دین در اکثر جوامع بشری جزء اساسی و زیر مجموعه‌ای از فرهنگ و باور آن جامعه را نمایش می‌دهد که نقش حیات‌بخش و تعیین‌کننده‌ای در بروز رفتار اجتماعی انسان‌ها خواهد داشت. هیچ جامعه شناخته‌شده‌ای نیست که در آن نوعی از دین وجود نداشته باشد. در واقع دین، آمیزه‌ای از شناخت و باور است که در نهایت به عمل منجر می‌شود. مراسم و مناسک از اعمال دینی هستند که بخش گسترده‌ای از کنش‌های اجتماعی ما را شکل می‌دهند. تنوع، گستردگی، پویایی، تأثیر فرا زمان و مکان، از جمله ویژگی‌های مراسم و مناسک دینی در فرهنگ جامعه ماست. مراسم عاشورای حسینی یکی از باشکوه‌ترین و عظیم‌ترین مراسم در کشور ماست که با گذشت بیش از هزار سال همچنان به‌صورت زنده و پویا در حیات اجتماعی ما جریان دارد و منشأ تحولات و هنجارآفرینی فراوانی در کنش‌های فردی و اجتماعی شده است.
تنوع سنت‌های عزاداری
عزاداری محرم با فرهنگ و آداب شهر‌های مختلف درهم آمیخته شده است. هر یک از مناطق کشورمان هم سبک و سیاق خود را در عزاداری و برپایی مراسم سوگواری دارند. از سوی دیگر در بسیاری از سنت‌های عزاداری شهر‌های مختلف، شباهت‌های فراوانی وجود دارد. برپایی دسته‌های عزاداری، تعزیه، گرداندن علم و نخل و تهیه غذای نذری از جمله مراسمی است که در شهر‌های کشور برپا می‌شود. گاهی این سنت‌ها به‌قدری جالب توجه‌اند که مردم را نه‌تن‌ها از سراسر کشور، بلکه از کشور‌های دیگر به تماشا دعوت می‌کنند. مراسم نخل‌گردانی یزدی‌ها، سنج و دمام بوشهری‌ها یا سیاه‌پوشی زنجانی‌ها، شام غریبان خادمان مشهد، چاووش‌خوانی آرانی‌ها، طشت‌گذاری آذری‌ها، گل‌مالی لر‌ها شاید از مراسمی باشد که آوازه آن حتی به خارج از مرز‌های کشور نیز رسیده است. در این گزارش تلاش شده است به‌صورت گزیده به بررسی آداب و رسوم محرم در برخی از شهر‌های کشور بپردازیم.
نخل‌گردانی به یاد پیکر‌های بر زمین افتاده
دارالمؤمنین استان یزد در روز‌های ماه محرم جزو شلوغ‌ترین شهر‌ها به حساب می‌آید به نحوی که این شهر به حسینیه ایران معروف شده است. نخل‌برداری یا نخل‌گردانی یکی از آیین‌های قدیمی یزدی‌ها در عاشورا است. نخل را با چوب و به منظور تابوت امام حسین (ع) می‌سازند. بعد از ساخته شدن بدنه این سازه، آن را با پارچه و آینه تزئین می‌کنند که این کار باعث سنگین‌تر شدن نخل می‌شود. در تمام محله‌های یزد این مراسم برگزار می‌شود؛ اما حسینیه امیرچخماق یزد معروف‌ترین بنا‌های دیدنی شهر یزد است که در روز عاشورا، نخل‌گردانی را با شکوه و عظمت ویژه‌ای برگزار می‌کند. در این مراسم صد‌ها نفر با پای برهنه زیر نخل می‌روند و آن را به نیت تشییع پیکر اباعبدالله (ع) می‌گردانند. این آیین در میبد، یزد، تفت، زارچ، مهریز و اشکذر دراستان یزد، کاشان، نطنز، زواره و طرق‌رود در اصفهان، طبس، گناباد، فردوس و سرایان در خراسان، شاهرود در سمنان، استهبان در فارس، زیارت کیلان در تهران، اورطه‌دشت و آمل در مازندران، تفرش در مرکزی و بسیاری نقاط دیگر ایران برگزار می‌شود؛ اما سبک اجرای هر مراسم در سراسر کشور تا حدودی شبیه به هم است و آنچه این مراسم را با یکدیگر متفاوت می‌کند، نحوه اجرا، مکان، زمان اجرا و برخی اعتقادات خاص به نخل می‌باشد. آنچه در نخل‌گردانی و مراسم اجرایی این رسم قدیمی در محرم مطرح است، اجتماع یکپارچه و هماهنگی خاص مردم است که با همدلی و همکاری همه آن‌ها اعم از پیر و جوان و زن و مرد به اجرا درمی‌آید.
