فرهنگ؛ ویژگی مشترک مردم ایران و هند

گروه فرهنگ و هنر «سدید» مهسا مولائی پناه؛ فرهنگ پر جنب و جوش، سرزنده و سخاوتمند کشور هند با تلفیقی جالب و استثنائی از ادیان، جشنواره‌ها، غذا، هنر، صنایع دستی، رقص، موسیقی و بسیاری از عناصر ظریف دیگر از معدود فرهنگ‌هایی است که توانسته ضمن جذب بسیاری از گردشگران ایرانی و غیر ایرانی، علاقه‌مندی اقشار بسیاری را به میراث فرهنگی غنی خود جلب کند؛ اما این فرهنگ دارای چه ویژگی‌هایی است که توانایی جذب مداوم مردم کشور ادب دوست و هنر پرور ایران را داشته است؟ و متقابلا فرهنگ ایران شامل چه ویژگی‌هاییست که مردم هند را همواره به خود جذب کرده است؟

چرا ایرانیان هنوز هم با گذشت زمان‌های بسیار و علیرغم روابط سیاسی نه چندان صمیمی دیپلماتیک به برقراری روابط فرهنگی و آداب و رسومی با هند علاقه نشان می‌دهند؟ آیا این علاقه‌مندی به ویژگی‌های کلی فرهنگ این کشور بازمی‌گردد یا پای عوامل دیگری در میان است؟ اشتراکات فرهنگی دو کشور ایران و هند شامل چه مواردی می‌شود؟

جهت پاسخ دقیق‌تر به تمامی این سوالات، ابتدا لازم است تعریفی مشخص از فرهنگ و انواع آن ارائه دهیم، ضرورت وجود فرهنگ در زندگی انسان و ارتباط میراث با فرهنگ را بیان کنیم و سپس ویژگی‌های عمومی فرهنگ که سبب اصلی جذب مردمان دو کشور ایران و هند به یکدیگر است را برشماریم:

مفهوم لغوی فرهنگ

واژه انگلیسی "Culture" از واژه لاتین "cult or cultus" به معنای زراعت یا پالایش و عبادت گرفته شده است. در مجموع به معنای پرورش و پالایش یک چیز به حدی است که محصول نهایی آن تحسین و احترام ما را برانگیزد. این معنا در زبان سانسکریت نیز آمده است.

مفهوم اصطلاحی فرهنگ

در اصطلاح نیز فرهنگ یک شیوه زندگی است که به الگو‌های فکری و رفتاری افراد اشاره دارد. این الگو‌ها شامل ارزش‌ها، باورها، قواعد رفتاری، الگو‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی می‌شود. این عناصر در طول زمان توسط فرآیند‌های رسمی و غیررسمی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند. در حقیقت فرهنگ شامل روش‌هایی است که ما به عنوان اعضای یک جامعه به آن‌ها فکر و عمل می‌کنیم. بنابراین، همه دستاورد‌های انسان به عنوان اعضای گروه‌های اجتماعی را می‌توان فرهنگ نامید.

انواع فرهنگ

فرهنگ غیر مادی، شامل فناوری‌ها، ابزارآلات، کالا‌های مادی، کالا‌های مصرفی، طراحی و معماری خانگی، شیوه‌های تولید، تجارت، بازرگانی، رفاه و سایر فعالیت‌های اجتماعی است

در اصطلاح عامیانه، جنبه‌های مادی فرهنگ، مانند دستاورد‌های علمی و فناوری، متمایز از فرهنگی است که با دستاورد‌های غیرمادی و بالاتر زندگی گروهی (مانند هنر، موسیقی، ادبیات، فلسفه، دین و علم) باقی مانده است. به عبارت دیگر همانطور که فرهنگ خود را از طریق زبان و هنر، فلسفه و دین و امثال این‌ها بروز می‌دهد، همچنین از طریق عادات اجتماعی، آداب و رسوم، سازمان‌های اقتصادی و نهاد‌های سیاسی نیز ظهور پیدا می‌کند؛ بنابراین فرهنگ دو نوع دارد: ۱) فرهنگ مادی و ۲) فرهنگ غیرمادی. نوع مادی فرهنگ شامل فناوری‌ها، ابزارآلات، کالا‌های مادی، کالا‌های مصرفی، طراحی و معماری خانگی، شیوه‌های تولید، تجارت، بازرگانی، رفاه و سایر فعالیت‌های اجتماعی است.

