گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ مجموعه مستند- گزارش آستان جانان در قالب چند مجموعه موضوعی درباره آستان مقدس حضرت علی ابن موسی‌الرضا(ع)، با اجرای جذاب و مؤثر محمد دلاوری، به کارگردانی و تدوین سید علی هاشمی، تهیه‌کنندگی سعید سمیعی و تحقیق و پژوهش توسط حمیدرضا آزادگان تهیه‌شده است. موسسه فرهنگی هنری نجوای زلال هنر مجری طرح این مجموعه بوده و توسط مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی نیز تهیه‌شده است.
برجسته‌ترین اشارات و پرداخت‌ها در این اثر
این مستند در چند بخش موضوعی با عناوین مختلف و متنوع از مرکزیت آستان قدس تا صنایع و موقوفات و متعلقات به بارگاه علی ابن موسی‌الرضا(ع) به گفتگو با عوامل مختلف آستان پرداخته و همچنین تلاش کرده تا از جنبه موضوعی شکل تازه و بدیعی از مستند‌های موضوعی را ارائه کند تا به جنبه‌هایی از مضجع و محضر و بارگاه حضرت رضا(ع) در سرزمین خراسان اشاره کند که کمتر به آن پرداخته‌شده است. در ادامه به توضیح برخی موارد جزئی در این مجموعه مستند به شکل موضوعی آن پرداخته خواهد شد:
غبارروبی: در مستند عنوان می‌شود غبارروبی روضه منوره معمولاً هر ۴۵ روز یک‌بار انجام می‌شود و خدمه کشیش روز که حضورشان مقارن با روز غبارروبی است حضور خواهند داشت و در بیرون روضه منوره قرارگرفته و روحانیون به داخل ضریح رفته و اقدام به غبارروبی می‌کنند.
سلامت زائر: به خادمان سلامت در حرم رضوی اشاره می‌شود که با توجه به پاندمی کرونا، برای آن ایام خدام آموزش دیده بودند تا خدمات بهداشتی به زائران دهند؛ لذا از این جنبه خادمان آستان نیز به نوع دیگری خدمت به زائر در آستان را تداوم بخشیدند.
هر فرد با هر جایگاه و رتبه سازمانی و مقام در صورت تشرّف به‌عنوان خادم ضروری است تا به ضوابط و آئین‌نامه خادم آستان عمل کند، و با وی در یک جایگاه یکسان با سایر خدام به‌گونه‌ای رفتار می‌شود که شاید حتی از وی خواسته شود در جایگاه خادمی امام رضا(ع) به نظافت مشغول شود
خدام: به مسئله حضور احتمالی افراد به نام کشوری برای تشرف به منصب خادمی امام رضا(ع) اشاره می‌شود؛ که از سوی مقام مسئول آستان عنوان می‌شود که هر فرد با هر جایگاه و رتبه سازمانی و مقام در صورت تشرّف به‌عنوان خادم ضروری است تا به ضوابط و آئین‌نامه خادم آستان عمل کند، و با وی در یک جایگاه یکسان با سایر خدام به‌گونه‌ای رفتار می‌شود که شاید حتی از وی خواسته شود در جایگاه خادمی امام رضا(ع) به نظافت مشغول شود. همچنین به پیوند صمیمانه میان زائر و خادم اشاره می‌شود و یکی از خدام عنوان می‌کند در دوران پاندمی کرونا حرم، چون از زائر خالی بود احساس غربت می‌کرده است! که این مسئله نشان از وجود یک پیوند صمیمانه و عاطفی عمیق میان خادم با زائر رضوی است و همچنین نوعی از وفاق و همدلی و مهرورزی اجتماعی را نمایان می‌کند.
در جریان گفتگو با یکی از خدام حرم که سابقه ۴۰ سال خدمت را دارد عنوان می‌شود که برخی از خدام چند سالی به‌عنوان نایب در کنار مُناب خود که مثلاً می‌تواند پدر آن فرد باشد خدمت می‌کنند و فلسفه آن به این نکته بازمی‌گردد که برخی خدام که احساس می‌کنند خدمتشان کامل نبوده به این طریق برای خود نایب می‌گیرند.