کاشانی‌ها با «چاووش عزا» سیاهپوش محرم می‌شوند
در آخرین روز ذی‌الحجه با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان، مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع می‌شوند. «چاووش عزا» در بازار قدیمی این شهر از گذر پانخل گرفته تا تیمچه امین‌الدوله، تمام کسبه و مردم را با خود همراه می‌کند. این مراسم توسط هیأت مذهبی اهل یکی از محلات قدیمی کاشان برگزار می‌شود. بیشتر اعضای این دسته، مداحان اهل بیت (ع) هستند که هر کدام در مسیر راه، اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا می‌خوانند. قدمت این رسم کهن به زمان صفوی بازمی‌گردد و کاشانی‌ها در تلاش هستند چاووش‌خوانی که آیینی فرهنگی مذهبی است و ایثار و آزادگی حسینی را در خاطر همگان زنده می‌کند، بین نسل جوان احیا شود، در این راستا با همکاری شورای اسلامی شهر، این آیین به‌عنوان یک اثر فرهنگی مذهبی ناملموس به ثبت ملی رسیده است. مراسم «طوق» گردانی در کاشان نیز از جمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است؛ زمان برداشتن طوق در کاشان معمولا در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است، مرسوم است که دسته‌های عزاداری به دنبال آن، به بازار رفته و در پای آن عزاداری می‌کنند.
در آخرین روز ذی‌الحجه با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان، مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع می‌شوند. «چاووش عزا» در بازار قدیمی این شهر از گذر پانخل گرفته تا تیمچه امین‌الدوله، تمام کسبه و مردم را با خود همراه می‌کند. این مراسم توسط هیأت مذهبی اهل یکی از محلات قدیمی کاشان برگزار می‌شود. بیشتر اعضای این دسته، مداحان اهل بیت (ع) هستند که هر کدام در مسیر راه، اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا می‌خوانند
عزاداری با ردای خاکی در لرستان
گل مالی یا خه‌ره مالی آیینی است که مردم لر در سوگواری‌های مختلف از جمله در مرگ افراد خانواده یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند. آیین گل‌مالی در روز عاشورا در ماه محرم، در استان‌های غربی ایران و در منطقه زاگرس به‌ویژه لرستان برگزار می‌شود. همچنین در بخش‌هایی از استان‌های خوزستان، مرکزی و همدان نیز مراسم گل‌مالی در روز عاشورا دیده می‌شود. تصویری که از عزاداران امام حسین (ع) در ماه محرم به‌خصوص روز‌های تاسوعا و عاشورا به چشم می‌خورد، تصویر عزادارانی است که از فرط اندوه، از خود بی‌خود می‌شوند و بر سر و روی خود گل و خاک می‌ریزند، سپس بر سر و سینه می‌کوبند. برخی از مردم از صبح تا مراسم شام غریبان، گِل‌های خود را پاک نکرده و در مراسم شام غریبان به عزاداری می‌پردازند. این مراسم نمادین از روز هفتم محرم شروع می‌شود، به نحوی که مردان از صبح این روز به حمام می‌روند و پس از اصلاح سر و صورت، با لباس‌های تمیز، عزاداری خود را آغاز می‌کنند؛ پس از آن در حوضچه‌های اطراف تکیه‌ها و محل‌های عزاداری، گل درست می‌کنند و از سر تا پای خود را آغشته به گل می‌کنند. بعضی افراد نیز به‌طور کامل وارد حوضچه گل شده و بعد از اینکه سراپایشان گلی شد، عزاداری را با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی ادامه می‌دهند. گل‌مالی، نمادی از حزن است که در آداب و رسوم محرم در خرم‌آباد بازتاب پیدا کرده است.
