سعادت و شقاوت انسان در گرو انتخاب دوست

به گزارش «سدید»؛ دوستی یک خصوصیت انسانی است. گرایش اجتماعی انسان از سویی و عاطفه و احساسات انسانی از سوی دیگر موجب می‌شود که انسان از میان انسان‌ها افرادی را به عنوان دوست انتخاب کند. این انتخاب به جهاتی می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد؛ زیرا از علل و عواملی است که نقش تعیین‌کننده در سعادت و شقاوت آدمی ایفا می‌کند. انتخاب دوست به معنای انتخاب شریک و همراه فکری و رفتاری و گاه حتی مهم‌تر انتخاب الگویی برای فکر و رفتار است؛ چرا که افکار و رفتار‌ها در یک فرآیندی شکل می‌گیرد و شخصیت آدمی را می‌سازد. در این میان دوست نقش مهمی ایفا می‌کند. پس هرکسی لازم است تمام تلاش خود را معطوف این معنا کند که دوستی شایسته و خوب انتخاب کند.
نویسنده در این مطلب با استناد به اساس آموزه‌های اسلامی ویژگی‌ها و خصوصیات یک دوست خوب را بیان کرده است.

سعادت و شقاوت انسان در گرو انتخاب دوست
واژه فارسی دوستی به معنای یاری، رفاقت، عشق و محبت (فرهنگ فارسی، ج ۲، ص ۱۵۷۸، «دوستی») و نیز به معنای آشنایی همراه با مهر و محبت و عشق آمده است. (فرهنگ سخن، ج ۴، ص ۳۴۰۸، «دوستی»)
در فرهنگ و ادبیات عربی و اسلامی، واژگان چندی برای بیان این مفهوم و معنا به کار می‌رود که البته هر یک از آن‌ها با توجه به کیفیت و شرایط مختلف این رابطه، به کار می‌رود؛ چرا که رابطه میان دو کس می‌تواند درجات و مراتب متنوع و گوناگونی داشته باشد.

به سخن دیگر، رابطه دوستی به سبب آنکه یک امر عاطفی و احساسی است در یک د رجه و مرتبه نیست؛ هرچند که در تحقق این معنا عناصر پیش گفته لازم است، ولی همین مولفه‌ها می‌تواند از شدت و ضعف برخوردار باشد؛ از این رو در فرهنگ و ادبیات اسلامی و عربی برای هر درجه و مرتبه‌ای از مراتب دوستی، اسم و واژه‌ای خاص به کار می‌رود. مثلا در آیات قرآن و روایات اسلامی برای بیان درجات رابطه دوستی از واژگانی، چون صدیق، رفیق، قرین، صاحب، ولی، خلیل و مانند آن استفاده می‌شود و واژگانی، چون ود، حب، الف و مانند آن برای بیان مراتب دوستی به کار می‌رود.
از آیات قرآن و نیز تحقیقات دانشمندان علوم اجتماعی و روان‌شناسی این معنا به دست آمده که دوستی در میان افراد انسانی با توجه به نوعی سنخیت، ایجاد می‌شود و ادامه می‌یابد. به سخن دیگر در ایجاد دوستی و بقای آ‌ن، نوعی سنخیت میان دو فرد انسانی است که آنان را به هم پیوند می‌دهد و دوستی پایدار در میان آن‌ها ایجاد می‌کند.

