خانه‌ای برای کار، آموزش و تفریح

گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ علی زهره‌وند: با شیوع کرونا در کشور که اولین موارد رسمی آن در اواسط زمستان ۹۸ ثبت شد، باور عمومی بر این بود که یک بیماری گذراست و در بدبینانه‌ترین حالت، مهمان چندماهه کشور خواهد بود و با رفتنش، همه‌چیز به روال عادی بر می‌گردد. اما سال ۱۴۰۰ به نیمه نزدیک می‌شود و این ویروس عجیب همچنان جهش پیدا می‌کند و همچنان قربانی می‌گیرد و بسیاری از مناسبات اقتصادی و فرهنگی کشور و جهان را با چالش جدی مواجه کرده است.

با اعمال محدودیت‌ها و همزمان با اینکه، قرنطینه مردم را خانه نشین کرد؛ مسئله‌ «تاب آوری خانواده در خانه» بیش از پیش و با نگاه عمیق‌تری مطرح شد؛ البته این مسئله درباره محل‌های خدمت و کار نیز طرح می‌شود، یعنی اینکه سیاست‌های کلی در حوزه مسکن و ادارات و مراکز تولیدی چه میزان پیشبینی چنین مسئله را پیش از این کرده بودند و یا اینکه برنامه سازمان‌های سیاست‌گذاری برای مدیریت این مسئله چیست. برای پاسخ به این موضوع بهتر است که تفکیکی در نوع ساختمان‌ها از نظر کارکردی داشته باشیم و متناسب با کاربری ساختمان‌ها چالش‌ها و نقاط قوت و ضعف آن‌ها را بررسی کنیم.

البته که پیش از همه گمانه‌زنی‌ها پذیرفته است که شیوع ویروس کرونا خود پدیده‌ای غیرقابل پیشبینی بود و تمام نقاط جهان با آن دچار چالش شد، اما امروز می‌توانیم پیشبینی روز‌های آینده و احتمال ماندگاری این ویروس را داشته باشیم و نقاط آسیب و یا خلا‌ها را مورد ارزیابی قرار داد.

مراکز درمانی و بیمارستان‌ها
جالب است که در دستورالعمل نحوه تهیه و قالب ارسال اسناد و مدارک فنی مهندسی مراکز درمانی و بیمارستانی ابلاغی وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی توجه ویژه‌ای به مکان یابی و الزامات محل احداث بیمارستان شده است. به طور کلی این اماکن به دلیل مراجعات بیش از ظرفیت پذیرش آنها، خیلی زود به کانون اصلی انتقال ویروس تبدیل می‌شود، به‌نحوی‌که شاهد هستیم در این ایام بسیاری از بیماران غیرکرونایی هم از ترس ابتلا از رفتن و بستری شدن در بیمارستان اجتناب می‌کنند. این بیمارستان‌ها که در خوش‌بینانه‌ترین حالت در بخش عفونی آن‌ها سیستم‌های تهویه به منظور فیلترینگ بیماری‌های عفونی و میکروبی طراحی و پیش‌بینی شده بود در مقابل این بیماری ویروسی کاملا غافلگیر شدند. همان طور که دکتر رضا جلیلی خشنود رئیس بیمارستان شهدای تجریش در یک برنامه تلویزیونی اینترنتی عنوان کرد که «سال‌ها قبل زمانی که این بیمارستان‌ها ساخته شدند، بیماری مثل کرونا وجود نداشت و اکنون ما مجبور شدیم تمام بخش‌های بیمارستان را که اصولا سیستم تهویه آن‌ها متناسب با کرونا ساخته نشده بود؛ زیر بار بیماری کرونا ببریم.»

مشکل دیگری که در مراکز درمانی بروز کرد، عدم توجه لازم به تفکیک بخش‌های مختلف علل الخصوص مکان‌های شیوع ویروس نسبت به بخش‌ها ایزوله بیمارستانی بود. به عنوان مثال پس از اختصاص قسمت‌هایی از بیمارستان به مبتلایان کووید ۱۹ مشاهده می‌شد که بخش اطفال و زایمان در مسیری قرار می‌گرفت که باعث اختلاط بیماران این بخش‌ها می‌شد و همین موضوع بیش از پیش بر تعداد مبتلایان و فوتی‌های این بیماری می‌افزود. در واقع برای آینده و با توجه به شرایط پیش آمده، نقشه بیمارستان‌ها و تاسیسات آن‌ها نیاز به بازنگری و باز طراحی دارد و البته این تنها مختص ایران نیست و همه کشور‌های جهان مبتلا به این مشکل هستند.

