گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ مرضیه سهامی احمد: قصه تشکیل یک بانک کاملاً ایرانی در شکل و شمایل معاصر اولین‌بار در دوران قاجار شکل گرفته است. لرد کرزن - سیاستمدار انگلیسی - ضمن توصیف وضعیت آن روزهای ایران، اشاره‌ای به این موضوع داشته و می‌نویسد: «نابکاری و نواقصی که در تمام سیستم پولی ایران و دادوستدهای تجاری آن سرزمین هست، از دیرباز لزوم تأسیس بانکهایی را که به سبک اروپا اداره شود، جهت تأمین اصلاحات دامنه‌دار مادی، غیر قابل احتراز ساخته است.» از مهمترین نواقصی که میتوان یاد کرد، هزینه سنگین حمل مسکوکات، نگرانی مردم از سرمایه‌گذاری در امور همگانی و بدتر از همه رسم پول انباشتن بعضی از ثروتمندان بود که شرایط سختی را برای اقتصاد ایران در دوره قاجار به وجود آورده بود.
نخستین‌بار در سال ۱۲۵۸ شمسی، حاج محمدحسن امین دارالضرب - یکی از صرافان بزرگ تهران - پیشنهاد تأسیس بانک را به ناصرالدین‌شاه قاجار داد. او در پیشنهاد شش‌صفحه‌ای خود به تأثیر بانک در پیشرفت صنعتی کشورهای اروپا اشاره کرده بود و با جمله «رواج صنعت و احداث خطوط راه‌آهن و تلگراف در ایران، بدون ایجاد بانک میسر نیست.» دارالضرب سعی داشت شاه را تفهیم کند که چنین مؤسسه‌ای باید با همکاری ملت و دولت ایجاد شود. اما این پیشنهاد هرگز به مرحله عمل نرسید؛ چون شاه قاجار افسار کارهای خود را به دست انگلیس و روس سپرده بود و آنها هم بانکهایی در ایران تأسیس کردند که سیاستهای اقتصادی و استعماری خودشان را راحتتر پیش ببرند.
اولین بانک خارجی را انگلیسیها در ایران تأسیس کردند. این بانک به نام «بانک جدید شرق» فعالیتش را در سال ۱۲۶۶ ه.ش در حالی آغاز کرد که هیچ مجوزی از دولت ایران کسب نکرده بود. شعب «بانک جدید شرق» پس از تهران به‌سرعت در مشهد، تبریز، رشت، اصفهان، شیراز و بوشهر دایر شد و با صدور چک و حواله‌های پنج قرانی، فعالیت خود را گسترش داد. این بانک طی دو سال سود فراوانی به دست آورد و بعد هم تمام اثاثیه شعب خود را به بانک شاهنشاهی فروخت و به فعالیت خود خاتمه داد.
بانک شاهی یا بانک انگلیسی؟!
نخستین‌بار در سال ۱۲۵۸ شمسی، حاج محمدحسن امین دارالضرب - یکی از صرافان بزرگ تهران - پیشنهاد تأسیس بانک را به ناصرالدین‌شاه قاجار داد.
بانک شاهی یا بانک شاهنشاهی که در سال ۱۲۶۹ شروع به کار کرد، اولین بانک دولتی ایران بود که به نشر اسکناس پرداخت اما امتیاز این بانک هم در اصل متعلق به انگلیسیها بود. ناصرالدین‌شاه امتیاز تأسیس این بانک و اداره شصت‌ساله آن را به جبران لغو امتیاز رویتر به ژولیوس رویتر بخشیده بود. بانک شاهنشاهی با چاپ اسکناسهای کوچک، وارد زندگی روزمره مردم شد و سود سرشاری به دست آورد. از طرفی چون حق انحصاری صدور اسکناس را داشت، با کنترل ضرابخانه در همه شئون اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ایران دخالت میکرد و هر وقت می‌خواست، به بهانههای مختلف دولت ایران را در مضیقه می‌گذاشت تا سیاستهای انگلستان را پیش ببرد. چند وقت یک‌بار هم با خرید ارزاق و خواربار و زغال و سایر مایحتاج اولیه و ضروری مردم قحطی‌های مصنوعی ایجاد میکرد. همچنین به درباریان، دولت، و افراد سرشناس رشوه می‌داد یا با وامهایی با شرایط ساده و مدت طولانی آنها را تطمیع میکرد و این‌گونه بود که به‌راحتی میتوانست بیشتر از قبل بر نفوذ و دخالت خود در دستگاه دولتی بیفزاید. در حقیقت این بانک، خزانه و صندوق‌خانه سفارت انگلستان بود که در ایران فعالیت میکرد.