اسامی و القاب: از آنجایی که در گذشته طولانی سلاطین بر مردم ایران حکومت می‌کردند و حکومت سلطانی برقرار بوده، و براساس باور مردم که سلطانی را فقط برای امام رضا(ع) برازنده و شایسته می‌دیدند؛ لذا فرهنگ و ادبیات برخی القاب و عناوین از دربار سلطانی و ادبیات عامه وقت به بارگاه امام رضا(ع) وارد شده است؛ مانند چراغچی باشی، یساول باشی برای انجام تشریفات، فراش، عمله شکوه، خازنی برای خزانه‌داری آستان و غیره.
دربانی و انتظامات: مطرح می‌شود که مسئولیت نظم‌بخشی در پنج صحنه اصلی حرم که از قدیم به‌جامانده است با دربان‌ها است و مسئولیت نظم‌بخشی در سایر صحن‌ها که پس از پیروزی انقلاب و بعضاً به‌تازگی ساخته‌شده است با انتظامات است. همچنین به عصای نقره‌ای مشهوری اشاره می‌شود که دربان‌ها در مقابل ورودی صحن‌های قدیمی می‌ایستند و آن را به دست می‌گیرند که متعلق به رسوم تشریفات دربانی و به‌جامانده از دوره صفویه است؛ این عصا برای زائر که در بدو ورود به صحن‌های اصلی حرم با آن مواجه می‌شود که در دست دربان است، از جنبه احترام و تقدس منصوب به وجود امام‌رضا(ع) دارای ارزش و اهمیت و احترام خاص است.
مراسم صفّه خوانی: این مراسم که قدمت آن به سال ۱۲۷۶ هجری قمری بازمی‌گردد و یک مراسم بر طبق نیت واقف مرحوم بیات مختاری است، دارای آدابی شامل قرائت یک جزء ازقرآن توسط هریک از حفّاظ آستان قدس رضوی همراه با ذکر توسل اهل‌بیت(ع) از منشآت خواجه‌نصیرالدین طوسی است؛ بر طبق آن هرروز در صحن مجاور مضجع شریف، دو بار در صبح و شام حافظان قرآن آستان قدس در دو ردیف هفت نفره مقابل هم و هریک پشت یک رحل قرآن و یک لاله روشن نشسته و مراسم را انجام می‌دهند. در پایان نیز همه متعلقات موردنیاز برای انجام این رسم موقوفه شامل لاله و قرآن و رحل و غیره، همچنان که حفاظ و خدام آن‌ها را می‌بوسند و از آن‌ها تبرک می‌جویند، به‌صورت دست‌به‌دست دست‌گردان شده تا به جایگاه مخصوص خود بازگردانده شود [مجموعه این رسم دو خصلت وفاداری به عهد وقف و همچنین فعالیت گروهی و جمعی برای انجام یک مراسم معنوی را یادآور می‌شود].
این بخش از این مستند، جزء اولین‌ها در مستند‌های تلویزیونی است که به ثروت معنوی و گنجینه هویتی موجود در این مجموعه به‌خوبی پرداخته است. ۱۰۰ نسخه قدیمی از شاهنامه فردوسی در این گنجینه نگهداری می‌شود که گفته می‌شود پس از قرآن کریم بیشترین نمود هنر ایرانی اسلامی در شاهنامه فردوسی وجود دارد
دارالضیافه و فرهنگ غذای حضرتی: به‌رسم طعام‌دهی آستان قدس رضوی به زائران اشاره می‌شود که در دارالضیافه حرم نیز صورت می‌گیرد. در این بخش با مواد اولیه ایرانی و بعضاً تهیه‌شده از صنایع غذایی و دامی آستان قدس رضوی، تعداد روزانه ۱۵ هزار وعده غذای حضرتی برای زوار تهیه و تقدیم آن‌ها می‌شود. همچنین به نحوه مراجعت زائر برای ثبت‌نام سیستمی به‌منظور تهیه غذای حضرتی از روی کارت ملی و قرار گرفتن در نوبت اشاره می‌شود. همچنین اشاره می‌شود که هزینه تأمین حجم بسیار بالای غذای حضرتی از محل نذورات و هدایای مردمی تأمین می‌شود. به حضور زوج‌های جوان نیز در دارالضیافه اشاره می‌شود که آستان پس‌ازآنکه برای آن‌ها کلاسی مرتبط با ازدواج برگزار می‌کند آن‌ها را به دارالضیافه برای صرف غذای حضرتی دعوت می‌کند.