خداوند در آیه ۲۵ سوره فصلت به صراحت از این سنخیت و تناسب میان دوستان سخن به میان آورده است. شیخ طبرسی در تفسیر آیه می‌نویسد که یک معنای «قیّضنا لهم»، «بدّلنا لهم» است؛ یعنی برای دوست شدن با گروه خاص تبدیل و ایجاد سنخیت لازم است. (مجمع‌البیان، ج ۹- ۱۰، ص ۱۵)
بنابراین، کسانی با هم ارتباط دوستی را برقرار کرده و ادامه می‌دهند که از نظر فکری و رفتاری نوعی سنخیت میان آنان ایجاد شده و ادامه می‌یابد و هرگاه این سنخیت از میان رفت، دوستی نیز از میان می‌رود. پیامبر (ص) در بیان تاثیر دوست در دوست می‌فرماید: المرء علی دین خلیله فلینظر احدکم من یخالل؛ آدمی بر آیین دوست خود است پس بنگرید با که دوستی می‌کنید. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۹)
امام جواد (ع) نیز در این باره فرمودند: ایاک و مصاحبه الشریر، فانه کالسیف المسلول یحسن منظره و یقبح اثره؛ از همراهی و رفاقت با آدم شرور بپرهیز، زیرا که او مانند شمشیر برهنه است که ظاهرش نیکو و اثرش زشت است. (مسندالامام الجواد، ص ۲۴۳)
البته درآیات قرآن دوستی، اختصاص به رابطه انسان با انسان ندارد، بلکه دایره دوستی چنان وسیع است که شامل دوستی انسان با جنیان و حتی شیطان از سویی (اعراف، آیه ۳۰؛ آل‌عمران، آیه ۱۷۵؛ نساء، آیه ۷۶؛ انعام، آیه ۱۲۸) و رابطه انسان با خدا می‌شود. (آل عمران، آیه ۳۱)
این بدان معناست که میان انسان و جنیان و نیز انسان و خدا نوعی سنخیت ایجاد می‌شود که این رابطه را پدید می‌آورد. از آیات قرآن به دست می‌آید که انسان‌ها در ذات خود دارای صفات و اسمای الهی هستند (بقره، آیه ۳۱) و همین امر موجب نوعی سنخیت میان انسان و خداست، ولی زمانی این سنخیت به تمام و کمال می‌رسد که انسان‌ها با عبودیت و پیروی از عقل و وحی بتوانند آن صفات الهی را در خود فعلیت و ظهور بخشند. در این حالت انسان‌ها خدایی و ربانی شده (آل عمران، آیه ۷۹) و دوستی و رابطه بسیار قوی حبی میان انسان و خدا ایجاد می‌شود. (آل عمران، آیات ۳۱ و ۳۲)
همچنین امکان دوستی از طریق سنخیت میان انسان و جنیان از هر دو گروه دینی از مومنان و کافران، چون ابلیس از جنیان و شیاطین دیگر وجود دارد. ارتباط و دوستی میان انسان‌ها و جنیان مومن به سبب همان ایمان به وجود می‌آید، چنانکه این رابطه میان انسان و جنیان کافر نیز از طریق سنخیت در کفر به دست می‌آید.
از آنجا که در رابطه دوستی سنخیت و تناسب در ایجاد دوستی و بقای آن نقش اساسی ایفا می‌کند، این معنا روشن می‌شود که رابطه دوستی تا چه اندازه می‌تواند در سعادت و شقاوت انسان‌ها نقش ایفا کند. خداوند در آیه ۱۲۸ سوره انعام بیان می‌کند که چگونه دوستی انسان‌ها با شیاطین جنی مثلا موجب می‌شود تا انسان به شقاوت برسد و به دوزخ و آتش جاودان آن گرفتار شود.