البته فقط انگلیسیها نبودند که در اقتصاد نابسامان ایران و بیکفایتی شاهان قاجار جولان میدادند؛ روسها هم با «بانک استقراضی» به‌گونه‌ای دیگر خون اقتصاد ایران را میمکیدند. این بانک از سال ۱۲۷۰ ه.ش به مدت هفتاد و پنج سال به «ژاک پولیاک» روسی واگذار شد و مانند بانک انگلیسی که شرح آن رفت، زمینهای برای غارت اموال ایرانیان و عامل اجرای مقاصد سیاسی دولت روسیه بود و هر چه مداخله روسیه در ایران بیشتر می‌شد، سرمایه بانک هم افزایش مییافت.
در سال ۱۲۸۵ و پس از پیروزی انقلاب مشروطه، دولت از مجلس شورای ملی اجازه گرفت که از دولتهای دیگر پول قرض کند، اما دیگر خون مردم از خسارات واردشده به اقتصاد به جوش آمده بود و از بانکهای بیگانه هم به ستوه آمده بودند. نمایندگان مجلس هم برای کاهش نفوذ سیاسی استعمارگران و ترمیم وضعیت مالی خزانه، یک‌صدا خواستار تأسیس بانک ملی شدند. این‌گونه بود که نخستین زمزمه‌های تأسیس بانکی که هویت ایرانی داشته باشد، شنیده شد. صرافان و تجار نیز تعهد دادند در بانک مشارکت کنند و تلاش‌های زیادی برای تحقق آن انجام دادند.
سنگ بنای اولین بانک ملی
خبر تشکیل بانک ملی با سرمایه ۱۵ میلیون (۳۰ کرور) قابل‌افزایش به ۵۰ میلیون تومان چون خون تازهای در رگهای ایرانیان دوید؛ اما تغییرات ناگهانی در اوضاع سیاسی و انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ بین روسیه و انگلیس و تقسیم ایران و نیز آغاز جنگ جهانی اول و ورود نیروهای اشغالگر به ایران، تمام نقشهها مبنی بر تشکیل بانک ملی را نقش بر آب کرد و این آرزوی دیرینه بر دل مردم ایران ماند تا بالاخره در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۴ اولین بانک کاملاً ایرانی به نام «بانک پهلوی قشون» ایجاد شد. این بانک در ابتدای کار فقط برای سامان‌دادن به امور مالی ارتش و نظامیان مورداستفاده قرار میگرفت؛ اما پس از یک سال که اساسنامه جدید بانک با نام «اساسنامه بانک پهلوی ایران» تهیه شد، ماهیت این بانک کاملاً تغییر کرد و برای عموم به کار گرفته شد. به همین دلیل در سالهای بعد شعبههای دیگری در شهرهای مختلف ایران ایجاد شد تا همه مردم بتوانند از آن بهره ببرند. این همان بانک سپه یعنی قدیمیترین بانک کاملاً ایرانی است که در سال ۱۳۱۶ تغییر نام داد.
فقط انگلیسی¬ها نبودند که در اقتصاد نابسامان ایران و بی¬کفایتی شاهان قاجار جولان می¬دادند؛ روس¬ها هم با «بانک استقراضی» به‌گونه‌ای دیگر خون اقتصاد ایران را می¬مکیدند
دو سال بعد، قانون تأسیس بانک ملی در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ به تصویب مجلس رسید و روزنامهها، اطلاعیه روز دقیق افتتاح رسمی بانک را این‌گونه اعلام کردند: «به استحضار می‌رساند که بر حسب قانون مصوب ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶، شرکتی تحت عنوان «بانک ملی ایران» در طهران تأسیس شده است. از سرمایه‌ای که به موجب قانون مزبور و به موجب اساسنامه مصوبه از طرف هیئت وزرای نظام و کمیسیون قوانین مالیه مجلس شورای ملی برای بانک مقرر گردیده، فعلاً معادل دو میلیون تومان به‌عنوان سرمایه سهامی تعیین و صدی چهل آن برای تأسیس و افتتاح بانک از طرف دولت پرداخت شده است. بانک مذکور مطابق مقررات اساسنامه خود که طبع و نشر گردیده، به تمام معاملات صرافی اقدام نموده و به بسط تجارت و توسعه امور صنعتی و فلاحتی در ایران اهتمام خواهد داشت. تاریخ شروع معاملات ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ خواهد بود.»