بخش شمیم رضوان: به دسته‌گل‌هایی اشاره می‌شود که در چهارگوشه بالایی ضریح مطهر قرار می‌گیرند و خدام کشیک، هر صبح پس از مراسم صفّه و خطبه به همراه سرکشیک آن‌ها را با دسته‌گل‌های تازه تعویض می‌کنند. پس‌ازآن در طی یک مراسم معنوی گل‌های تعویض شده و به‌نوعی کهنه‌شده را بوجاری و در دستگاه مخصوصی خشک کرده و صبح فردای آن رو در وقت نماز صبح در رواق غدیر به زائران اهدا می‌کنند.
گنجینه و کتابخانه: این مجموعه حاوی حدوداً ۹۰ هزار نسخه خطی از قرن یکم هجری تاکنون است که قدیمی‌ترین نسخه خطی در این مجموعه و حتی در ایران، منصوب به حضرت امیرالمؤمنین(ع) و با وقفه‌نامه‌ای از شیخ بهایی است که در این گنجینه نگهداری می‌شود. این مجموعه دارای یک دماسنج و رطوبت‌سنج مکانیزه مخصوص است که از نوع پیشرفته‌ترین در ایران است و در جهت حفظ سلامت نسخ در مخازن این گنجینه از آن استفاده می‌شود. در این گنجینه به نسخ خطی بسیار نفیس پرداخته شده و با حضور مسئول گنجینه به ابعاد هویتی آن‌ها به‌خوبی پرداخته می‌شود؛ لذا این بخش از این مستند، جزء اولین‌ها در مستند‌های تلویزیونی است که به ثروت معنوی و گنجینه هویتی موجود در این مجموعه به‌خوبی پرداخته است. ۱۰۰ نسخه قدیمی از شاهنامه فردوسی در این گنجینه نگهداری می‌شود که گفته می‌شود پس از قرآن کریم بیشترین نمود هنر ایرانی اسلامی در شاهنامه فردوسی وجود دارد. نسخ موجود در این گنجینه با بهترین کیفیت در بخش فیلمتک و دیجیتال‌سازی اسکن شده و ازاین‌رو مسیر و موقعیت را برای مخاطب و عموم متخصصین و هنرمندان برای بهره‌برداری از آن‌ها فراهم کرده تا با مراجعه به پایگاه اینترنتی مربوطه به این نسخ دسترسی داشته باشند. این مجموعه باهدف حفظ میراث مکتوب کشور و ازآنجاکه حضرت رضا(ع) به عالم آل محمد(ص) نیز مشهور است و عالم را با کیفیت کتابخانه‌اش می‌شناسند، تلاش می‌کند تا نسخه‌ای از مکتوبات منتشرشده در کشور را در مخزن کتابخانه خود حفظ و نگهداری کند و ازاین‌رو حدوداً ۸۰۰ هزار عنوان کتاب را در مخزن دارد تا هرچه بیشتر این گنجینه را با همان هدف هویتی و معنوی منصوب به امام رضا(ع) تقویت کند.
