گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ پدیده عزاداری در محرم به دلیل ظرفیت وجودی‌اش در حکومت‌های مختلف دچار انبساط و انقباض به طرق مختلف شده است. این پدیده اجتماعی دینی همواره ابزاری بوده که حکومت‌ها چه برای تقویت پایه‌های مشروعیت و قدرت خود و چه ترس از براندازی به آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند. کما اینکه بسیار معتقدند که پایه‌های انقلاب اسلامی از دل هیئت‌هایی که از ۱۵ خرداد ۴۲ به روشنگری و اعتراض دست زدند ریخته شد. به باور دکتر محمدحسن رجبی وقتی امری به شکل باور و سنت درآمد، شاید قدرت سیاسی آن را فروکش کند، اما نمی‌تواند آن را از بین ببرد؛ که محرم همین نقش را در طی تاریخ توانسته بازی کند و هربار احیا شود.
محمدحسن رجبی‌دوانی، مورخ و نویسنده آثاری مانند «مکتوبات و بیانات سیاسی علمای شیعه»، «رسایل و فتاوی جهادی علمای مسلمان» و «علمای مجاهد» معتقد است جوامع اسلامی باید زمینه را برای آگاهی مردم در رابطه نقش عاشورا در جامعه امروز و شناساندن ظالمین و دشمنان اهل‌بیت که امروز در عرصه‌های دیگر در قالب‌های متفاوت به دشمنی با دین پرداخته‌اند فراهم کرده و در این زمینه تلاش مضاعف کنند. در گفتگو با دکتر رجبی دوانی به گفتگو در رابطه با جایگاه عاشورا در سنت و همچنین جامعه امروزی و مدرن پرداختیم.
در طی تاریخ حکومت‌هایی داشتیم مانند صفویه که محرم را عامل تقویت پایه‌های مشروعیت حاکمیت‌شان دانسته و به آن پر و بال می‌دادند. در عین حال، حکومت‌هایی هم مثل حکومت پهلوی اول بوده که در آن، رضاخان دستور به منع روضه خوانی داده بود. به نظرتان عامل این مواجهه‌های سلبی و ایجابی چه بوده و چرا؟
رجبی‌دوانی: مهمترین مولفه حکومت صفوی، مذهب تشییع بود که البته این‌ها در آغاز تشیع‌شان، طریقتی بود؛ که بعد‌ها با ورود علمای مهاجر از احصاء قطیف حله و سایر مراکز شیعی، این حکومت و مذهب به مذهب فقاهتی تبدیل شد. به هر صورت، تشییع در حکومت صفوی مهمترین رکن حکومت بود و آن را هم مروج می‌دانستند و هم، پایبندی به آن برایشان یک نوع مشروعیت و مقبولیت به همراه داشت. این مذهب جدید سبب شده بود یک دولت - ملت جدید در تاریخ ایران پدید آید که برای اولین بار با یک حکومت مرکزی براساس پیوند با مذهب تشیع در جغرافیای سیاسی ایران شکل گرفت جغرافیای سیاسی آن روز ایران و زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کشور مولفه‌های مهمی بودند که نباید آن‌ها را نادیده بگیریم. چراکه ایران در عصر صفوی در مقابل دو رقیب نیرومند سیاسی و نظامی قرار داشت. یکی عثمانی در غرب بود و دیگری شیبانی در شرق. دولت صفوی می‌خواست در برابر آن‌ها هویت خودش را حفظ کند. این هویت جدید هویتی بود که عامل انسجام مردم شد و استمرار حیات اجتماعی و فرهنگی ما از آن عصر ذیل این عامل قرار گرفت. همچنین این هویت جدید در مقابل هویتی بود که دوره پهلوی به آن اتکا داشت. در پهلوی اعتقاد به سلطنت و در راس آن، شاه به عنوان مظهر وحدت و قدرت ملی بود و در واقع، در دوره پهلوی یک مولفه مشخص داشت. دوم اینکه فرهنگ ایران باستان در مقابل فرهنگ اسلامی که ۱۴۰۰ سال تداوم داشت سازنده این هویت بود و سوم، احیا و بزرگداشت آئین زردشتی در مقابل این اسلام و تشییع بود. به این معنا رژیم پهلوی سعی می‌کرد با ایجاد هویت جدید برای مردم ایران به مقابله با هویت اسلامی مردم ایران پرداخته و این هویت را براساس آن تبلیغ کند.
