به گزارش «سدید»؛ مرضیه محصص صبر یکی از صفات برجسته هر انسان مؤمنی است و این اهمیت تا جایی است که ایمان بدون صبر را ناقص می‌دانند و در روایات بیان شده که صبر برای ایمان مانند سر برای بدن انسان است.
به مناسبت میلاد حضرت زینب (س) به عنوان اسوه صبر در تاریخ اسلام، با مرضیه محصص، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، درباره صبر در مشکلات و مصائب از دیدگاه قرآن و روایات گفتگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
جایگاه صبر در قرآن کریم و آیات و نیز نسبت آن با سایر فضایل اخلاقی چگونه است؟
در نگاه قرآنی و روایی صبر از مهمترین فضیلت‌ها محسوب می‌شود و جایگاه صبر و بردباری در حدی است که خدا در توصیف انبیاء اولو‌العزم این صفت را از ویژگی‌های برجسته ایشان یاد کرده و حتی یکی از اسمای حسنای خداوند «صبور» است و در ادعیه به این صفت خدا اشاره شده و حتی به عنوان یکی از ملزومات زندگی ایمانی از آن یاد شده است.
مفهوم شکیبایی و بردباری در منابع اسلامی معمولا با واژه صبر ذکر شده و از منظر لغت‌شناسان به معنای بر خود مسلط بودن و حفظ کردن خود و پرهیز از جزع و فزع و تحمل است. خداوند از روش‌های متنوعی برای آموزش بردباری به بشر در قرآن بهره برده است و در برخی آیات دستور صریحی مبنی بر صبر وجود دارد، از جمله در آیه ۱۳۰ سوره مبارکه طه فرموده است: «فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّکَ تَرْضَى.»
در برخی آیات به فواید و آثار بردباری و صبر اشاره شده و به صابران وعده مغفرت و بهشت داده شده است و نه تنها اجر آن‌ها کامل اعطا خواهد شد، بلکه اجر بدون حساب و کتاب هم به آن‌ها تعلق می‌گیرد. در هر صورت تشویق‌های زیادی برای صابران در قرآن مطرح شده و حتی افراد به این سمت سوق داده شده‌اند که اخلاق صبورانه و بردبارانه را به یکدیگر توصیه و منتقل کنند. در آیه ۲۰۰ سوره مبارکه آل‌عمران آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ای اهل ایمان در امور صبور باشید و خودتان و یکدیگر را به بردباری سفارش کنید»؛ امر‌هایی که در آیه به نحو مطلق آمده با قرار گرفتن در باب مفاعله بیانگر این است که نگاه قرآن صرفاً با تکیه بر اخلاق فردی نیست، بلکه حتی جوامع انسانی در برابر این موضوع رسالت و وظیفه دارند که همدیگر را به بردباری و صبر در برابر ناملایمات تشویق کنند یا در سوره مبارکه عصر فرموده است: «وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ.»
در قرآن کریم با صبر مصلحت‌اندیشانه هم روبه‌رو هستیم. در آیات ۳۴ و ۳۵ سوره مبارکه فصلت فرموده است: «وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ»؛ در این آیه شریفه بر رویکرد‌های بردبارانه برای جامعه اسلامی تأکید می‌شود و آن هم ناشی از در نظر گرفتن مصالح آتی و آینده‌نگرانه است که در آن امید به تغییر و اصلاح و حفظ همبستگی اجتماعی وجود دارد. آیت‌الله جوادی آملی هم در خصوص این آیه بحث مهمی را مطرح کرده و گفته‌اند که اگر دشمنی و اختلاف در درون جامعه اسلامی ایجاد شد، باید دشمنی را دفع کنیم و لازمه آن صبر و بردباری است.
نکته جالب توجه این است؛ معمولاً افرادی که صبورند به سبب روحیه بردبارانه انعطاف‌پذیری لازم را در مواجهه با مشکلات دارند و نوعی بهداشت روانی برای خود و اطرافیان ایجاد می‌کنند. همچنین در برهه‌های حساس تاریخ اسلام شخصیت‌هایی اسوه صبرند و درخشندگی ویژه‌ای دارند و حضرت زینب (س) نمونه بارز این ویژگی است. واقعه عاشورا در ابعاد مختلف دشواری بسیاری داشت. از یک سو مرگ بهترین افراد و نزدیک‌ترین عزیزان و از سوی دیگر سپرده‌شدن مسئولیت سنگین نگهداری از اسرا در شرایطی که فقدان‌های عاطفی دشواری بر حضرت زینب (س) وارد شده بود نشانگر صبر و بردباری فراوان و مدیریت صبورانه ایشان در این واقعه است. ایشان در چنین بحبوحه تاریخی، بهداشت روانی و بردباری خاص را در مدیریت اوضاع پیرامون خود داشتند و بهره‌مندی از معنویت و ایمان و توکل بالا سبب می‌شود که بهترین رفتار را در مواجهه با دشوارترین شرایط داشته باشند.