سنج و دمام بوشهری‌ها
آئین عزاداری در بوشهر، یکی از معروف‌ترین و منحصربه‌فردترین مراسم‌های مذهبی است که به دلیل شهرت و جایگاه ویژه آن به ثبت ملی رسیده است. بخش‌های اصلی و مهم آیین عزاداری در بوشهر شامل نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و نوازندگی سنج و دمام است. عزاداری استان بوشهر یکی از منحصربه‌فردترین عزاداری‌ها در کل ایران شناخته می‌شود که از قسمت‌های مختلف تشکیل شده است. هر کدام از این بخش‌ها نیز با آداب مخصوص به خود و در زمان مشخص برگزار می‌شود. آیین عزاداری در بوشهر به‌ویژه در ماه محرم با بر پا کردن خیمه‌ها، سینه‌زنی و سیاهپوش کردن معابر و تکیه‌ها از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. جایگاه و تعریف دو نوای زیبا و سنتی استان بوشهر با نام سنج و دمام به‌گونه‌ای است که از آن برای دعوت عزاداران به شرکت در مراسم عزاداری یا مراسم عزاداری سالار شهیدان استفاده می‌شود. گروه دمام‌زن که از پنج تا هفت نفر تشکیل می‌شود، به شکلی هماهنگ و با ریتمی مناسب با آیین عزاداری بوشهری‌ها، به نواختن می‌پردازند. دمام‌زن‌ها همچنین باید با گروه سنجزن نیز که شامل یک نفر اشکون‌زن (دمام کوچک)، دو نفر غمبرزن (دمام بزرگ)، چهار نفر هم زیر غمبرزن (دمام متوسط) است، هماهنگ باشند.
آئین عزاداری در بوشهر، یکی از معروف‌ترین و منحصربه‌فردترین مراسم‌های مذهبی است که به دلیل شهرت و جایگاه ویژه آن به ثبت ملی رسیده است. بخش‌های اصلی و مهم آیین عزاداری در بوشهر شامل نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و نوازندگی سنج و دمام است. عزاداری استان بوشهر یکی از منحصربه‌فردترین عزاداری‌ها در کل ایران شناخته می‌شود که از قسمت‌های مختلف تشکیل شده است
روایت داستانی «چمر و چایینه» در استان ایلام
مردم شیعه استان ایلام با فرارسیدن ماه محرم، اوج ارادت خود به سالار شهیدان را با برگزاری آداب و رسوم مختلف نشان می‌دهند. این آداب و رسوم که از دیرباز در بین مردم رواج داشته‌اند، همچنان در بین مردم جایگاه خود را دارند و در مناطق مختلف به نمایش گذاشته می‌شوند. «چایینه» به معنای ذکر مصیبت بر مصائب یاران امام حسین (ع) است که این چایینه‌خوانی را زنان استان ایلام در مجالس عزا با سوز و گداز خاصی انجام می‌دهند. از جمله این چایینه‌ها می‌توان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت علی‌اکبر (ع) در روز هشتم، چایینه حضرت عباس (ع) در روز نهم، چایینه امام حسین (ع) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره داشت. چایینه قاسم از خاص‌ترین و جذاب‌ترین مراسمی است که در این ایام برگزار می‌شود؛ این مراسم تلفیق هماهنگ و درخشانی از غم و شادی است. در چایینه قاسم، دختری جوان و مجرد، لباس سفید و رواندازی سبز به تن می‌کند. زنان شمع، نقل و نبات، حنا و عود با خود می‌آورند. سپس زنانی با عنوان چایینه‌خوان وارد میدان می‌شوند و شروع به مداحی می‌کنند؛ اما در بین مراسم، فردی یک کفن خونی با خود می‌آورد و از شهادت قاسم که داماد این مجلس است، خبر می‌دهد. در این زمان همه چیز تغییر می‌کند و عروسی تبدیل به عزا می‌شود. بر سر عروس چادر سیاه می‌کشند و بر سر و روی خود می‌زنند. شمع‌ها خاموش می‌شود و به جای مداحی، نوحه‌خوانی می‌کنند.