همچنین خداوند از وضعیت برخی از دوزخیان در قیامت گزارش می‌کند که چگونه ستمگران در قیامت از دوستی خود با افراد ناباب در دنیا اظهار تاسف و پشیمانی می‌کنند و از وضعیت شقاوت‌آمیز خود ناله سر می‌دهند. (فرقان، آیات ۲۷ و ۲۸؛ زخرف، آیات ۶۷ و ۶۸)
امام صادق (ع) می‌فرماید: ادبنی ابی (ع) بثلاث... و نهانی عن ثلاث: قال لی: یا بنی من یصحب صاحب السوء لا یسلم و من لا یقیدا لفاظه یندم، و من یدخل مداخل السوء یتهم... و نهانی ان اصاحب حاسد نعمه و شامتا بمصیبه، او حامل نمیمه؛ پدرم (ع) مرا به سه چیز ادب آموخت و از سه چیز نهی‌ام فرمود. سه نکته ادب این بود که فرمود: فرزندم! هر کس با دوست بد بنشیند، سالم نمی‌ماند و هرکس گفتارش را کنترل نکند، پشیمان می‌شود و هر کس به جایگاه‌های بد وارد شود، مورد بدگمانی قرار می‌گیرد (زیر سوال می‌رود) و آن سه چیز که مرا از آن نهی فرمود: دوستی با کسی که چشم دیدن نعمت کسی را ندارد و با کسی که از مصیبت دیگران شاد می‌شود و با سخن چین. (بحارالانوار، ج ۷۸، س ۲۶۱)
در میان دوستان ناباب بدترین دوست ابلیس است که با شیطنت خود انسان را به دوزخ می‌کشاند و بسیاری از انسان‌ها را گمراه و بدبخت می‌کند. (فرقان، آیات ۲۷ و ۲۸)
شیطان‌های انسی و جنی جز به زشتی و بدکاری دعوت نمی‌کنند و از همین روست که آدمی را از کمالات و خدایی شدن باز می‌دارند؛ لذا دوستی با چنین افراد شیطان صفتی همانند بلای خانمانسوز است که آدمی را به بدبختی و مصیبت دنیوی و اخروی می‌افکند. امیرمومنان علی (ع) در سخنی درباره این افراد به انسان‌ها هشدار می‌دهد و می‌فرماید: جلیس الخیر، نعمه، جلیس الشر نقمه؛ همنشین خوب نعمت و همنشین بد، بلا و مصیبت است.
(غررالحکم، ح ۴۷۱۹ و ۴۷۲۰)
ایشان نسبت به دوستی با اهل شر و بدی در هشداری دیگر می‌فرماید: قارن اهل الخیر تکن منهم و باین اهل الشر تبن عنهم؛ با خوبان معاشرت کن تا از آنان باشی و از بدان دوری کن تا از آنان نباشی. (نهج‌البلاغه، نامه ۳۱)
از نظر قرآن و روایات، دوستی در میان امت اسلام می‌بایست فراگیر باشد و مومنان خود را برادر و دوست یکدیگر دانسته و در خدمت یکدیگر همانند دو دست باشند و دست از تعاون و همکاری در کار‌های خیر و نیک برندارند و به تقوا و پرهیز از کار‌های زشت فرمان دهند. اگر چنین حالتی در جامعه اسلامی تحقق یابد، همه برکات آسمان و زمین به سوی مسلمانان سرازیر می‌شود و مشکلات جامعه از میان خواهد رفت. پیامبر (ص) در این باره می‌فرماید: لاتزال امتی بخیر ما تحابوا و تهادوا و ادوا الامانه؛ امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند، به یکدیگر هدیه دهند و امانتداری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود. (عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۳۲، ح ۲۵)
در حقیقت آثار و برکات دوستی تنها در شقاوت و سعادت انسان‌ها در دنیا و یا آخرت نیست بلکه موجب سعادت جامعه یا شقاوت آنان در دنیا و آخرت خواهد شد.
پس انتخاب دوست و الگوبرداری طبیعی و خواسته و ناخواسته از افکار و رفتار‌ها آنان و تغییر و تبدیل شخصیت می‌تواند عامل مهمی در سعادت و شقاوت انسان در دنیا و آخرت باشد. از این رو اسلام و دانشمندان نسبت به انتخاب دوست هشدار داده و خواهان انتخاب دوست بر پایه معیار‌های ارزشی خاصی شده‌اند که در ادامه به برخی از آن‌ها
اشاره می‌شود.

معیار‌های انتخاب دوست خوب
خداوند در آیات قرآن به دو شیوه دوست خوب را معرفی کرده است. گاه با بیان معیار‌های کلی و ویژگی‌های عمومی و گاه دیگر با بیان مصادیقی که می‌توان آنان را در جامعه یافت و با آن‌ها رابطه دوستی برقرار کرد.
خداوند در آیه ۶۹ سوره نساء در بیان برخی از مصادیق دوست خوب می‌فرماید: و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته یعنی با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو رفیقی هستند.

