گروه راهبرد «سدید»؛ یکی از وجوه بارز تفاوت میان جنبش های عصر مدرن با جنبش های کلاسیک، توجه مضاعف به نماد ها و نماد پردازی است. نماد ها از ابزار های ویژه ای هستند که جنبش ها آنان را خلق می کنند، اما پس خلق، این نماد ها هستند که به جنبش ها تشخص بخشیده، آنان را از یکدیگر متمایز ساخته و بعضا گسترش داده و پیروز می کنند از همین رو نماد ها یکی از ابزار های جدی برای تحقق اراده جنبش ها هستند. در ادامه گزارشی در این خصوص خواهید خواند.
همه چیز قابلیت تبدیل شدن به نماد را دارد
پیش از هر سخنی لازم است تا واژه نماد را تنقیح مفهومی کنیم. مراد از نماد چیست؟ در یک تعریف اجمالی باید گفت که: «نماد بیان کلیات و مفاهیم بزرگ به وسیله موضوعات جزئی است اما این موضوعات و تصاویر جزئی به قدری جاندارند که ذهن را تسخیر می کنند.» [1]
از تعریف فوق نکات مهمی قابل برداشت است. نخست آنکه نماد ها از خود اصالتی ندارند بلکه اصالت و حقیقت نماد ها، آن پیام بزرگی است که نماد از آن نمایندگی می کند. در مرتبه بعد از تعریف فوق چنین بر می آید که بر خلاف تصور رایج، نماد ها و نماد پردازی در جنبش صرفا شامل تصاویر، پرچم و ... نمی شود، بلکه نماد شامل هر چیزی است که بتواند معانی گسترده تری را به ذهن بیننده و یا شنونده متبادر کند، برای نمونه گاه یک شخص می تواند نماد یک جنبش و حرکت اعتراضی قرار گیرد، گاه یک رنگ و یا حتی گاه یک مکان می تواند به عنوان نماد مورد استفاده قرار گیرد بنابراین مشاهده می شود که نماد ها از حوزه گسترده و وسیعی برخوردار هستند. در ادامه به تعدادی از این نماد ها اشاره خواهد شد.
نماد های اعتراضی
بخشی از نماد های اعتراضی در دنیا بدین شرح هستند:
- گل میخک که نماد انقلاب سال ۱۹۷۴ پرتغال بر علیه دیکتاتوری ژنرال سالازار است. در ماجرای این انقلاب، مردم به پاس زحمات بخشی از ارتش در خدمت به انقلاب، در لوله تفنگ های سربازان خود گل میخک می گذاشتند.
- گل سفید که نماد زنان معترض به خشونت ها بر علیه اعتراض مردمی به نتایج انتخابات بلاروس در سال ۲۰۲۰ بود. در این تظاهرات، زنان برای نشان دادن مسالمت آمیز بودن حرکت خود از گل سفید استفاده می کردند.
- چتر نماد اعتراضات مردمی هنگ کنگ در سال ۲۰۱۴ بود. چتر ها که در این اعتراضات وسیله درگیری، محافظ در برابر نور آفتاب و اسپری فلفل و ... بودند، به نماد معترضان تبدیل شدند.
- جلیقه های زرد که نماد اعتراضات مردم فرانسه بر علیه سیاست های امانوئل مکرون بود. این جلیقه ها به قدری دارای اثر و نفوذ شد که در ادامه به جنبش اعتراضی مردم، جنبش «جلیقه زرد ها» می گفتند.
- روسری سفید که نماد مادرانی است که در حرکتی اعتراضی هر ساله در میدان مایو در شهر بوئنوس آیرس گرد هم جمع می آیند. این مادران خواهان مشخص شدن سرنوشت فرزندان خود در دیکتاتوری سابق آرژانتین هستند.
- پوشیدن لباس قرمز به عنوان حرکت اعتراضی به دستگیری ناوالنی، از منتقدین دولت روسیه و منتشر کردن آن در فضای مجازی با هشتک های خاصی از نماد های اعتراضی ضد حاکمیت روسیه است.
- مشت گره کرده که در قرن نوزده نماد اعتراضات کارگری بود اما در اعتراضات سیاه پوستان آمریکا علی الخصوص در سال ۲۰۲۰ مورد استفاده قرار گرفت.
- زانو زدن در سال ۲۰۲۰ تبدیل به نمادی برای معترضین به قتل جرج فلوید شد و توسط معترضان مورد استفاده قرار گرفت.