«چمر» نیز از مراسم دیگری است که در ایلام به غیر از روز‌های ماه محرم، به مناسبت درگذشت افراد شاخص و مهم نیز برگزار می‌شود. زمان و مکان برگزاری «چمر» از چند روز قبل به مردم اطلاع داده می‌شود. همه در زمان تعیین شده دور هم جمع می‌شوند. در این زمان، زنان ایلامی شروع به عزاداری مخصوص خود می‌کنند. آن‌ها درحالی‌که بر سر و روی خود می‌زنند، آوا‌های مخصوص عزاداری را با صدای بلند می‌خوانند. این نوا‌های هماهنگ زنان، آداب و رسوم محرم را به شکلی متفاوت به نمایش می‌گذارد. سپس اسبی آراسته و مجهز به خنجر و تفنگ به میدان آورده می‌شود. زنان پس از دیدن این اسب، صدای خود را بالا می‌برند و عزاداری خود را با شدت بیشتری انجام می‌دهند. مردم اگر نذر داشته باشند، غذا درست می‌کنند و پس از مراسم، بین عزاداران توزیع می‌کنند.
بیل‌زنی خراسانی‌ها
یکی از رسوم قدیمی که هم‌زمان با ظهر عاشورا در شهرستان خوسف استان خراسان جنوبی برپا می‌شود، مراسم بیل‌زنی است. این آیین برگرفته از طایفه بنی‌اسد است که سه روز بعد از عاشورا به کربلا رسیدند، با پیکر یاران امام حسین (ع) رو‌به‌رو شدند و تصمیم به دفن آن‌ها گرفتند. بیل‌زنی یکی از مراسم و آیین‌های بی‌مانند و میراث معنوی سوگواری امام حسین (ع) مردم شهرستان خوسف است که نماد شور و شعور حسینی و عشق بی‌نهایت آن‌ها به امام حسین (ع)، یاران باوفای ایشان و حزن بی‌پایان مردم این دیار برای دفن اجساد آسمانی، اما مانده در زیر آفتاب شهدای صحرای کربلا است که هر سال در روز عاشورا و در میان سیل عزاداران حسینی جلوه‌گر می‌شود. از زمان‌های گذشته رسم بر این بوده که جمعی از کشاورزان با در دست داشتن بیل‌های کشاورزی خود (معروف به بیل خوسفی که آهنگران این شهر آن را می‌ساخته‌اند) در روز عاشورا همراه با دیگر عزاداران حسینی و تشکیل دسته‌های چند نفری ابراز احساسات می‌کردند، ولی اکنون هیأت‌های اصیل شهرستان به‌صورت یکپارچه، بیل‌های یکدست تهیه کرده و در اختیار دسته خاص از عزاداران قرار می‌دهند. در این آئین کهن، گروه‌های عزاداری چند نفره معمولا با پای برهنه دور هم حلقه می‌زنند و به‌صورت هروله‌کنان (رفتاری میان راه رفتن و دویدن) بیل‌هایی که در دست دارند را به آرامی در بالای سر به یکدیگر می‌سایند و ذکر (حسین/ حسین) یا (حیدر/ علی) بر لب جاری می‌سازند. این گروه‌های عزاداری معمولا در جلوی نخل‌ها حرکت می‌کنند. صدای ناشی از ساییدن بیل‌ها به یکدیگر؛ یادآور صدای چکاچک شمشیر و سپر در میدان نبرد و نمادی است از طایفه بنی‌اسد که برای دفن پیکر شهدای کربلا آمده بودند.
/انتهای پیام/