اما نوع غیرمادی (که به مراتب پر اهمیت‌تر از نوع مادی آن است) شامل هنجارها، ارزش‌ها، باورها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، ادبیات، آیین‌ها، اشکال هنری و سایر فعالیت‌های فکری-ادبی می‌شود؛ به بیان دیگر فرهنگ مادی همانگونه که از نام آن برمی‌آید با جنبه مادی زندگی مرتبط است مانند لباس، غذا و کالا‌های خانگی و... فرهنگ غیر مادی به ایده ها، آرمان ها، افکار و باور‌ها اشاره دارد. جنبه‌های مادی و غیر مادی هر فرهنگی معمولا به یکدیگر وابسته هستند؛ بنابراین فرهنگ به محیط پرورش‌دهنده انسان اطلاق می‌شود که شامل تمام محصولات مادی و غیر مادی زندگی گروهی است و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

لازم به ذکر است که مقصود اصلی ما از بررسی ویژگی‌های فرهنگی دو کشور ایران و هند در این پرونده و پرونده‌های مشابه، نوع دوم آن یعنی فرهنگ غیرمادی است. چرا که فرهنگ مادی معمولا به سرعت و در طول زمانی نه چندان طولانی تغییر می‌کند، اما تغییر فرهنگ غیر مادی معمولا زمان بیشتری به طول خواهد انجامید.

اهمیت فرهنگ در زندگی انسان

فرهنگ، ارتباط تنگاتنگی با زندگی داشته و زینتی است که هر شخص به عنوان انسان می‌تواند از آن استفاده کند. بدون فرهنگ، انسان وجود نخواهد داشت. فرهنگ از سنت‌ها، باورها، شیوه زندگی، از معنوی‌ترین تا مادی ترین، تشکیل شده است. به انسان معنا بخشیده و راهی برای رهبری زندگی او در برابرش می‌گشاید. انسان‌ها سازنده فرهنگ هستند و در عین حال فرهنگ چیزی است که انسان را می‌سازد. یکی از عناصر اساسی فرهنگ مسئله باور دینی و بیان نمادین آن است. ما باید برای هویت دینی ارزش قائل باشیم و از تلاش‌های کنونی برای پیشرفت در زمینه گفتگوی ادیان که در واقع یک گفت‌وگوی بین‌فرهنگی است، آگاه باشیم.

از آنجایی که روابط در جهان روز به روز گسترده‌تر می‌شود و ما در سطح جهانی‌تری همزیستی می‌کنیم، نمی‌توانیم فکر کنیم که تنها یک راه درست برای زندگی وجود دارد یا اینکه یکی از آن‌ها معتبر است. نیاز به همزیستی، تبادل فرهنگ‌ها و باور‌ها را ضروری می‌کند. برای اینکه مرتکب چنین اشتباهاتی نشویم، بهترین کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که فرهنگ‌های دیگر را شناخته و در عین حال فرهنگ خود را نیز به صورت صحیح بشناسیم. اگر واقعاً نمی‌دانیم فرهنگ خودمان چیست، چگونه می‌توانیم با فرهنگ‌های دیگر تعامل و گفتگو کنیم؟ سه ارزش جاودانه و جهانیِ حقیقت، زیبایی و خوبی با فرهنگ پیوند تنگاتنگی دارند. این فرهنگ است که انسان‌ها را از طریق فلسفه و دین به حقیقت نزدیک می‌کند. از طریق هنر، زیبایی را در زندگی به ارمغان آورده و از افراد موجوداتی زیبایی شناس می‌سازد. این فرهنگ است که با نزدیک کردن ما به انسان‌های دیگر و آموزش ارزش‌هایی، چون عشق، بردباری و صلح، از ما موجوداتی اخلاق‌مدار و معتقد می‌سازد.