معماری: در این مستند به نقش یک فرمانده نظامی به نام خواجه بهادر متعلق به سلسله تیموریان و به‌طور خاص شاهرخ تیموری اشاره می‌شود که وی اقدام به ساخت مسجد مشهور به «دو در» (یوسفیه) می‌کند که این مسئله نشان از تأثیرات اقدامات کلان فرهنگی و هنری توسط یک زمامدار و وابستگان او مانند شاهرخ و گوهرشاد دارد که به‌تبع آن این نگاه فرهنگی حتی به فرمانده نظامی آن‌ها نیز اشاعه و تسری می‌یابد. به نقش مشخصه گنبد مضجع شریف رضوی اشاره می‌شود که در معماری قرن نهم هجری به‌گونه‌ای ارتفاع آن در نظر گرفته‌شده که از بیرون حریم حرم رضوی دیده شود و فرد را به‌سوی خود فراخوانده و متوجه کند، اما در درون حرم به‌طور مشخص در صحن مسجد گوهرشاد چندان مانند بیرون آن قابل‌دیدن نباشد؛ لذا حتی منار‌ها جلوی آن را در شعاع دید صحن گوهرشاد پوشانده است که فلسفه آن از نگاه معمار آن (قوام الدین شیرازی) این بوده که گنبد توجه زائری که دیگر در حریم گوهرشاد (درون حرم) است را منحرف به خود نکند و گویی نوعی مراقبه و احتیاط و لحاظ در معماری است تا توجه درونی زائر از معنویت محیط دور نشود. مسجد گوهرشاد با معماری قوام الدین شیرازی در دو جا، در مجاورت حرم رضوی و در هرات در افغانستان امروزی ساخته می‌شود، اما آن بنا در هرات تخریب شده، ولی مسجد گوهرشاد در مجاورت حرم رضوی از قرن نهم تاکنون سالم مانده است که نشان از نگهداری و حفظ آن به‌موجب توجه به حریم حرم رضوی نیز است.
جمع‌بندی جزئی و فنی اثر
روایت و انعکاس صمیمانه و لطیف در قالب این مستند پیش از انتقال هر مفهوم و محتوایی زمینه و ظرفیت جذب مخاطب به خود را دارد؛ همچنین کیفیت نور و تصویر با توجه به جاذبه‌های بصری در حرم رضوی نیز به این خصیصه در این مستند افزوده است. در این مستند سوژه‌یابی به‌طور مناسب در مرحله تحقیق و پژوهش رخ‌داده است، سوژه‌ها از حوزه فرهنگی و هنری تا عمرانی و توسعه و خدمات و موقوفات گسترده است. بدون آنکه اثر مستند تبدیل به یک اثر توریستی شود به اِلمان‌ها و نشانه‌ها و نقش و نگاره‌های برجسته در گوشه و کنار بارگاه اشاره شده که این مسئله با شکل و قالب کلی محتوایی و فرمی اثر نیز پیوند و هماهنگی برقرار کرده است و کلیات اثر را به‌سوی یک سلسله مفاهیم منسجم هدایت کرده است.
اثر دارای یک حزن عاشقانه خاص است، اما مخاطب را به‌سوی حس یاس و ناامیدی و غم نمی‌برد و فضای کلی کار یک حزن برآمده از یک عاشقانه مقدس را فراهم کرده که توأم با معنویت است. به‌طور کل فرم این مستند در خدمت محتوای آن است، فضای کلی اثر از شعارزدگی و اشارات کلیشه‌ای به دور است
اثر دارای یک حزن عاشقانه خاص است، اما مخاطب را به‌سوی حس یاس و ناامیدی و غم نمی‌برد و فضای کلی کار یک حزن برآمده از یک عاشقانه مقدس را فراهم کرده که توأم با معنویت است. به‌طور کل فرم این مستند در خدمت محتوای آن است، لذا غیر از چند مورد خاص از لسان معدود نفرات از برخی مسئولین و خادمین که با آن‌ها گفتگو شده، فضای کلی اثر از شعارزدگی و اشارات کلیشه‌ای به دور است. فرم کلی مستند به قالب مستند-گزارش نزدیک است، اما این مسئله به حد مناسبی با برآیند مشخص معنوی از آن تناسب ایجاد کرده است.
فضای محتوایی و مضمونی اثر به افکار عمومی آگاهی می‌دهد و آن‌ها را با فضای مربوط به حرم و موقوفات و متعلقات آستان قدس رضوی آشنا می‌کند. به مضمون تأثیر وضعی معنوی خدمت روی شخص خادم در بخش‌های مختلف آستان اشاره می‌شود که در گفتگوی مجری با خدام نیز نمود خوبی دارد؛ همچنین در این جریان به مسئله باور عمیق خدمت از سوی خادم و به تأثیر متعاقب معنوی آن روی روح و روان و جسم وی اشاره می‌شود. از تصاویر زیبا با حضور مردم در اجتماع غذاخوری در دارالضیافه حضرتی استفاده‌شده است که مضامینی شامل همگرایی و فرهنگ جمعی و انسجام حول برکت وجودی امام رضا(ع) را به‌خوبی انعکاس داده است.