امروز یزید و شمر وجود ندارد، اما باید دید، ظالمان روز، چه افرادی هستند. این در بیان شهید مطهری هم بوده که گفته‌اند ما باید یزید امروزمان را بشناسیم
نوع مواجهه حکومت‌ها با مساله محرم چگونه بوده یعنی چه عاملی باعث شده با وجود برخی مواجهات سلبی با مناسک محرم، همچنان این مناسک در بین مردم جریان داشته باشد و به حیات خود ادامه دهد؟
رجبی‌دوانی: محرم در اغلب ادوار تاریخی حتی قبل از صفویه وجود داشته است. اینطور نبوده که با صفویه رسمیت پیدا کند. چه در دوران حکومت عباسی و چه بعد از آن. مثلا در بغداد کنونی محله‌ای به نام محله "چرخ" وجود داشت که شیعیان در آن زندگی می‌کردند و به بزرگداشت محرم می‌پرداختند و عزاداری داشتند و بار‌ها هم، مورد هجوم گروه‌های تحریک کننده اهل سنت قرار گرفتند. این تازه در شهری بود که پایتخت عباسیان بود و اکثریت هم، اهل سنت بودند. اما در شهر‌های شیعه نشین مثل سبزوار، قم و نیشابور تا قبل از صفویه، این مراسم، کامل اجرا می‌شد. نکته‌ی که باید توجه داشت این است که وقتی یک باور در قلب یک قوم و امت هست، با یک قدرت سیاسی نمی‌شود آن را از بین برد. وقتی امری به شکل باور و سنت درآمد، شاید قدرت سیاسی آن را فروکش کند، اما نمی‌تواند آن را از بین ببرد؛ لذا در زمانه‌های مختلف می‌تواند احیا شود. چنانکه قبل از صفویه به این شکل بود و با آمدن صفویه رسمیت پیدا کرد و این باور به فعلیت رسید. حتی مناطقی هم که شیعه نبودند و به تشیع گرویدند، همین سنت‌ها را ادامه دادند.
در جامعه شناسی دین، محرم با توجه به کدام ویژگی‌ها توانسته حیات ملی را در برهه‌های مختلف تاریخی احیا کند؟
رجبی‌دوانی: اول پاسخ به این سوال مهم است اینکه؛ مولفه‌های اصلی محرم چیست؟ اولا مبارزه با ظلم و استبداد جوهره قیام عاشورا است. تصویری از نهایت ایثار جان و همچنین جریان داشتن علقه‌های خانوادگی. دوما، حفظ و کرامت و عزت انسانی در مقابل جریانی که کرامت انسانی را مخدوش می‌کند. در کلام امام حسین (ع) اشاره به این هست که اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید. سوما اعلام همدردی با مظلوم. نکته چهارم هم این است که اینطور نیست که همیشه مظلومین، مقهور ستمگران و ظالمان باشند بلکه امید به پیروزی مظلومان و مستضعفان نتیجه این محرم است و این موضوع در شیعه به شکل انتظار تجلی یافته است؛ لذا برای شیعیان دو چیز همیشه جامعه ساز بوده است؛ یک، شهادت که مقابله با بی‌عدالتی‌های اجتماعی و سیاسی بوده و دوم، انتظار برای ایجاد یک مدینه فاضله به رهبری موعود جهانی. این همیشه پیامی بوده که شیعیان داشتند و استمرار حیات شیعه به همین دو عامل بوده است. همین عوامل در تاریخ ما در برهه‌های مختلف که زمینه سیاسی اجتماعی آن، کمابیش فراهم شده بود جنبش‌هایی برای ایجاد مدینه فاضله با الهام از محرم و روز موعود ایجاد کرد. جنبش سربه‌داران، مرعشیان مشعشعیان، صفویان و پس از آن، انقلاب اسلامی. اگر تاریخ را نگاه کنیم، همین دولت‌های کوتاه و بلند نتیجه درس‌هایی بود که دولت‌ها و مردم ایران در برهه‌های مختلف از محرم گرفتند. درس‌هایی که به ایجاد حکومت‌های شیعی در تاریخ هفتاد - هشتاد ساله ما انجامیده است.
رابطه محرم و نوسازی اجتماعی در طول تاریخ معاصر ایران چه بوده و چه نقاط عطفی به این واسطه رقم خورده است؟
رجبی‌دوانی: در تاریخ معاصر، محرم، آغازگر حرکت‌های اجتماعی سیاسی بوده است. نخستین حرکت‌های عدالتخواهانه در تاریخ معاصر در ایام محرم رخ داد. در واقع، با سخنرانی‌های افشاگرانه ناطقین، نخستین جرقه‌های عدالتخواهی زده شد که در تاریخ به نام مشروطه خواهی به ثبت رسید. این جریان از محرم شروع شد. انقلاب اسلامی ایران نیز که از ۱۵ خرداد ۴۲ اوج گرفت و سبب بسیج همگانی شد در محرم نشو و نما یافت و آغاز حرکتی شد که به انقلاب اسلامی منتج گردید.
