پایگاه تحلیلی سدید

همزمان با گستردش جوامع و تقسیم‌کار‌های پیشرفته‌تر، مقوله تصدی جوامع به‌صورت دموکراتیک در اختیار طیف خاصی از نخبگان قرار گرفت که با تصمیمات خود می‌توانند اثراتی بیش از تصمیمات خود انسان بر زندگی شخص بگذارند. به‌طور طبیعی مردم برای مقابله با اثرات منفی تصمیمات نخبگان سیاسی، در دل ساختار‌های دموکراتیک و دولت مدرن راه‌های گوناگونی را برای کنش‌های جمعی در اختیاردارند. تظاهرات خیابانی، امضای طومارها، تحصن، تحریم انتخابات، شرکت در انتخابات و ده‌ها ابزار دیگر که امروزه با گسترش فضای وب، حتی طومارها، درخواست‌های مجازی، هشتک زدن‌ها و ... نیز به آن افزوده‌شده است. اما کنش‌های جمعی همراه در قالبی مسالمت‌آمیز انجام نمی‌شوند. زدوخورد‌های جلیقه زرد‌ها با پلیس، درگیری‌های پلیس آمریکا با معترضان به قتل جورج فلوید و حتی درگیری‌های خیابانی که بعضاً در کشور ما رخ می‌دهد این سؤال‌ها در ذهن‌ها مطرح می‌کند که چرا کنش‌های جمعی ما به سمت اعتراضات بعضاً خشونت‌بار پیش می‌رود. از همین رو فهم مقوله اعتراض و جامعه‌شناسی آن اهمیت می‌یابد.

سید موسی صدر یا آنطور که در افواه دوستداران شیعه مرسوم است، امام موسی صدر فرزند چهارم آیت‌الله سید صدرالدین صدر از مراجع ثلاث قم و جانشین آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مو‌سس حوزه علمیه قم بود. او در ۱۴ خرداد ماه ۱۳۰۷ در قم به دنیا آمد. پس از اتمام دوره ابتدایی و فراگرفتن مقدمات علوم حوزوی، در سال ۱۳۲۲ وارد حوزه علمیه قم شد. در قم از درس آیات عظام سلطانی طباطبایی، محقق داماد، حجت کوه کمره‌ای، امام خمینی، سید احمد خوانساری در فقه و اصول و علامه طباطبایی و سید رضا صدر در فلسفه بهر برد.

مسئله رعایت قانون توسط جامعه یکی از ابزارهای مهم برای سنجش رفتار اجتماعی جامعه است. رعایت قوانین مصوب و یا قوانین نانوشته که به‌واسطه فرهنگ عمومی، جامعه به آن پایبند است همواره از مسائل موردتوجه جامعه شناسان بوده است. گاهی اوقات رعایت قانون می‌تواند در ابتدایی‌ترین حالت خود یعنی بستن کمربند ایمنی مسئله‌ای اجتماعی باشد تا سطح کلان آن یعنی پایبندی سران قوا به قانون اساسی کشور. ازجمله نکاتی که در چند سال اخیر جدی‌تر موردتوجه بسیاری کارشناسان قرارگرفته است، وضع قوانین بی‌شمار است که به میزان قوانین متکثر و ناهمگون، بی‌قانونی نیز افزایش پیدا می‌کند. در همین رابطه «وضعیت سنجی میزان قانون مداری مردم ایران؛ ایرانیان قانون پذیر، قانون‌گریز، قانون ستیز» قابل بحث و بررسی است.

ما خواهان استقرار یک جمهوری اسلامی هستیم و آن حکومتی است متکی به آرای عمومی. شکل نهایی حکومت با توجه به شرایط و مقتضیات کنونی جامعه ما، توسط خود مردم تعیین خواهد شد؛ شاید این فرمایش امام خمینی (ره) را بتوان مشخص‌ترین مفهوم مشارکت در جمهوری اسلامی ایران دانست که بر مشارکت به‌مثابه یک مسئولیت اجتماعی تأکید دارد. باگذشت زمان احساس می‌شود که جامعه یا براساس شرایط حاضر یا به‌واسطه عدم همراهی ساختاری از این مسئولیت خود فاصله گرفته و برداشت از موضوع مشارکت را به شرکت در انتخابات تقلیل داده است درحالی‌که مشارکت سیاسی یکی از شاخه‌های مشارکت است.