مفهوم فرهنگ در جهان معاصر

فرهنگ از مکانی به مکان دیگر و کشوری به کشور دیگر متفاوت است. توسعه آن مبتنی بر فرآیندی تاریخی است که در یک بافت محلی، منطقه‌ای یا ملی عمل می‌کند. به عنوان مثال، ما در نحوه سلام کردن به دیگران، لباس، عادات غذایی، آداب و رسوم و اعمال اجتماعی و مذهبی با غرب، بسیار متفاوت هستیم، اما با کشور‌های آسیایی نظیر هند نزدیکتر محسوب می‌شویم

اخیراً، فرهنگ به الگو‌های منتقل شده تاریخی از معانی تجسم یافته در نماد‌ها اشاره می‌کند، که از طریق آن‌ها مردم ارتباط برقرار کرده، دانش خود را در مورد زندگی تداوم بخشیده و توسعه می‌دهند. همچنین نگرش خود را نسبت به زندگی ابراز می‌کنند. فرهنگ بیان ماهیت ما در شیوه‌های زندگی و تفکرمان است که در ادبیات، اعمال مذهبی و... تجلی می‌یابد. فرهنگ از مکانی به مکان دیگر و کشوری به کشور دیگر متفاوت است. توسعه آن مبتنی بر فرآیندی تاریخی است که در یک بافت محلی، منطقه‌ای یا ملی عمل می‌کند. به عنوان مثال، ما در نحوه سلام کردن به دیگران، لباس، عادات غذایی، آداب و رسوم و اعمال اجتماعی و مذهبی با غرب، بسیار متفاوت هستیم، اما با کشور‌های آسیایی نظیر هند نزدیکتر محسوب می‌شویم. در حقیقت، مردم هر کشوری با سنت‌های فرهنگی متمایز خود مشخص می‌شوند.

اشتراک مهم فرهنگی ایران و هند

فرهنگ هند از جمله قدیمی‌ترین فرهنگ‌ها در بین تمام فرهنگ‌های جهان است. علیرغم مواجهه با فراز و نشیب‌های فراوان، فرهنگ هند همچنان با شکوهی خاص در حال درخشیدن است. فرهنگ، روح ملت است. بر اساس فرهنگ می‌توان شکوفایی گذشته و حال آن را تجربه کرد. فرهنگ مجموعه‌ای از ارزش‌های زندگی انسان است که آن را به طور خاص و ایده آل جدا از سایر گروه‌ها تثبیت می‌کند.

به عقیده هند شناسان، فرهنگ هند نه تنها برای ارائه یک شیوه زندگی اجتماعی سنتی (یعنی نوع مادی فرهنگ) برنامه دارد، بلکه جهت جنبه‌های معنوی زندگی نیز پند‌ها و راهکار‌های فراوانی می‌دهد همچنان که فرهنگ ایران نیز دارای چنین ویژگی مهمی (به لحاظ جنبه‌های غیرمادی و معنوی فرهنگ) هست علی رغم اینکه اشکال مادی فرهنگ آن در طول تاریخ تغییرات اساسی پیدا کرده است؛ بنابراین این دو فرهنگ به جهت دارا بودن ظرفیت و ارزش‌های غیر مادی فرهنگ، می‌توانند تاثیرات مفید فراوانی از یکدیگر گرفته و دارایی‌های معنوی ارزشمندی را با هم مبادله کنند.

ارتباط فرهنگ و میراث

توسعه فرهنگی یک فرآیند تاریخی است. اجداد ما نکات بسیاری از پیشینیان خود آموخته‌اند. با گذشت زمان از تجربیات خود نیز به آن‌ها افزوده و از آنچه مفید نمی‌دانستند دست کشیدند. ما نیز به نوبه خود چیز‌های زیادی از اجدادمان آموخته‌ایم و با گذشت زمان، با اضافه کردن افکار جدید و ایده‌های نو به آن‌هایی که از قبل وجود داشته اند ادامه می‌دهیم و گاهی اوقات برخی از آن‌ها را که دیگر مفید نمی‌دانیم کنار می‌گذاریم. اینگونه است که فرهنگ از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

فرهنگی که ما از پیشینیان خود به ارث برده‌ایم، میراث فرهنگی ما نامیده می‌شود. این میراث در سطوح مختلف وجود دارد. بشریت به عنوان یک کل، وارث فرهنگی است که می‌توان آن را میراث انسانی نامید. یک ملت همچنین فرهنگی را به ارث می‌برد که ممکن است به عنوان میراث فرهنگی ملی نامیده شود. میراث فرهنگی شامل تمام جنبه‌ها یا ارزش‌های فرهنگی‌ای است که توسط اجداد یک ملت از نسلی به نسل دیگر به انسان منتقل شده است. این میراث معمولا با تداوم بی‌وقفه توسط هر نسل گرامی، محافظت و نگهداری می‌شوند و نسل‌های بعدی نسبت به آن احساس غرور می‌کنند. چند مثال برای روشن شدن مفهوم میراث مفید خواهد بود.