در این آیه پیامبران، اهل صداقت و راستی، شهیدان و صالحان به عنوان بهترین دوستان معرفی شده‌اند. اینان از نعمت عقل و وحی برخوردارند و خداوند به ایشان این نعمت بزرگ را عطا کرده است.
از این آیه و آیاتی دیگر از جمله آیه ۴ سوره ممتحنه و ۲۱ سوره احزاب و مانند آن به دست می‌آید که پیامبران مهمترین الگو‌های بشریت هستند و می‌بایست ایشان را به عنوان دوست برگزید و راه ایشان را رفت.

پس از ایشان بهترین دوستان کسانی خواهند بود که همین راه پیامبران را انتخاب کرده و به عنوان ربانی (آل عمران، آیه ۷۹) و گواهان اعمال (نساء، آیه ۶۹)، صالحان و صدیقان (همان) شناخته می‌شوند که مهمترین مصداق آنان اهل‌بیت عصمت و طهارت هستند. (احزاب، آیه ۳۳)
پیامبر (ص) درباره ویژگی مهم صالح بودن در انتخاب دوست می‌فرماید: من ارادالله به خیرا رزقه‌الله خلیلا صالحا؛ هر کس که خداوند برای او خیر بخواهد، دوستی صالح نصیب وی می‌کند. (نهج‌الفصاحه، ح ۳۰۶۴)
لقمان حکیم (ع) در بیان ویژگی‌های دوست خوب به صالح بودن اشاره می‌کند و در سفارشی به فرزندش می‌فرماید: یا بنی لا تعد بعد تقوی‌الله من ان تتخذ صاحبا صالحا؛ فرزندم! بعد از تقوای الهی، از گرفتن دوست شایسته و صالح نگذر. (الاخوان، ص ۱۱۰، ح ۲۵)
پیامبر (ص) به نقش دوست در اجتماعی شدن و برطرف کردن نیاز‌های عاطفی و احساسی از طریق آن توجه دارد، ولی به این مهم نیز توجه می‌دهد که گاه تنهایی بهتر از دوست داشتن است؛ بنابراین تنها زمانی همنشینی با دوست را مفید بدانید که صالح باشد وگرنه تحمل تنهایی بهتر از دوست بد داشتن است. آن حضرت می‌فرماید: الجلیس الصالح خیر من الوحده، و الوحده خیر من جلیس سوء؛ همنشین خوب، از تنهایی بهتر است و تنهایی از همنشین بد بهتر است. (امالی طوسی، ج ۱، ص ۵۳۵، ح ۱۱۶۲)
امیرمومنان علی (ع) نیز در این باره هشدار می‌دهد و می‌فرماید: الکیس صدیقه الحق و عدوه الباطل، انسان زیرک، دوستش حق است و دشمنش باطل. (غرر‌الحکم، ح ۱۵۲۴) از نظر آن حضرت (ع) انسان باید معیار دوستی را حق و باطل بداند و اگر چنین چیزی را نتوان از طریق دوستان به دست آورد همان بهتر که انسان دوستی نداشته باشد.
از آیات قرآن استفاده می‌شود که از مهم‌ترین صفات دوست، صداقت است و از همین‌رو دوست را صدیق گفته‌اند که در صداقت او هیچ، اما و اگری نیست و راستگوست و راستی را می‌پسندد. امام علی (ع) نیز در بیان نقش صداقت در انتخاب دوست می‌فرماید: خیر اخوانک من دعاک الی صدق المقال بصدق مقاله و ندبک الی افضل الاعمال بحسن اعماله؛ بهترین برادرانت (دوستانت)، کسی است که با راستگویی‌اش تو را به راستگویی دعوت کند و با اعمال نیک خود، تو را به بهترین اعمال برانگیزد. (غررالحکم، ح ۵۰۲۲)
البته ناگفته نماند که بسیاری از صفاتی که برای انتخاب دوست بیان شده صفات باطنی است که به سادگی نمی‌توان آن را به دست آورد. از این رو مسئله آزمودن دوست در روایات مورد تاکید قرار گرفته است و از انسان‌ها خواسته شده برای به دست آوردن دوست دارای ویژگی‌های خوب می‌بایست مدتی را با او گذراند و او را آزمود تا از طریق نشانه‌ها حقیقت شخصیت او آشکار شود. امیر مومنان (ع) در این‌باره هشدار می‌دهد و می‌فرماید: من لم یقدم فی اتخاذ الاخوان الاعتبار دفعه الاغترار الی صحبهًْ الفجار؛ هرکس در انتخاب برادران (دوستان) امتحان را مقدم ندارد، فریب‌خوردگی، او را به مصاحبت با بدکاران می‌کشاند. (غررالحکم، ج ۵، ص ۳۹۸ ف‌ح ۸۹۲۲)
پیامبر (ص) نیز می‌فرماید: اختبروا الناس یاخدانهم فانما یخادن الرجل من یعجیبه نحوه؛ مردم را با دوستانشان بیازمایید؛ زیرا آدمی با کسی که از رفتارش خوشش بیاید، دوستی می‌کند. (تنبیه الخواطر، ج ۲، ص ۲۴۹)
امام محمد باقر (ع) در بیان چگونگی دریافت حقیقت شخصیت دوست، راهکاری را بیان می‌کند که می‌تواند مفید باشد. ایشان می‌فرماید: اعراف الموده فی قلب اخیک بما له فی قلبک؛ دوستی قلبی برادرت را از اندازه دوستی قلبی خودت نسبت به او بفهم. (تحف‌العقول، ص ۳۰۴)
دوست را باید در شرایط خاصی آزمود تا میزان صداقت و محبت او دانسته شود. امیر مومنان علی (ع) در این‌باره می‌فرماید: لایکون الصدیق صدیقا حتی یحفظ اخاه فی ثلاث فی نکبته و غیبته و وفاته؛ دوست اگر در سه مورد دوستش را حمایت نکند دوست نیست: در شدت و گرفتاری او، در غیبت وی و پس از مرگش.