خیابان فردوسی تهران میزبان اولین ساختمان بانک ملی بود؛ همان جایی که تا پیش از این به بانک استقراضی ایران و روس تعلق داشت و حالا به بانک ملی واگذار شده بود. به گزارش روزنامه اطلاعات، مراسم افتتاح بانک ملی با حضور رضاشاه و رجال و اعضای هیئت دولت و شخصیتهای برجسته کشور برگزار شد. رضاشاه اولین کسی بود که در این بانک حساب باز کرد و «کورت لیندن بلات» - نخستین رئیس آلمانی‌تبار بانک ملی ایران - در سخنانی کوتاه خطاب به رضاشاه گفت: «اعلیحضرتا! فصاحت بیان چاکر و همکاران چاکر، قاصرتر از آن است که بتواند درجه مباهاتی را که اعلیحضرت همایونی به مؤسسه بانک ملی ایران معطوف فرموده و آن را به قدوم میمنت لزوم خود مفتخر ساختهاند به عرض خاک‌پای ملوکانه برساند. بانک ملی ایران از جمله موسسههای عامالمنفعهای است که در عصر پهلوی برای ترقی ایران ایجاد نموده و در حقیقت، این مؤسسه زاییده فکر خود اعلیحضرت همایون شاهنشاهی میباشد، با این حال جای تعجب نیست که خود را همه وقت مشمول عواطف خاصه ملوکانه بداند. توجهات خاصهای که امروز از ناحیه اعلیحضرت شاهنشاهی نسبت به این مؤسسه معطوف شده است، به چاکر و همکاران چاکر روح تازهای بخشیده و ما را مکلف میکند که در حسن پیشرفت مؤسسه مزبور از هیچ قِسم جان‌نثاری و فداکاری دریغ نداریم و امیدوار چنانیم که زیر سایه اقدس همایونی عملاً هم ثابت کنیم که شایسته توجهات خسروانه بوده‌ایم.»
با اینکه بانک ملی را بانکی تمام‌ایرانی میدانند، اما افرادی که برای اداره بانک در نظر گرفته شده بودند، اتباع سوییسی و آلمانی بودند.
با اینکه بانک ملی را بانکی تمام‌ایرانی میدانند، اما افرادی که برای اداره بانک در نظر گرفته شده بودند، اتباع سوییسی و آلمانی بودند. در ابتدای تأسیس بانک، علاوه بر شعبه مرکزی، دو شعبه در بازار تهران و بندر بوشهر - مهمترین بندر بازرگانی آن روز ایران - تأسیس شد. بانک ملی در رقابت شدید با بانک شاهی قرار داشت، اما استقبال خوب تجار و مردم عادی از تأسیس این بانک ایرانی موجب شد تا از بانک شاهی پیش بیفتد، تا جایی که دولت، امتیاز انحصاری نشر اسکناس را از بانک شاهی خرید و در اختیار بانک ملی گذاشت. همچنین بخش عمده‌ای از سپرده‌های بانک شاهنشاهی به بانک ملی منتقل شد.
بانک ملی تا سال ۱۳۳۹ که بانک مرکزی تأسیس شود، وظایف بانک مادر را بر عهده داشت و شاید به همین دلیل است که اغلب مردم به‌اشتباه بانک ملی را اولین و قدیمیترین بانک ایرانی میدانند، در حالی که با توجه به آنچه در این یادداشت ارائه کردیم، اندیشه تأسیس بانک ایرانی از زمان قاجار و مخصوصاً پس از مشروطه در ذهن و باور و حتی زبان مردم و دغدغهمندان بود؛ ولی مشکلات متعدد سیاسی و اجتماعی و همچنین پنجههای بیرحم بیگانگان که در گوشت و خون اقتصاد ایران فرو رفته بود، اجازه محقق‌شدن این اندیشه را نمی‌داد. با این حال صرافیها و مؤسسات کوچکی در گوشه و کنار کشور شروع به کار کردند و کموبیش کار بانکهای امروزی را انجام میدادند تا اینکه بانک به شکل و مفهوم امروزی آن پدید آمد و بانک سپه توانست عنوان اولین بانک ایرانی را از آن خود کند.
/ انتهای پیام /
