مقیاسی به نام کنکور است که در بهترین حالت، حوزه دانشی را اندازه می‌گیرد آن هم در حالی که ابزارش صحیح نیست. ما در ادبیات سنجش قائل بر این هستیم که اگر شما بخواهید مولفه‌ای را اندازه‌گیری کنید، حتماً باید دو ابزار داشته باشید. پس با یک ابزار - آن هم تست‌زنی - این امکان‌پذیر نیست. به‌ویژه اگر در نظر داشته باشیم که آن مفاهیم و مقوله‌ها و آن شایستگی‌ها، ارزش‌مدار باشند. برای همین است که آموزش‌وپرورش در ایران در مواجهه با امور تربیتی می‌لنگد.

وقتی نمی‌توانیم متدها، روش‌ها و ایده‌هایی را برای تغییرات در مدرسه داشته باشیم، سیستم مدرسه را تغییر می‌دهیم یا مدرسه جدید ایجاد می‌کنیم. مثل ایجاد مدارس سمپاد که کار اشتباه را با فشار بیشتری انجام می‌دهیم و به دانش‌آموزان القا می‌کنیم که تحت منظومه مصرف‌گرایی، فقط درس بخوانند و تست بزنند. در حالی که ما در مدارس دولتی مناطق محروم قم هم می‌توانیم مهارت‌آموزی و خلاقیت محوری را در بین دانش‌آموزان اجرا کنیم.

ما درباره مسیر صحیح سنجش در نظام تعلیم‌وتربیت کاملاً در اشتباه هستیم و همه چیز را خلاصه در نمره کردیم و نمره را نیز به‌عنوان وسیله تهدید، تحقیر، تنبیه و تشویق قراردادیم که این روال درستی نیست. وقتی همه چیز نمره شد، قاعدتاً شو بازی نیز زیاد می‌شود، آن هم در سیستم فرهنگی و آموزشی که در نظر داریم همه چیز را خوب جلوه دهیم و خطایی و اشتباهی نباشد و چنانچه فردی دچار اشتباه شد، مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد.

ما همیشه ارزشیابی را بر مدار عدالت دیدیم نه بر مدار کیفیت، فرهیختگی و تربیت. عدالت هم باید عدالت توزیعی باشد که ما مدام آن را تضعیف کردیم. در واقع عدالت یکی از جلوه‌های ارزشیابی است و وقتی عدالت مسئله می‌شود، رقابت مسئله می‌شود؛ یعنی کسی که بیش از اندازه به عدالت اهمیت می‌دهد، به رقابت دامن می‌زند و نباید این‌گونه باشد؛ زیرا جبهه عدالت‌خواه جریان غرب با رقابت مشکل داشتند و می‌گفتند رقابت به بی‌عدالتی منجر می‌شود.

چرا این حس بی‌عدالتی در ژاپن وجود ندارد؟ چون برای همه افراد فرصت شغلی هست. یعنی شما در هر رشته‌ای و در هر دبیرستانی درس خوانده باشید، برایتان کار هست و این یک مسئله تضمین شده است. همان‌طور که قبلاً به شما گفتم ژاپن یک کشور صنعتی است و جامعه را برای این هدف آماده می‌کند و در این سیستم همه چیز پیش‌بینی شده است. از همان اول دبستان تا پایان دبیرستان، در مدارس شخصی وجود دارد به نام home room teacher که به بچه‌ها می‌گوید چه کسی در چه رشته‌ای در دبیرستان می‌تواند قبول شود و در ادامه آن دانشگاه و بعد از آن به چه کاری می‌تواند مشغول شود.

اگر شما بخواهید متوجه شوید که یک نظام کنش و عمل فردی و اجتماعی عقلانی عمل می‌کند یا نه، به یک سیستم ارزشیابی به سامان و عقلانی نیاز دارید. ارزشیابی عاقلانه و معقول نشان می‌دهد که شما در کجا غیرمعقول عمل می‌کنید؛ یعنی آیا کنشگران نارس و ناتوان هستند؟ یا برنامه‌ریزان مشکل دارند و... اما اگر خود ارزشیابی شما معیوب باشد نه تنها کمکی به شما نمی‌کند بلکه نتیجه عکس می‌دهد.

اختیار دادن به مدیران مدارس در تعیین مسائلی همچون تعطیلات و محتوای درسی متناسب با فرهنگ هر بخشی از کشور، قابل‌توجه برای ایران ماست؛ چرا که مثلاً، شرایط آب‌وهوای ایران در استان‌های مختلف کاملاً متفاوت است و یا مثلاً تفاوت و تنوع فرهنگی در کشور ما بسیار چشمگیر است و به همین خاطر سیستم یکپارچه اصلاً جوابگوی نیازهای مختلف مردم ما نیست.

الآن در سیستم آموزشی فرآیند ارزیابی و سنجش برای رفتن به گام بعدی است و وزارت آموزش و پرورش از معلم‌ها می‌خواهد که اگر روزانه حال شاگردانشان را ارزیابی نمی‌کنند، در پایان سال چنین کاری را انجام بدهند تا بتوانند برای سال‌های بعد با توجه به وضعیت هر دانش‌آموز، برنامه‌ریزی مناسبی را انجام بدهند؛ اما این اتفاق هم الآن نمی‌افتد.