امر مشارکت و همکاری بین مردم تاثیر بسیار مهم و جدی بر روی پویایی جامعه دارد. مشارکت می‌تواند در سطح حداقلی همسایه با همسایه باشد و تا سطح کلان امور سیاسی و رابطه بین مردم و دولت برسد. یکی از مهم‌ترین نتایج مشارکت در جامعه می‌تواند به حداقل رسیدن مشکلات عمومی باشد. بسیاری از مشکلات موجود در اجتماع تنها با مشارکت مردم و همراهی مردم و دولت قابل حل هستند. هم‌چنین در حل مسائل اخلاقی و فرهنگی نیز مشارکت بین مردم بسیار موثر است اما مشارکت در جامعه همواره ثابت و یکسان نیست؛ به صورتی که برخی اوقات در جامعه بیشتر و گاهی کمتر دیده می‌شود.

مشکلات معیشتی حاصل از شیوع ویروس کرونا منجر به یک اپیدمی جدیدی تحت عنوان اپیدمی بیکاری در جهان شده است و بسیاری از کارگران و سرپرست خانوار‌ها به دلیل از دست دادن شغل خود با مشکلات عدیده‌ای در راستای رفع نیاز‌های خانواده روبرو هستند. در بازه زمانی شیوع ویروس کرونا، با توجه به تورم روزانه، سبد دهک‌های پایین خالی و خالی‌تر شده و همین امر با توجه به افزایش بیکاری کارگران موجب گسترده شدن فقر در کشور گردیده است.

تجربه موفق حضور مردم در عرصه خدمت‌رسانی در بحران کرونا نشان داد که در کشور ما ظرفیتی مردمی به‌عنوان رکن رکین اعتلای کشور در حوزه‌های مختلف می‌باشد. حال با توجه به وضعیت وخیم اقتصادی کشور که حاصل بحران کرونا، ناکارآمدی مسئولین و فشارهای اقتصادی بوده، به نظر می‌رسد بهره‌مندی از این ظرفیت مستتر مردمی یکی از راهکارهای بسیار مهم برای عبور از وضعیت فعلی کشور است.

زندگی مشترک برای ما همیشه با تصویرسازی‌های ذهنی رومانتیک و عاشقانه تعریف شده است. این حالت که بیشتر به واسطه تاثیرپذیری از مفاهیم عشق در یونان باستان و همچنین ادب فارسی شکل گرفته است در قالب رسانه‌های دیداری و شنیداری به راحتی تصویری غیر واقعی از زندگی مشترک زناشویی برای بسیاری از ما آفریده است. با توجه به روایات مکرر درباره توصیه به ازدواج و نهی از طلاق، ممکن است این سؤال مطرح شود که چرا اسلام، قانون طلاق را تشریع کرده و دست زوجین را در گسستن پیوند زناشویی بازگذاشته! آیا بهتر نبود اسلام نیز همانند مسیحیت، طلاق را منع می‌کرد و همچون سدی پولادین، در برابر آن می‌ایستاد و جلو بیوه شدن زنان شوهردار و بی‌سرپرست شدن کودکان را از رهگذر طلاق می‌گرفت.

خانواده نخستین و البته مهم‌ترین اجتماعی است که هر فرد پس از تولد، ناخواسته به آن می‌پیوندد. حضوری ناخودآگاه که از اولین لحظات به دنیا آمدن آغاز شده و احتمالا تا واپسین هنگام حیات نیز همراه افراد خواهد ماند. جمعی بهم وابسته و سیستماتیک که نه تنها سرپرستان آن-پدر و مادر- خود را مسئول برآوردن تمام نیاز‌های اعضا می‌دانند، بلکه همین پاسخگوئی و حمایت همه جانبه با مسئولیت مهمی به نام تربیت نیز تکمیل می‌شود. بایسته‌ای مهم برای رشد شخصیت اعضای جامعه که پس از مدتی، به عنوان نماینده این اجتماع کوچک در جامعه به فعالیت مشغول خواهند شد. از اینرو شناخت آسیب‌های مترتب بر این فضا یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعات جامعه شناختی، خصوصا در کشوری مثل ایران است.