ساختمان‌های دولتی و اماکن عمومی
ساختمان‌های دولتی و سایر اماکن عمومی مشابه با شیوع بیماری کرونا نشان داد که تاب‌آوری لازم برای مقابله با بیماری‌های ویروسی واگیردار را ندارد و خیلی زود تعداد زیادی از کارمندان شاغل در این اماکن دچار بیماری شدند و تنها راهکار عاجل نیز تعطیلی کلی و زمان‌بندی حضور کارمندان بود که یک سوم در اداره و سازمان باشند و دو سوم هم دورکار یا مرخصی را در دستور کار خود داشته باشند.

در این راستا چند ضعف مشهود و قابل تامل است. ابتدا جامعه آمادگی لازم برای دورکاری را نداشته و خدمات الکترونیک به شدت با ضعف همراه بوده است. سپس اماکن دولتی ظرفیت لازم برای پذیرش مراجعه کنندگان با رعایت پروتکل‌ها بهداشتی را نداشته و علیرغم اینکه کارمندان از فضای اتاق و دفتر برخوردار بودند، اما مراجعه کنندگان فضای لازم جهت حضور را نداشته اند؛ این مسئله به شدت در اماکن خدماتی مشهود بود. عدم دسترسی به مراکز احراز هویت و کاغذبازی‌های مرسوم ادرای نیز از دیگر مسائلی بود که به شدت مخاطبان را دچار مشکل کرده است.

ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی
با محدودیت‌های مسافرتی، دورکاری، تعطیلی مدارس و مراکز آموزشی و عدم تمایل مردم به تردد غیر ضروری در شهر، خانه تنها مکان امنی شد که خانواده‌ها بیشترین ساعات خود را در آن سپری می‌کنند. اما با توجه به سیاست‌های زمین و مسکن که روز به روز برتراکم فروشی افزوده و در کلان شهر‌ها محیط خانه‌ها را کوچک‌تر کرده است، قال بررسی است که خانه‌ها چقدر ظرفیت پاسخگویی به نیاز خانواده‌ها در شرایط کرونا و حضور همه اعضا در اکثریت زمان شبانه‌روز را دارند؟ این حضور حداکثری چه چالش‌ها و معضلاتی را ایجاد می‌کند؟ به این موارد باید با دقت بیشتری پرداخته شود.

در عصر کرونا خانه فقط سرپناه نیست
در یک خانواده که الوین تافلر بر آن را خانواده هسته‌ای خطاب میکند و این اجتماع کوچک را متشکل از پدر و مادر و یک یا دو فرزند می‌داند که در خانه‌ای شخصی یا اجاره‌ای در متراژی متوسط ۵۰ تا ۷۰ متر زندگی می‌کنند؛ قبلا روال بر این بود که پدر روز‌ها در بیرون از خانه مشغول کار بود، فرزندان نیمی از روز را در مهد و مدرسه و دانشگاه بودند و چند ساعتی را هم متناسب با سن و سال خود با گروه همسالان سپری می‌کردند و مادر نیز اگر شاغل نبود ساعاتی را به بیرون از خانه و اکثریت زمان خود را نیز مشغول مدیریت خانه می‌گذراند. در واقع خانه بیشتر به فضایی برای استراحت و برای ساکنان به خوابگاه مبدیل شده بود و کوچکی فضای خانه و نبودن فضا‌های اختصاصی چندان به چشم نمی‌آمد و فضا‌های عمومی مثل پارک و سینما و مراکز تجاری و فرهنگی و رستوران‌ها نیز می‌توانست بخشی از آسایش و رفاه خانواده‌ها را برای تفریح و دورهمی و استفاده از فضا‌های بزرگ‌تر جبران کند. البته که با گسترش شبکه‌های اجتماعی و کم شدن ارتباطات گسترده فامیلی، افراد یک انزوای نسبی خودخواسته را نیز انتخاب کرده بودند و تنها با جمع محدودی از بستگان درجه یک مراوده و برگزاری مهمانی را داشتند.