به رویکرد‌های ایجابی در مقوله صبر در آیات قرآن اشاره کردید. آیا رویکرد سلبی هم وجود دارد؟
بله، صبر می‌تواند جنبه سلبی و ایجابی داشته باشد، به این معنا که وادار کردن خودمان به آنچه عقل و دین به آن توصیه کرده و دستور داده و بازداشتن خود از منهیات عقل و شرع افاده‌کننده مفهوم صبر در نگاه اسلامی است. البته در بین اوصافی که برای پیامبران اولو‌العزم یاد شده، صبر به عنوان عزم امور ذکر شده است، زیرا کار راحت و عادی نیست و ارزشی بسیار والاست. از این رو افراد زیادی به آن متصف نخواهند شد.
نکته مهم دیگر این است که در برخی آیات صبر در برابر فشار‌های روانی و غیرروانی که از سوی دشمن به جامعه وارد می‌شود، توصیه شده است و خداوند ما را به صبر در برابر این دشمنی‌ها تشویق کرده از جمله در آیه شریفه ۱۲۰ آل عمران فرموده است: «إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ.»
در آیات قرآن صبوری کردن در برابر فشار‌ها و رنج‌ها به عنوان راه برون‌رفت از آن فشار روانی هم برشمرده شده است؛ چنانچه در آیه «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ» انواع تهدید‌هایی که ممکن است در زندگی انسان مانند خوف و گرسنگی و کمبود مال و خطرات جانی و نقص در ثمرات و میوه‌های کشاورزی و زندگی وجود داشته باشد برشمرده شده است و در انتهای آیه خداوند به صابران بشارت می‌دهد و ویژگی آنان را بیان کرده که صابران کسانی هستند که وقتی مصیبتی به آن‌ها برسد می‌گویند: «انا لله و انا الیه راجعون» و در آیات بعد آن‌ها را مشمول صلوات، رحمت و مغفرت خود برشمرده است. «الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ ﴿۱۵۶﴾؛ أُولَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ.»
نیت و انگیزه در صبر چه نقش و کارکردی دارد؟
نکته قابل توجه مبتنی بر آیات قرآن در مقوله صبر این است که صرف آگاهی و تصمیم برای کنترل و مهار نفس و اهتمام‌داشتن در امری به تنهایی مصداق صبر نیست، بلکه زمانی این ویژگی‌ها مصداق صبر تلقی می‌شود که همراه با جلب رضایت الهی و به تعبیر قرآنی «ابتغاء وجه الله» باشد؛ «وَالَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ.» پس انگیزه‌ای که در صبر نهفته بسیار مهم و قابل توجه است، زیرا ممکن است انسان در مقطعی صبور باشد، ولی هدفش ریاکارانه و یا با هدف تأمین منافع دنیوی خودش باشد؛ بنابراین انگیزه در جهت‌دهی و ارزشمندی این رفتار نقش اساسی دارد. امام علی (ع) در یکی از خطبه‌های ارزشمند نهج‌البلاغه فرموده‌اند: «الصبر جنة من الفاقه»؛ صبر مانند سپری در برابر نیازمندی‌ها و احساس کشش‌های فراوان و امیال انسانی است و در حقیقت نقش محافظ برای ما دارد یا صبر به مثابه سر برای بدن ایمانی انسان است و ما برای داشتن حیات باورمندانه و ایمانی خودمان نیازمند صبر و خویشتنداری در سویه‌های فردی و اجتماعی هستیم.
بخشی از روایات ویژگی‌های صابران را نقل کرده و صبر را توصیف و تعریف می‌کنند، کمااینکه در روایتی از پیامبر (ص) آمده که فرموده‌اند صبر به این معناست که فرد در ناخوشی‌ها و نداری‌ها صبور باشد و در هنگام دارایی خویشتندار باشد و به سبب بلیات زمانه، لب به شکایت خالق نگشاید.