(نهج‌البلاغه، حکمت ۱۳۴)
برخی از صفات خوب و بد به سادگی قابل شناسایی است؛ چرا که مثلا حماقت شخص یا دروغگو بودن و فجور شخص از مسائل پنهانی نیست که نتوان به سادگی آن را به دست آورد. از آنجا که در اسلام مهم‌ترین ویژگی‌های دوست خوب، صالح بودن، صداقت و راستگویی، خردورزی و مانند آن دانسته شده است، انسان‌ها می‌بایست از کسانی که این صفات را ندارند و مشهور به فجور و حماقت و دروغ هستند، پرهیز کنند و آنان را به عنوان دوست نپذیرند. امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرماید: لاینبغی للمرء المسلم ان یواخی الفاجر و لا الاحمق و لا الکذاب؛ سزاوار نیست که مسلمان با بدکار و احمق و دروغگو رفاقت کند. (کافی، ج ۲، ص ۶۴۰، ح ۳)
انسان اگر بتواند دوستی با صفاتی، چون خردورزی و خردمندی، صداقت و راستگویی، صالح و نیکوکار و مانند آن بیابد، گام مهمی برای سعادت خود برداشته است. برای شناخت این صفات در اشخاص می‌توان از روش آزمون و امتحان بهره برد و به رفتار‌ها و کردارهایش توجه کرد؛ چرا که این صفات اگر جزو شخصیت وی باشد در رفتارهایش خودنمایی می‌کند.
برخی از صفات و اعمال در شخص است که موجب تقویت دوستی و افزایش رابطه و محبت میان افراد می‌شود. پیامبر گرامی (ص) در بیان برخی از عوامل تقویت دوستی و محبت میان افراد می‌فرماید: ثلاثه تخلص الموده: اهداءالغیب و حفظ الغیب، والمعونه فی‌الشدهًْ؛ سه چیز دوستی را یکرنگ می‌سازد: هدیه کردن عیب‌های یکدیگر، در غیبت دوست، پاس خاطر او را داشتن و بدگویی نکردن و یاری رساندن در سختی. (تنبیه الخواطر، ج ۲، ص ۱۲۱)
از دیگر عوامل افزایش انس و الفت میان دوستان خوش اخلاقی است. در این باره پیامبر (ص) می‌فرماید: حسن الاخلاق یدر الرزاق و یونس الرفاق؛ خوش اخلاقی روزی‌ها را زیاد می‌کند و میان دوستان انس و الفت پدید می‌آورد. (نهج‌الفصاحه، ح ۷۸۱)
ادب یعنی لطافت رفتاری از مهم‌ترین عوامل افزایش صمیمیت و دوستی است؛ چنانکه بی‌ادبی نیز موجب می‌شود که دوستی ناپایدار شود و از میان برود. امیر مومنان علی (ع) در این‌باره می‌فرماید: لاتصفوالخله مع غیر ادیب؛ دوستی با شخص بی‌ادب، صمیمانه نخواهد شد. (بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۴۰۰، ح ۷۳)