میراث فرهنگی مشترک هند و ایران

دستاورد‌های فکری و فلسفه، گنجینه دانش، اختراعات و اکتشافات علمی نیز جزء میراث هستند. در ایران، از آثار شاخص دانشمندان ایرانی در هر دوره و تاثیری که بر ملت‌ها از جمله ملت هند داشته‌اند همچنان یاد می‌شود. وجود این آثار یکی از دلایل وجود تبادل فکری و نظری میان این دو کشور تاکنون است

در ایران از جمله میراث‌های فرهنگی مهم پیش از اسلام می‌توان به تخت جمشید، نقش رستم، پاسارگاد و از این دست اشاره کرد. از میراث‌های فرهنگی مهم پس از اسلام نیز می‌توان به انواع آثار به جای مانده از دوره‌های مختلف مانند صفویه اشاره کرد که هریک سمبل اندیشه، روح و اعتقاد یک ملت است. در هند نیز بنا‌های ماندگار، چون قلعه سرخ آگرا، قطب منار دهلی، دروازه هند و غیره، از مکان‌های مهم میراث فرهنگی هستند، اما تاج محل، همچنان یکی از ماندگارترین میراث‌های فرهنگی مشترک بین دو کشور ایران و هند، در دوران گورکانیان هند محسوب می‌شود که از هنر و معماری ایرانی-اسلامی در آن به طور کامل بهره گرفته شده است.

علاوه بر آثار تاریخی مادی، دستاورد‌های فکری و فلسفه، گنجینه دانش، اختراعات و اکتشافات علمی نیز جزء میراث هستند. در ایران، از آثار شاخص دانشمندان ایرانی در هر دوره و تاثیری که بر ملت‌ها از جمله ملت هند داشته‌اند همچنان یاد می‌شود. وجود این آثار یکی از دلایل وجود تبادل فکری و نظری میان این دو کشور تاکنون است. به عنوان مثال: کتاب «تحقیق مالِلهند» را که درباره عقاید دینی، آرای فلسفی، ادبیات، تقویم، نجوم، جغرافیا، و آداب و رسوم هندی به زبان عربی است، ابوریحان بیرونی در قرن پنجم هجری قمری تألیف کرده است. در هند، آثاری، چون «سوترا‌های بودایانا» (به سانسکریت: बौधायन) در زمینه ریاضیات، نجوم و طالع بینی، «ناگارجونا» در زمینه شیمی، «سوشروتا سمهیتا» در زمینه طبابت و «پاتانجلی» در زمینه یوگا و عرفان (که ابوریحان بیرونی آن را به عربی ترجمه کرده است) گنجینه‌های عمیق میراث فرهنگی هند هستند. ادبیات و متون مقدس هندی یعنی وداها، اوپانیشاد‌ها گیتا و سیستم یوگا و... از طریق ارائه دانش، رفتار و اعمال صحیح به عنوان مکمل توسعه تمدن کمک زیادی کرده‌اند.

ذکر این نکته ضروری است که فرهنگ ممکن است تغییر کند، اما میراث تغییر نمی‌کند. افراد متعلق به یک فرهنگ یا یک گروه خاص، ممکن است ویژگی‌های فرهنگی جوامع/ فرهنگ‌های دیگر را به دست آورده یا وام بگیرند، اما تعلقشان به میراث فرهنگی کشور خود بدون تغییر باقی خواهد ماند. میراث فرهنگی کشور‌های ایران و هند قابلیتی ویژه در پیوند این دو کشور به یکدیگر دارد.