وقتی فرانسیس فوکویاما، فیلسوف ژاپنی‌تبار آمریکایی، در مقاله سال ۱۹۸۹ خود با عنوان «پایان تاریخ»، در طلیعه فروپاشی امپراتوری سوسیالیستی شوروی، با گردن‌فرازی و تبختر از پایان روند تکامل اجتماعی-فرهنگی انسان با بالا رفتن پرچم «لیبرال دموکراسی» سخن می‌گفت، گمان نمی‌برد که کم‌تر از ۱۹ سال بعد، در مقابل سوال خبرنگار نشریه بریتانیایی «نیواستیت‌من» به اثرات مخرب فراگیری سیستم لیبرال سرمایه‌داری در زیست انسانی اذعان کند.

پیشرفت صنعت نگارش و اختراع دستگاه چاپ، کتاب را همگانی کرد، اما پایان ماجرا نبود چراکه اندیشه سازنده ماشین چاپ، هیچگاه متوقف نشد. با گذر زمان مطبوعات، رسانه‌های صوتی و تصویری (رادیو و تلویزیون) به سبد پلتفرم‌های انتقال معنا اضافه شد، در نهایت نیز بستر وب، زمینه شکل گیری پیام رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی را فراهم کرد که به نوبه خود انقلابی در عرصه ارتباطات محاسبه می‌شد. در حالی که بشر در عصر اینترنت پیام‌ها را از رسانه‌های گوناگون دریافت می‌کند، اما کماکان یکی از کهن‌ترین رسانه‌ها یعنی کتاب، جایگاه ویژه‌ای در سبد محصولات فرهنگی ما دارد. این موضوع به نظر ریشه در ظرفیت‌هایی دارد که این رسانه را بدون جایگزین باقی گذاشته است.

کارشناسان فرهنگی معمولا در خصوص «فرهنگ عمومی» تعاریف مختلفی دارند که بر اساس همان تعاریف، رویکرد‌های متفاوتی در پیش می‌گیرند. بنا داریم در پرونده‌ای تحلیلی، فرهنگ عمومی و رویکرد ۴۰ ساله جمهوری اسلامی با این موضوع را مورد واکاوی قرار دهیم. برای بررسی بیشتر موضوع با محورهای، نسبت فرهنگ با حکومت و افراد جامعه، بهبود و یا تزل آن در دهه‌های گذشته، متولی اصلی حوزه فرهنگ در نظام جمهوری اسلامی ایران، حذف و یا اصلاح ساختار‌های به‌وجود آمده، را در گفت‌گو با تحلیلگران و صاحب‌نطران پیگیری کرده ایم.

ورود مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی صفایی حائری (عین. صاد)، نویسنده، عارف و اندیشمند معاصر به حوزه‌های مختلف هنری از جمله سینما و نیز نقد فیلمنامه‌ها ارتباطی عمیق بین او و اصحاب هنر، رسانه و سینما ایجاد کرده بود. همچنین مرحوم صفایی از اندیشمندان نوآوری بودند که بخش قابل توجهی از اندیشه خود را معطوف شناساندن معارف و اصول نهضت حسینی کردند. همچنین بی‌هیچ تردیدی و با قاطعیت، می‌توان مرحوم استاد صفایی را چهره‌ی کم‌نظیر و یا بی‌نظیر تاریخ اندیشه‌ی دینی جهان اسلام دانست.

نظام آموزش و پرورش که پیش از این به دلیل مشکلاتی مثل آلودگی هوا و بارندگی و... با تعطیلی‌های ناخواسته مواجه بود، این بار با معضلی جدید مواجه شد که از یک طرف باید بار سنگین آموزش و تربیت دانش‌آموزان را به خوبی حمل می‌کرد و از طرف دیگر، شرایطی فراهم می‌کرد تا سلامتی دانش‌آموزان در مواجهه با این پدیده جدید تهدید نشود. نکته این است که واقعیت‌های خانه با فضای کلاس متفاوت است. اگر کسی در کلاس حضوری غیبت می‌کرد مشخص بود اما کلاس مجازی قابل‌کنترل نیست. واقعیت این است که چه کرونا ادامه داشته باشد و چه کرونا ادامه نداشته باشد، بعد از کرونا کلاس های حضوری به امروز نخواهد رسید و مانند قبل کرونا نخواهد بود اما باید به این نکته توجه کرد که ما سبک زندگی دانش‌آموز را با فضای مجازی تغییر می‌دهیم؛ چون هنوز مهارت زندگی جمعی را در فضای مجازی یاد نگرفته و به خانواده‌ها هم آموزش نداده‌ایم.