- سلام سه انگشتی که نماد اعتراض بر علیه دیکتاتوری و کودتا است، این نماد در اعتراضات میانمار بر علیه کودتای نظامی اخیر و همچنین در اعتراضات گذشته تایوان نیز مورد استفاده قرار گرفته بود.
- استفاده از رنگ به عنوان نماد یکی از رایج ترین سبک های نماد سازی است. سلسله انقلاب های زنجیره ای که کودتا یا انقلاب مخملی معروف شد، نماد سازی آن مبتنی بر رنگ ها صورت گرفت. برای نمونه در گرجستان، انقلاب سرخ و در اوکراین انقلاب نارنجی رخ داد. این انقلاب ها که به دنبال اعتراض به نتایج انتخابات صورت گرفت، تلاش شد تا از آن به عنوان مدلی برای براندازی قدرت در کشور خود ما نیز استفاده شود. نماد معترضین به نتایج انتخابات در سال ۸۸، رنگ سبز بود.
- نماد پاد فرهنگ که به عنوان نماد ضد جنگ در دهه شصت میلادی استفاده می شد، در ادامه به عنوان نماد انقلاب های جنسی، حقوق زنان و ... نیز مورد استفاده قرار گرفت.
- اما همانطور که در ابتدا گفته شد، نماد های اعتراضی منحصر در اشکال و رنگ ها و کنش ها نیستند، بلکه گاهی اشخاص تبدیل به نماد اعتراض می شوند. برای نمونه جان لوییس به عنوان نماد اعتراضات جنبش مدنی سیاهان در آمریکا شناخته شد.
- محله ها یکی از نماد های اعتراضی جنبش ها هستند، برای نمونه امروزه محله شیخ جراح در فلسطین اشغالی به عنوان نمادی از اعتراضات مردمی جنبش فلسطین شناخته می شود.
- گذشته از نماد های فوق، در میان جنبش ها و نهضت های اسلامی جهان اسلام نیز نماد اهمیت فراوانی دارد، برای نمونه چفیه امروزه به عنوان نماد مقاومت در جهان اسلام شناخته می شود.
نماد ها، ممیزی جنبش های مدرن از گذشته
در انقلاب های عصر جدید از این نماد ها فراوان استفاده شده است. در فوق تنها به تعدای از نماد های اعتراضی اشاره شد، ذکر همه آنان پژوهش و کتاب تفصیلی مستقلی را طلب می کند. در حقیقت امروزه هیچ انقلاب، جنبش و حرکتی بدون نمادها شکل نمی گیرد. در بخش های پیشین به شعر، موسیقی و گرافیتی اشاره نمودیم، هر یک از این سه عنصر نیز خود علاوه بر تأثیر مستقل، قابلیت تبدیل شدن به نماد را نیز دارند.
یکی از انقلاب های بسیار پرکار در زمینه نماد، انقلاب های فاشیستی است. در انقلاب های از نوع فاشیستی، استفاده از نمادها برای نشان دادن ماهیت جنبش و ایجاد همبستگی بسیار صورت پذیرفته و کمتر انقلابی مانند آن را می توان نشان داد که نمادها این چنین نقش مهمی در پیروزی جنبش ایفا کرده باشند. ده ها نفر از هنرمندان و اسطوره شناسان مانند ویلیگاد و طالع بینانی چون وولف به کار گرفته شدند تا سمبل ها و آیین های فاشیستی را خلق کنند. نمادهایی چون رایش سوم، صلیب شکسته، خلوص نژادی، قهرمان پروری های تاریخی، خلق داستان ها و روایت های پیروزمندانه از گذشته و ... که در انواع مراسم و تشریفات و تبلیغات به کار می رفتند، در پیروزی های پی در پی فاشیست ها نقش ایفا کردند و انقلاب های بزرگی را رقم زدند.[2]
بحث در زمینه نماد ها مفصل است، در بخش پایانی تنها به ذکر این نکته اکتفا می کنیم که نماد ها می توانند به جنبش ها شخصیت دهند، عامل جداسازی آنها از یکدیگر و عامل شناخت اعضای یک جنبش نسبت به هم باشند، از همین رو مطالعات نماد در اعتراض ها اهمیت فراوانی دارد. این نماد ها کنش آفرین بوده و در کنار سایر ابزار ها برای اعمال اراده بر قدرت و جذب افراد توسط جنبش ها استفاده می شوند.
[1] فتوحی، محمد: بلاغت تصویر، نشر سخن، ص ۱۶۱
[2] رهبری، مهدی: جنبش های اجتماعی، انتشارات کویر، ص ۲۱۱
/انتهای پیام/