امیر مومنان علی (ع) همچنین از دیگر ویژگی‌های دوست خوب به مسئله مهم امر به معروف و نهی از منکر اشاره می‌کند؛ چرا که انسان خوب همواره به خوبی‌ها فرمان و از بدی‌ها بازمی‌دارد. از این رو نه تنها دوست خوب را عامل خوبی بلکه دعوت‌کننده به آن‌ها می‌داند و می‌فرماید: الصدیق من کان ناهیا عن الظلم و العدوان معینا علی البر و الاحسان؛ دوست، کسی است که از ظلم و تجاوزگری بازدارد و بر انجام خوبی و نیکی یاری کند.
(غررالحکم، ج ۲، ص ۱۲۸، ح ۲۰۷۸)
پیامبر (ص) مخالفت با احکام شرعی را از دلایل عدم ارتباط با اشخاص می‌داند چه رسد که انسان چنین اشخاصی را به عنوان دوست بپذیرد. در این میان برخی از احکام الهی چنان مهم است که مخالفت با آن در حکم جنگ با خداوند است. از این رو لازم است از کسانی که مخالف چنین احکامی هستند پرهیز کرد و آنان را به عنوان دوست نگرفت. از جمله کسانی که می‌بایست از انتخاب آنان به عنوان دوست پرهیز کرد رباخواران هستند. پیامبر (ص) در این‌باره می‌فرماید: یا علی... لاتصادق آکل الربا فانه یبارز الله لان الله تعالی قال: (فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله).‌ای علی: با رباخوار رفاقت نکن، زیرا او با خداوند به مبارزه برخاسته، چون خداوند متعال می‌فرماید: «اگر دست از رباخواری برنداشتید پس به خدا و رسولش اعلان جنگ دهید.» (میراث حدیث شیعه، ج ۲، ص ۴۶، ح ۱۸۹)
در دوستی باید مراعات اموری از جمله اسرار را کرد و همه چیز را نباید به دوست گفت؛ چرا که ممکن است شرایط تغییر کند و در آینده مشکلاتی ببار آورد که دیگر پشیمانی سودی نخواهد داشت.
امیر مومنان (ع) در میان حد و مرز‌های دوست و رابطه می‌فرماید: ابدل لصدیقک کل المودهًْ و لاتبدل له کل الطمانینه؛ هرچه محبت داری نثار دوستت کن، اما هرچه اطمینان داری به پای او مریز.
(بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۶)
از این رو آن حضرت (ع) یکی از روش‌های دوست‌شناسی را تغییر شرایط می‌داند و می‌فرماید: فی الضیق یتبین حسن مواساهًْ الرفیق؛ خوب یاری رساندن به دوست، در تنگنا آشکار می‌شود. (میزان الحکمه، ح ۷۳۷۰)
امام عسکری (ع) نیز بهترین دوست دینی را کسی می‌داند که خطاپوش باشد. ایشان می‌فرماید: خیر اخوانک من نسی ذنبک و ذکر احسانک الیه؛ بهترین برادر تو آن کسی است که گناه و خطای تو را به خود، فراموش کند. (میزان‌الحکمهًْ: ح ۲۸۸)
و سخن آخر اینکه حضرت عیسی (ع) درباره ویژگی دوست و همدم خوب فرمود: با کسی دوستی کنید که دیدنش، شما را به یاد خداوند بیندازد و سخنش، بر دانش شما بیفزاید و عمل او، شما را به آخرت ترغیب کند. (تحف‌العقول، ص ۴۴)

 

انتهای پیام/