در همۀ نظریاتی که تاکنون دربارۀ حکومت و دولت مطرح گشته، بر ضرورت وجود حکومت در هر جامعه تأکید شده است. فقط مكتب‌ «آنارشیسم» ضرورت‌ وجود حكومت‌ را انکار می‌کند. گذشت‌ قرن‌ها، بلكه‌ هزاران‌ سال، نشان‌ داده‌ است‌ که در هر جامعه‌ای گروهی از‌ افراد قوانین‌ اخلاقی‌ را زیر پا می‌گذارند و اگر قدرتی‌ آن‌ها‌ را مهار نكند، زندگی‌ اجتماعی‌ را به‌ هرج‌ومرج‌ می‌كشانند. در پرونده پیش‌رو، مدل لیبرال‌-دموکراسی با مدل حکومت اسلامی و مواضع آن‌ها در این رابطه به‌صورت تطبیقی بررسی شده است.

برای فهم بهتر و نزدیک به مطلوب این «رسالت گفتمانی دعای شیعی»، مناسب‌ترین شیوه نشان دادن مفصل‌بندی گفتمانی از «نسبت‌های خود و دیگری» در دعای شیعی است. تلاش شده است تا عناصر اساسی این مفصل‌بندی عرضه شود.

انقلاب اسلامی ایران خود مبتنی بر همین سنت تحول و تحول خواهی شکل گرفت و از همان ابتدا ابتکارات فراوانی را در این عرصه ارائه کرد، به عبارت دیگر همین پیام نو و تحول خواهانه این انقلاب، در عصری که ادعای جهانی سازی و دهکده جهانی غرب رو به فراگیری بود، موجب جلب قلوب بی شماری از انسان به آن شد؛ اما چیزی که به نظر آفت برخی از قسمت‌ها و یا در مواردی کلیت نظام و احزاب سیاسی و فعالان آن شده است، نوعی محافظه کاری و پرهیز از تحول خواهی است، چیزی که اگر به قوت بیشتر ادامه یابد، طبق فرموده رهبر حکیم انقلاب اسلامی موجب انزوای ما خواهد شد.

نگاهی به تاریخچه تاسیس مدارس و مراکز آموزشی در ایران، ذهن مخاطبان و پژوهشگران را به سال‌های آغازین قرن نوزدهم میلادی بازمی گرداند. بسیاری از محقیین بر این باورند که شکست سهمگین ایران از روسیه در این سال‌ها و ریشه شناسی این شکست دربار را به این نتیجه رساند که به دنبال شناخت دلیل اصلی شکست بروند. جالب توجه اینکه پیش از تاسیس مدارس ملی در عهد جدید، مدرسه به معنای امروز در میان مردم جایگاهی نداشت. به این معنا که واژه مدرسه تا پیش از قاجاریه و اوایل پهلوی، بر محل تحصیل طلاب دینی اطلاق می‌شد.

امروزه مقوله اداره و رشد جامعه تفاوت های جدی با گذشته کرده است؛ شاید بتوان مهم ترین تفاوت را در پیچیده تر شدن و برنامه مند شدن این مدیریت دانست؛ بدون اغراق حجمی از برنامه ریزی که امروزه تنها برای خارج ساختن زباله از یک کلانشهر مانند تهران صورت می گیرد بیش از میزان تمام برنامه ریزی هایی است که حکومت ها در هزار سال پیش داشته اند. با شرایط پیش آمده نکته مهمی که به ذهن ها خطور می کند آن است که این مدیریت پیچیده را تحت نظر کدام مدل از حکمرانی میتوان پیش برد. یکی از مدل هایی که طی چند دهه گذشته در جهان و علی الخصوص در جهان سوم رایج گشته، مدلی موسوم به توسعه است. توسعه یکی از مهم ترین واژگان بنیادین در نظریه پردازی و اجرا، برای قرن بیستم است به گونه ای که گاهی جهان بر محوریت آن به سه دسته "توسعه یافته، در حال توسعه و توسعه نیافته تقسیم" می شود.

