دین و اندیشه - موضوعات گفتمانی

نگاه قرآنی می‌گوید مسجد باید معنویت ایجاد کند و بقیه امورات و کارکرد‌ها در مسجد وقتی ارزش پیدا می‌کند که هدف و غرض آن افزایش معنویت باشد؛ درغیر این صورت، خودش مستقل بازی‌کردن می‌شود. این کارکرد مسجد نیست؛ چون بازی‌کردن در خیابان هم ممکن است.

وقتی از منظر جامعه‌شناسی به رابطه جامعه و دین می‌نگریم، متوجه می‌شویم که روحانیت برخلاف تصور خود، فقط یک نهاد فرهنگی - دینی نیست، بلکه یک سازمان نیز هست؛ زیرا حوزه‌های علمیه دارای بوروکراسی‌اند. برخلاف قبل از انقلاب و حتی دهه نخست انقلاب، این روند زایش بوروکراسی در طی سالیان اخیر تصاعدی هم بوده است؛ بنابراین لازم است تا از منظر جامعه‌شناسی سازمان‌ها این بُعد از روحانیت مورد واکاوی قرار بگیرد.

نواندیش دینی می‌گوید این نگرانی و خوانش شما، متعلق به سنت‌گرایان اسلام سیاسی است که اگر از این نگرانی بیرون بیایند، این‌گونه نمی‌بینند. نواندیشی دینی نمی‌خواهد همه اسلام را از دست بدهد. او قائل به وجود یک جوهره اخلاقی است و آن هم اسلام معرفت اندیش است. نواندیش دینی دست شما را گرفته و به فضای دیگری می‌برد. شما وقتی در یک ایستادنگاهی هستید که قدرت بروکراتیک در دست شماست، طبیعی است که می‌خواهید آن دیگری را در نزد طرف‌داران خود بسیج کنید.

در دموکراسی غربی صرف رای اکثریت ملاک است، اما عملاً در کشور ما هم همین است. ما نمی‌گوییم رضایت اکثریت، حداقل می‌گوییم عدم مخالفت عملی اکثریت؛ یعنی اگر اکثریت علیه سیاست یا قانونی اقدام عملی کردند، دیگر به صلاح نیست بخواهید ادامه دهید. اگر اقلیتی مخالفت کرد، شما اعمال قدرت کرده و نهایتاً افراد تمکین می‌کنند.

امروزه در تجربه پس از انقلاب، در رأس قوه قضاییه یک روحانی مجتهد قرار دارد. در محاکم قضایی نیز اغلب شاهد حضور روحانیون هستیم که حکم صادر می‌کنند. آنجا که تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی کار قضایی انجام می‌دهند، همان فقه اسلامی را هم در دانشگاه آموخته‌اند. وقتی چنین شد، مجموعه قوه قضاییه نیز می‌تواند امتداد مسجد به‌حساب آید. یعنی همان حکمی که روحانی در مسجد می‌خواست بدهد، اکنون یک نهاد عریض‌وطویل صادر می‌کند.

من صفویه را حاصل تقابل و تخاصم نیروهای موجود وقت در کلیت منطقه می‌دانم. قزلباش‌ها از آناتولی و علمای عرب از جبل‌عامل همگی با هم صفویه را شکل می‌دهند.

رهبری می‌آیند سیاست‌گذاری کلان می‌کنند و رهنمودهایی را بیان می‌کنند. خود این تجربه که کسی به‌عنوان ولی‌فقیه چنین تأثیرگذاری و تعیین‌کنندگی در عرصه‌های سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی دارد، خود این به‌عنوان یک واقعیت، یک نمونه قابل‌مطالعه از تأثیرگذاری فقه در سیاست‌گذاری می‌شود.

ایده اصلی میرزای نائینی از مفهوم «انسان کبیر» می‌آید. میرزا وقتی می‌خواهد نهادسازی کند، نهادهای مختلف را توضیح دهد و جامعه را به‌مثابه قوای انسان تلقی می‌کند. او می‌گفت همان‌گونه که در انسان دو قوه حکمت و عدالت بالادست قوه عمّاله است، در جامعه نیز باید دو قوه حکمت (قانون اساسی) و عدالت (تحقق موازین در مقام عمل) بر قوه عمّاله (شاه) نظارت کنند. با این تلقی، می‌خواست ساختاری ایجاد کند که امکان حضور دیگر بازیگران را در حرکت اجتماعی فراهم کند.

خیلی از اوقات، برخی امور به اندک بهانه‌ای با عنوان مصلحت قربانی می‌شود. به باور من، فهم مصلحت در حقیقت امور نهفته است. یعنی اگر واکاوی کنید، مسئله‌ای که الان جامعه ما به آن دچار شده - یعنی بحث پوشش و حجاب - اگر با جامعه صادقانه برخورد شود، رانت‌های اقتصادی حذف شود، عدالت در رفتار با همه وجود داشته باشد، مردم در ادارات کمتر اذیت شوند و در مجموع رضایت عمومی تحقق یابد، تصور نمی‌کنید اگر ما به سمت حکمرانی فقهی نیز برویم، اقبال بیشتری از سوی مردم صورت گیرد؟

حکومت دینی، ماشین اجرای احکام نیست. حکومت دینی مجرای جریان سیاست دینی است. تلقی امروز ما آن است که حکومت، ماشین اجرای احکام است. گویی که ما تعدادی از احکام پراکنده و جزئی داریم که باید همه را اجرا کنیم. حکومت دینی دستگاهی است که اینها را اجرا می‌کند. از دل این رویکرد فعلی، قواره کلی بیرون نمی‌آید. سیاست در این طرح، به ماشینی بی‌روح و بی‌معنا تجزیه می‌شود.