مجموعه موسیقی متن انتخاب‌شده برای این مستند شامل آوا‌های حسی و سنتی ایرانی و نوا‌های رضوی بسیار خوب است که در خدمت حس و فضای کلی اثر و آن فرم کلی است که برای این مستند انتخاب‌شده است که بیشتر به ناشناخته‌ها یا کمترشناخته‌شده‌ها در مجموعه آستان قدس رضوی اشاره دارد. به‌طور جزئی به برخی فرهنگ خدام در حرم رضوی و همچنین آداب‌ورسوم حرم و بارگاه که شاید برای عموم چندان شناخته‌شده نیست پرداخته‌شده است.
به‌خوبی به آئین‌های تشریفات در بارگاه امام رضا(ع) ازجمله تحویل دادن و تحویل گرفتن کشیک خادمی در وقت آغاز و پایان هر کشیک اشاره می‌شود که این مستند از این قسم اشارات به آئین و رسوم متداول در حرم رضوی که نشان از هویت و تقدس و جایگاه موقعیت آن است فراوان دارد.
به روحیه وفاق و دوستی و مهر به همنوع به بهانه وجود حضرت امام رضا(ع) اشاره می‌شود، خصوصاً درباره خدامی که خود را موظف می‌دانند که زائر معلول یا ناتوان جسمی را از درب ورودی از خانواده تحویل گرفته و روی ویلچر به پابوس امام رضا(ع) ببرند. به این موضوع به‌خوبی و باظرافت هنری اشاره و پرداخته‌شده است.
این امکان وجود داشت تا به‌طور جزئی به نوا‌های معنوی و روحانی که در مراسم‌ها و آئین و رسوم گوناگون رضوی در بارگاه رضوی خوانده می‌شود پرداخته شود. ازآنجاکه در این مستند در بخش خادمان به تعامل صمیمانه و مهرورزانه خدام با زائران اشاره‌شده است، بهتر بود در مرحله تحقیق و پژوهش به تأثیرات مهم اجتماعی این تعامل مانند افزایش نشاط و دوستی در روابط بین فردی و... که همه ذیل بستر عطوفت معنوی به حضرت رضا(ع) ممکن می‌شود به نحو عمیق‌تر و کارشناسی و تخصصی پرداخته شود تا ابعاد انسانی این مسئله در مستند به‌طور هرچه بهتر احصاء شود. البته که در بخشی از مستند توسط مجری به وجوه جمعی و تنهایی گریزی جاری ذاتی در حرم رضوی اشاره‌شده است که این قسم توجهات به جمع و همراهی انسان‌ها باهم در بخش‌هایی از مستند نیز وجود دارد، اما به نحو عمیق و چندبعدی کمتر در این اثر به آن پرداخته‌شده است.
به‌خوبی به عیار و ارزش گنجینه و کتابخانه آستان قدس رضوی پرداخته شده و حتی به‌طور مستند نیز توسط مجری با سفارش و جستجوی یک کتاب راستی‌آزمایی می‌شود که این مسئله به اعتباری که این مستند از آن کتابخانه روایت و منعکس می‌کند بسیار کمک کرده است. انتخاب شخص مجری در این اثر مستند به‌خوبی و با هوشمندی انجام‌شده است. محمد دلاوری که دارای وجه خوب و مقبول مردمی است و به اجرا‌های جدی و عمیق و آگاهانه و توأم با صمیمیت مشهور است، در این اثر یک اجرای دقیقاً هم‌راستا با اهداف مستند را ایفا کرده است. این مستند به نحو مؤثری در جریان گفتگو‌ها با افراد مختلف که به‌نوعی به خدمت در حرم امام رضا(ع) مشغول هستند به وجه معنوی این خدمت و تأثیری معنوی که خادمان با مسئولیت‌های مختلف آن را تجربه می‌کنند پرداخته است که این مسئله به‌خودی‌خود و جدای از هر القاء فرمی دیگر از مهم‌ترین بخش‌های تأثیرگذار در این مستند است.
/انتهای پیام/