ویژگی‌های فرهنگ: علل اصلی جذب مردمان ایران و هند به فرهنگ یکدیگر

حال بنا داریم تا به این سوال مهم پاسخ دهیم که فرهنگ هند دارای چه ویژگی‌هایی هست که همواره توانایی جذب مردم کشور ادب دوست و هنر پرور ایران را داراست؟ و متقابلا فرهنگ ایران شامل چه ویژگی‌هاییست که مردم هند را همواره به خود جذب کرده است؟ جهت پاسخ به این سوال، به صورت خلاصه برخی از ویژگی‌های کلی فرهنگ که در ایران و هند مشترک است را برمی‌شماریم:

آموختنی و اکتسابی بودن فرهنگ: فرهنگ اکتسابی است به این معنا که رفتار‌های خاصی وجود دارد که از طریق وراثت به دست می‌آید. افراد ویژگی‌های خاصی از والدین خود به ارث می‌برند، اما الگو‌های فرهنگی_ اجتماعی به ارث نمی‌رسند. این‌ها از اعضای خانواده، از گروه و جامعه‌ای که فرد در آن زندگی و رشد می‌کند آموخته می‌شود؛ بنابراین آشکار است که فرهنگ انسان‌ها تحت تأثیر محیط فیزیکی و اجتماعی‌ای است که از طریق آن فعالیت می‌کنند. ناگفته پیداست که محیط فیزیکی و اجتماعی دو کشور ایران و هند فضایی مناسب جهت جذب مردم فراهم کرده است.

یک فکر یا عمل را می‌توان فرهنگ نامید که توسط گروهی از مردم به اشتراک گذاشته شده، باور یا عمل شود. وجود قابلیت اشتراک در فرهنگ کشور‌های ایران و هند، در هر دوره از تاریخ این دو را به یکدیگر پیوند داده است

قابلیت اشتراک فرهنگ (توسط گروهی از مردم): یک فکر یا عمل را می‌توان فرهنگ نامید که توسط گروهی از مردم به اشتراک گذاشته شده، باور یا عمل شود. وجود قابلیت اشتراک در فرهنگ کشور‌های ایران و هند، در هر دوره از تاریخ این دو را به یکدیگر پیوند داده است.

انباشتگی فرهنگ: دانش‌های مختلف تجسم یافته در فرهنگ می‌تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. با گذشت زمان، دانش بیشتر و بیشتری به یک فرهنگ خاص اضافه می‌شود که هر کدام ممکن است راه حلی برای مشکلات زندگی انتقال یافته از نسلی به نسل دیگر بیابند. این چرخه با گذشت زمان باقی می‌ماند. ویژگی انباشتگی از دیگر عوامل جذب فرهنگ‌های هند و ایران به یکدیگر است.

متغیر بودن فرهنگ: دانش، افکار یا سنت‌هایی وجود دارد که با افزودن ویژگی‌های فرهنگی جدید از بین می‌روند و این یعنی با گذشت زمان، امکان تغییرات فرهنگی در فرهنگ خاص وجود دارد. همین ویژگی بوده که تبادلات بسیار فرهنگی میان ملت‌ها را سبب شده و از دیگر عوامل جذب ملت‌ها است.

پویایی فرهنگ: هیچ فرهنگی در حالت دائمی باقی نمانده و دائماً در حال تغییر است، زیرا ایده‌ها و تکنیک‌های جدید با گذشت زمان و اصلاح یا تغییر روش‌های قدیمی اضافه می‌شوند. مطالعه روابط دو ملت هند و ایران به خوبی بیان می‌کند که چه بسیار ایده‌ها و تکنیک‌های فرهنگی میان آن‌ها رد و بدل شده است. فرهنگ، آموزش طیف وسیعی از الگو‌های رفتاری مجاز: شامل نحوه انجام یک فعالیت و نحوه عملکرد مناسب یک فرد است. مطالعه آثار غنی اخلاقی و مذهبی به جا مانده در دو کشور، بیانگر علاقه‌مندی هند و ایران به حوزه آموزش و نهادینه ساختن الگو‌های رفتاری به عنوان یکی ویژگی‌های مهم فرهنگ است.

تمام ویژگی‌هایی که برشمرده شد، علل علاقه‌مندی و جذب مردم دو کشور نسبت به فرهنگ یکدیگر را نشان می‌دهد. توجه به موارد ذکر شده که کلی هستند، لزوم پرداخت بیشتر به خاستگاه‌ها و اشتراکات فرهنگی میان دو کشور ایران و هند و تبیین آن موارد را می‌طلبد. از این رو، در قسمت‌های بعدی به ویژگی‌های اختصاصی مشترک فرهنگی ایران و هند، نمونه‌هایی از تبادلات فرهنگی مهم دو ملت در طول تاریخ و موارد مهم دیگر خواهیم پرداخت.

منابع:
انگلیسی:» Indian Culture And Heritage by Dr. Binod Bihari Satpathy

/انتهای پیام/