محرم نه تنها عامل وحدت بین شیعیان بوده بلکه عامل وحدت با عموم برادران مسلمان و سایر اقلیت‌های مذهبی را هم میسر کرده یعنی عنصر مظلومیت، سبب پیوند شیعیان با سایر اقلیت‌ها شده است که از نظر شیعیان از یک محرومیتی برخوردار بودند
آیا می‌توان گفت از آنجا که محرم می‌توانسته ظرفیتی برای جنبش‌های اجتماعی در ایران باشد، دچار قبض و بسط در برهه‌هایی از تاریخ شده است؟
رجبی‌دوانی: بله، ظرفیت‌های سیاسی که مبتنی بر باور‌های دینی و قلبی است، سبب این جنبش‌های سیاسی شده است. البته عوامل دیگری هم هستند که داشتن یک رهبری کاریزماتیک و یک برنامه مشخص جزئی از آن است. اگر این‌ها در طول تاریخ بوده‌اند، این جنبش‌ها به موفقیت انجامیده‌اند، اما اگر نبودند، صرفا یک حرکت مقطعی را رقم زده‌اند. اما بروز و ظهورش به عامل محرم تنیده بوده است. نکته جالب اینجاست که محرم نه تنها عامل وحدت بین شیعیان بوده بلکه عامل وحدت با عموم برادران مسلمان و سایر اقلیت‌های مذهبی را هم میسر کرده یعنی عنصر مظلومیت، سبب پیوند شیعیان با سایر اقلیت‌ها شده است که از نظر شیعیان از یک محرومیتی برخوردار بودند. در محرم حتی در دوره قاجار، ارامنه و یهودیان در مراسم‌های محرم شرکت می‌کردند و مردم آن‌ها را به چشم مسلمان می‌دیدند. در جامعه ایران از صفویه به این سو، اقلیت‌ها از آزادی زیادی به نسبت کشور‌های اسلامی دیگر و اروپایی برخوردار بودند و این برمی‌گردد به عدالتخواهی شیعیان. همچنین مظلوم‌گرایی و حمایت از آن‌ها که در باور شیعیان وجود دارد هم علاوه بر این قضیه بوده است.
اگر بخواهیم کارکرد اصلی عاشورا که همان هدف قیام امام حسین (ع) بوده به نسل‌های بعدی نشان بدهیم و آنان را آگاه کنیم، آیا باید به تقویت آئین‌های سنتی‌مان بپردازیم یا نیاز به تعاریف جدید در قالب‌های متنوع خواهیم داشت؟
در هر دوره‌ای ما باید پیام‌های عاشورا را با تحلیل وضع موجود بسنجیم و شیعیان مواضع خودشان را در این بستر بسنجند و روشن کنند
رجبی‌دوانی: ما نباید تصور کنیم که، چون ۱۴۰۰ سال از ماجرا عاشورا گذشته، باید قالب‌ها را عوض کنیم. من موافق نیستم. مگر هزاران سالی که از نوروز می‌گذرد سنت‌ها را تغییر داده‌ایم؟ همچنان در ایام نوروز، هفت سین چیده می‌شود. یکی از دلایل استمرار یک باور همین حفظ قالب‌هاست. به عبارتی انسان را با پدرانش در طول تاریخ پیوند می‌دهد. من موافق نیستم که بخواهیم این نوع عزاداری را تغییر بدهیم و امروزی کنیم. باید سنت حفظ شوند، اما در عین حال، باید با مسائل روز پیوند داشته باشند. امروز یزید و شمر وجود ندارد، اما باید دید، ظالمان روز، چه افرادی هستند. این در بیان شهید مطهری هم بوده که گفته‌اند ما باید یزید امروزمان را بشناسیم. امروز باید ببینیم، مظلومان جهان چه کسانی هستند؛ لذا باید ببینیم جای کاراکتر‌های آن واقعه در زمان حاضر چه افرادی قرار گرفته‌اند و سمت و سوی آن واقعه به سمت این‌ها برود. صرفا مناسک محرم به یک بزرگداشت یک واقعه تاریخی محصور نشود. ضمن زنده نگه داشتن آن‌ها تداوم آن را باید ببینیم و لذا در زیارت عاشورا هم، می‌خوانیم با دشمنان تو تا ابد دشمن هستیم. در واقع ما همچنان ظلم ستیزی را پیشه خود می‌کنیم و گرایش به مظلوم را رسم خود قرار می‌دهیم؛ لذا در هر دوره‌ای ما باید پیام‌های عاشورا را با تحلیل وضع موجود بسنجیم و شیعیان مواضع خودشان را در این بستر بسنجند و روشن کنند. چراکه در سال ۱۳۴۹ ش، شهید مطهری به همراه علامه طباطبایی در روز عاشورا صندوقی را برای کمک به فلسطینی‌ها تهیه کردند و در سخنرانی مشهور که در آن اعلام نمودند امروز، حمایت از فلسطین، شعار همه ما باید باشد و شمر مرده و بجای شمر، موشه دایان وزیر دفاع اسرائیل آمده، پس باید فریاد‌ها بر سر او زده شود. این برای ما درس و الگویی برای شناسایی دشمنانمان است.
/انتهای پیام/