کارشناسان معتقدند که در بسیاری از مسائلی که مسلمانان با یکدیگر اختلاف دارند باید تفسیر‌ها به یکدیگر نزدیکتر شود. مثلاً در باب خدا، ما اهل سنت را به مشبه و مجسمه و... متهم می‌کنیم و از سوی دیگر آن‌ها می‌گویند که شما معطله هستید، اما وقتی تفسیر اهل سنت و شیعه را درباره صفات خدا در نظر می‌گیریم، متوجه نزدیکی این تقسیر به یکدیگر می‌شویم یعنی نه آن‌ها تشبیهی و نه ما تعطیلی هستیم. پس اگر یک سنی با نگاه تقریب (نزدیک کردن اندیشه‌ها) به صورت همدلانه به شیعه نگاه کند، متوجه می‌شود که اندیشه شیعه با اهل سنت خیلی نزدیک است.

سیاست و جایگاه «فلسفه سیاست» از جمله گرایش‌ها و مباحث موثر و تعیین کننده در فلسفه اسلامی است. نکته‌ی مورد توجه این تحقیق، مسئله‌ی «سیاست» و جایگاه آن در مدنیت است. متفکران مسلمان به ارزش، نقش و جایگاه این وسیله مهم در رسیدن به آمال دینی و اهداف الهی به خوبی پی برده بودند و از آن جا که با توجه به آموزه‌های قرآنی و روح توحیدی اسلام، «عدل و عدالت»، نقطه اصلی، ملاک و ضابطه‌ی مهم تحقق این آمال و ارزش‌ها بوده است، سیاست با توجه به این مهم و با «مناط» آن، آمیخته شده و با حوزه‌ی مقدسات، پیوندی ضرور و ناگسستنی می‌یابد؛ به همین سبب در طراحی مدنیت دینی، نه تنها مسجد و محراب، بلکه بازار و حکومت و آیین کشورداری و شهرسازی نیز باید در هماهنگی کلی، با روح عدالت عجین و مقدس شود و مقدس به نظر آید؛ به همین جهت نیز می‌توان با کلید «عدالت» به «جوهر سیاست» و در حقیقت به «فلسفه تاریخ سیاست» در تمدن اسلامی دست یافت.

در نیمه دوم سده ۱۳هجری قمری (قرن 19 میلادی) درست زمانی که ملاحسین بشرویه‌ای از پیروان شیخ احمد اَحسایی و سیدکاظم رشتی تحت تاثیر آموزه های شیخیه در مسجد کوفه در انتظار ظهور اعتکاف کرده بود و با رسیدن خبر مدعی ظهور داشت بساطتش را جمع می کرد تا خود را به علی محمد شیرازی که مدعی شده بود قائم منتظر است برساند، هیچ کس فکرش را نمی کرد از پس این ماجرا جامعه ایرانی شاهد ظهور فرقه ای نهان روش، پیچیده و مورد حمایت دولتهای استعمارگر غربی باشد.

ادبیات انقلابی در واقع به ادبیاتی گفته می‌شود که محرک و مشوق مردم برای به پاخاستن و احقاق حق و طلب آزادی باشد ولی آن‌چه پس از پیروی انقلاب به صورت ادبیات مطرح می‌شود، در واقع نقد و بررسی دستاورد‌های یک انقلاب است که ممکن است در ستایش یا در نفی دستاورد‌های یک انقلاب باشد.

دینداری مفهومی پیچیده است که می‏توان برای آن ابعاد مختلفی قایل شد و هر گونه داوری در مورد دینداری مردم کاملاً به تعریف و نوع شاخص‏‌های سنجش دینداری بستگی دارد؛ برای یک مطالعه مقایسه‌ای میان وضعیت دینی و دینداری در ایران کنونی، با ایران سال‌های اول پیروزی انقلاب اسلامی، می‌توان عناصر و مولفه‌های دین داری را به چهار بخش تقسیم کرد و وضعیت هر بخش را در شرایط کنونی با شرایط سالیان پیش سنجید. چهار بخش اصلی که می‌توان آن‌ها را به عنوان مولفه‌های اصلی سنجش دینداری در جامعه ایرانی مورد تمسک قرار داد، عبارتند از: ۱- بینش‌ها و باور‌های دینی، ۲- احساس‌ها و تجربه‌های درونی دینی، ۳- اخلاق و ارزش‌های دینی، ۴- رفتار‌های دینی؛ اعم از رفتار‌های فردی و رفتار‌های جمعی، این موارد مهم‌ترین سرفصل هائی ست که به صورت غالب در پژوهش‌های اجتماعی به آن‌ها توجه شده و داده‌های آماری میدانی درباره آن‌ها از میان مردم، جمع آوری شده است.