یک دسته از روایات صبر را تعریف و تبیین کرده و ما را از بی‌تابی در سختی‌ها و اضطراب دل و غم و اندوه پرهیز می‌دهند و تأکید می‌کنند که به جای بی‌تابی باید صبر و بردباری داشته باشیم. همچنین در روایات انواعی از تقسیم‌بندی صبر ملاحظه می‌شود؛ مثلاً صبر در برابر مصیبت و رنج و سختی، صبر در اطاعت خدا و صبر در برابر امیال نفسانی که انسان را به سوی معصیت خدا می‌کشاند. یکسری روایات تشبیهی را هم در مورد صبر داریم از جمله روایتی که صبر را به سکان یک کشتی و تقوا را به کشتی تشبیه کرده است و قطعا تا سکانی برای کشتی نباشد، حرکت درست هم برای کشتی متصور نیست.
به لحاظ روان‌شناسی، صبر چه تأثیری در اندیشه و زندگی انسان دارد و آیا مطالعه تطبیقی در این زمینه انجام شده است؟
در مطالعات تطبیقی قرآن و روان‌شناسی، مفهوم صبر در بسیاری از اصطلاحاتی که در روان‌شناسی کاربرد دارد مطرح است. در روان‌شناسی در شرایط پرتنش و شرایطی که زمینه‌ساز به‌هم ریختگی‌های روانی است، صبر افراد را به سمت خودمهارگری و خودکنترلی و سرسختی و فعال‌بودن و... سوق می‌دهد. عمدتا افرادی که از ویژگی روحی صبر برخوردارند و روحیه بردبارانه دارند در رویداد‌های مختلف زندگی تلاش می‌کنند که گرفتار عجز و سردرگمی و ناتوانی نشوند و هر طور که هست بر سرنوشت‌شان مسلط و بر شرایط دشوار فائق شوند؛ یعنی تماشاگر و بازیگر منفعل نیستند و در مواجهه با سختی‌ها، آن را به عنوان تجربه زندگی پذیرفته و به آن معنای جدید بخشیده و از آن عبرت می‌گیرند و همین دشواری را فرصت و در حقیقت پله‌ای برای ترقی می‌دانند.
در داستان حضرت موسی (ع) که در سوره‌های متنوعی بیان شده و به صورت خاص در آیات سوره مبارکه کهف بردباری به عنوان مقدمه دستیابی به حقیقت بیان شده، وقتی قرار است موسی (ع) نزد خضر علوم تازه‌ای را بیاموزد، اولین ویژگی و شرط خضر برای او صبر و شکیبایی است. در بررسی آیات مرتبط با صبر می‌توان گفت که این فضیلت و ویژگی تأثیر مهمی در تعاملات اجتماعی افراد دارد؛ خداوند در آیه شریفه دیگری فرموده است: «وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.» (انفال، ۴۶). از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.
همچنین صبر دستاورد انگیزه‌بخشی دارد که در آیات قرآن به آن تصریح شده و آمده است که افراد اهل صبر صاحب توانایی زیادی در برابر ناملایمات و موضوعات ناخوشایند دارند. در سوره مبارکه انفال بیان شده که اگر شما ۲۰۰ نفر باشید، ولی اهل صبر باشید می‌توانید به اذن خدا بر دوهزار نفر غلبه کنید؛ همچنین در قرآن کریم الگو‌های بسیار برجسته‌ای از اخلاق بردباری هم ارائه شده و این الگو‌های کامل صبر، دستیابی نوع بشر را برای چنین جایگاهی قریب به ذهن کرده و افراد برجسته‌ای در شرایط مختلف زمانی به صبر شهره بودند و با این وصف از آن‌ها یاد شده است. مثلاً در آیه ۸۵ سوره مبارکه انبیاء؛ اسماعیل، ادریس و ذوالکفل در زمره صابران یاد شده‌اند یا اوصافی که در مورد پیامبر (ص) داریم و ایشان در مواجهه با نابسامانی‌ها و سختی‌های به صبر توصیه شده‌اند؛ حضرت ایوب به عنوان بنده صابر معرفی می‌شود که دائماً رجوع و توبه او به سوی خداوند بوده و به عنوان الگو‌های صبر و صابران به ما معرفی شده‌اند.
از منظر قرآن کریم جوامعی که متصف به صفت صبرند قطعاً زمینه رشد و تعالی را برای خود و نسل‌های بعد فراهم می‌کنند. در آیه ۱۲۵ آل عمران «بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مُسَوِّمِینَ» صبر زمینه‌ساز رشد و پیشرفت و بهره‌مندی اجتماعی است. خداوند تأکید فرموده که وقتی حادثه ناگواری برای شما از سوی دشمن رخ دهد و شما در برابر دشمنان صبر کنید، نقشه‌های آن‌ها آسیبی به شما نخواهد رساند و خدا بر همه چیز احاطه دارد. «إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ.»
انتهای پیام/
منبع:ایکنا