اما با شیوع ویروس کرونا به یک‌باره مشکلات این روال عرفی شده نمایان شد و مبین گشت که خانه به معنای سرپناه و خوابگاه برداشت غلطی است که طی دهه‌های اخیر گسترش یافته و باید سیاست‌ها به گونه‌ای تبیین شود که یک خانه مسکونی برای پاسخ به نیاز خانواده‌ها باید حداقل استاندارد‌هایی مشروع را از لحاظ متراژ، تعداد اتاق، فضا‌های مشاعی، سیستم‌های تهویه، دکوراسیون داخلی و حتی رنگ و زیبایی بصری داشته باشد. وقتی که مدارس تعطیل و آموزش‌ها مجازی شدند فرزندان تقریبا همه ساعات شبانه‌روز را در خانه ماندند، فضای سکونت باید حداقل امکانات برای گذران وقت کودک چه در جهت آموزش و چه در جهت گذران اوقات فراغت را داشته باشد و مادر نیز بتواند همزمان به امورات روزانه خود همچون (آشپزی، گذران اوقات فراغت، تماشای تلویزیون و...) رسیدگی کند. اگرچه که اتاق کار امری مرسوم در خانه‌های ایرانی نیست، اما وقتی که پدر خانواده به خاطر دورکاری مجبور به انجام کار‌ها در خانه شد، میز ناهارخوری تبدیل به میز کار و خانه به نوعی تبدیل به هوم آفیس شد که نیاز به سکوت و آرامش بیشتر برای تمرکز داشت و در واقع خانه و خانواده نیاز به باز تنظیم روابط و تعریف جدیدی از استفاده از فضای محیطی خانه داشت که باید این مسئله نیز در نظر گرفته شود.

اما سرعت همه گیری کرونا و تغییر مناسبات به قدری سریع بود که امکان همگام شدن جامعه و خانواده با این تحولات و نیاز‌ها وجود نداشت. حضور بیشتر ساعات شبانه‌روز همه افراد خانواده در خانه، امکانات و فضا‌های محدود خانه، نگرانی و استرس ابتلا به بیماری کرونا، افزایش هزینه‌های خانواده به دلیل اضافه شدن اقلام بهداشتی جدید به سبد خانوار، مصرف بیشتر اینترنت، گرانی مواد غذایی، تعدیل نیرو‌های انسانی و از دست رفتن مشاغل، محدودیت سفر و بسیاری موارد دیگر باعث بروز اختلافات خانوادگی و تحت فشار روانی قرار گرفتن خانواده‌ها شد. در کنار این موارد در نظر بگیرید اگر یکی از افراد خانواده به بیماری کرونا مبتلا شود، آیا امکان قرنطینه کردن او در فضای کوچک خانه وجود دارد؟ حتی اگر اتاقی مجزا به شخص بیمار تعلق می‌گرفت سرویس بهداشتی مشترک، این قرنطینه را با شکست مواجه می‌کرد. چه بسا تردد در فضا‌های کوچک مشاعی آپارتمان و مجتمع مانند راه‌پله‌ها و راهرو‌ها و آسانسور خود می‌توانست خطر ابتلا به کرونا را در کل مجتمع مضاعف کند.

وضعیت تهویه و تاسیات خانه‌ها هم که کاملا غیر استاندارد بوده و مثلا کولر‌های گازی که با چرخش هوای داخل خانه عملا آلودگی را در همه فضای خانه منتشر می‌کنند، هرچند کولر‌های آبی، چون هوا بیرون را به داخل تزریق می‌کنند مناسب‌تر هستند، اما سیستم‌های سرمایش و گرمایشی منازل طبق مقررات ملی ساختمان طوری طراحی شده‌اند که مصرف انرژی را بهینه کند و از هدر رفت انرژی جلوگیری شود، ولی برای کرونا باید پنجره‌ها باز باشد و تهویه هوا صورت بگیرد که خود باعث هدر رفت انرژی می‌شود؟

همه مواردی که به آن اشاره شد به‌خوبی نشان می‌دهد که نظام معماری و شهرسازی باید با توجه شرایط پیش آمده باید برای بازطراحی ساختمان‌ها و ساخت خانه‌های جدید طرحی نو دراندازد. آن طور که گفته می‌شود این ویروس کرونا سال‌های سال خواهد بود و حتی اگر با واکسیناسیون کنترل شود، اما بیماری‌های ویروسی مشابه قابل تکرار است و باید برای شرایط مشابه خانه‌ها به‌گونه‌ای طراحی کنیم که آرامش و آسایش خانواده‌ها را به دنبال داشته باشد. همان‌گونه که پس از انتشار بیماری وبا نظام مدیریت شهری به این نتیجه رسیدند که با ایجاد سیستم‌های فاضلاب شهری با آن مقابله کنند و با شیوع بیماری سل، طراحان و سازندگان نور خانه‌ها را افزایش دادند و با استفاده از کاشی و سرامیک امکان شستشو و ضدعفونی راحت‌تر حمام و آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی ساختمان را افزایش دادند.

/انتهای پیام/