در سلسله گزارش‌های اندیشه با موضوع «مکتب کربلا در نگاه برخی اندیشمندان معاصر» به بررسی حادثه عاشورا در آینه اندیشه آیت الله مصباح یزدی، آیت الله میرباقری، مرحوم استاد علی صفایی حائری و علامه محمد رضا حکیمی و شهید سیدمحمدباقر صدر پرداخته‌ایم.

فساد؛ شاید یکی از آشکارترین و در عین حال حساس ترین مفاهیمی است که در هر جامعه ای وجود دارد. مفهومی که همگان کم و بیش از آن خبر دارند اما سخنی به میان نمی آورند، جر در محافل غیررسمی که عموم مردم آن هم نه از سر مطالبه که ار سر تفنن! گاهی به فساد پرداخته، غرولندی میگویند و غرولندی میشنوند؛ آگاهی جدی در این باره وجود نداشته و ندارد. آگاهی در صورت عدم وجود، نمیتواند منجر به حساسیت و در پی آن مطالبه گری عموم جامعه در برابر این آسیب مهم باشد. فقدانی که شاید تا حدود زیادی از کم تحرکی و بی تفاوتی بدنه نخبگان نسبت به این امر مهم نشات بگیرد.

عهدنامه متنی است که در عین کوتاهی اش، امهات معیار‌های حکومت داری و یا به عبارت بهتر جامعه داری را در بر گرفته است. متنی که معیار حکومت غیر معصوم است چرا که خطاب به مالک اشتر و برای اجرا توسط او در مصر نگاشته شده است. شاید بتوان روح این متن را مفهوم «انسان گرایی شیعی» تلقی کرد که این خود فتح بابی است در مطالعه تطبیقی تعریف انسان، حقوق و جایگاه او بین اسلام و دیگر مکاتب بشری. علی در عهدنامه، انسان را ترسیم می‌کند و از روح انسانیت سخن می‌گوید. عهدنامه مالک اشتر در چهار بخش سیاست، عدالت، حقوق و مباحث جامعه شناختی معیار‌هایی فرازمانی و فرامکانی را پیش روی ما قرار می‌دهد که در مقایسه‌ای اولیه، تفاوت فاحشی با مرز آرمان پردازی‌های بشری در حوزه‌های انسانگرایی، برابری طلبی، عدالتخواهی و... دارد.

در حال حاضر، قریب به ۱۷ میلیون نفر از مردم ایران در حاشیه شهر‌ها یا سکونتگاه‌های غیر رسمی زندگی می‌کنند. البته طبیعی است که مناطق مختلف کشور در جذب حاشیه نشین‌ها وضعیت یکسانی ندارند. برای نمونه، امروز تهران به عنوان پایتخت و به طور طبیعی بزرگ‌ترین و در عین حال کامل‌ترین شهر کشور است.از مفهوم حاشیه نشینی تلقی‌های یکسانی وجود ندارد. برای مثال، هنوز تصور برخی از مردم درباره مناطق حاشیه نشین، آلونک نشینی یا زاغه نشینی است. این در حالی است که با رشد و گسترش شهرنشینی و البته روند توسعه شهر‌های کوچک، بساط آلونک نشینی به شکل سابق در ایران برچیده شد.

مقوله جابه جایی قدرت در دنیا أمر رایجی است که به وفور از طرق گوناگون همچون کودتا، رفراندوم، انتخابات، انقلاب، جنبش های آزادی بخش، شورش های مردمی و... رخ داده است. وجود طرح تحول وضع موجود جزء لاینفک همه این جابه جایی هاست اما چیزی که به نظر انقلاب اسلامی سال ۵۷ را متفاوت از دیگر تحولات می سازد، عمقی است که در طرح تحول آن وجود دارد.

اندیشه اصلاح دینی، بازگشت به قرآن، مبارزه با خرافات دینی و... جریانی است که درتاریخ معاصر ایران اشخاص گوناگونی نظیر سیدجمال‌الدین اسدآبادی، شیخ هادی نجم‌آبادی و سیداسدالله خرقانی از چهره‌های شاخص آن به شمار می‌آیند. با توجه به فضای خاصی که در دوران پهلوی اول در کشور بوجود آمد و سیاست‌های ضد مذهبی رضاشاه، این جریان اندیشه‌ای (جریان قرآنیان) گسترش یافت که از جمله افراد داعیه‌دار در این دوران را می‌توان کسروی و شریعت سنگلجی دانست.