گروه فرهنگ و هنر «سدید» مهسا مولائی پناه؛ در نوشتار پیشین، درباره محبوبیت ویژه دوران خانها یا همان دهه ۹۰ میلادی در بین هواداران ایرانی صحبت کردیم و گفتیم که این دوران، همچنان هم در بین مخاطبین پای ثابت فیلم هندی، محبوب است. اگر خاطرتان باشد، در مقاله پیشین سوال مهمی مطرح کردیم که قرار شد در این نوشتار پاسخی برای آن بیابیم. اینکه به چه دلیی هواداران ایرانی از فیلم‌های جدید بالیوودی کمتر استقبال کرده و به آن‌ها علاقه خاصی نشان نمی‌دهند؟ و با وجود گذشت زمانی حدود ۲۰، ۳۰ سال همچنان فیلم‌های دهه ۹۰ میلادی را دوست دارند؟
حتی دیده می‌شود که عملا از میان فیلم‌های سه خان مشهور بالیوودی (عامر خان، سلمان خان و شاهرخ خان) بیشتر آثار اولیه آن‌ها را دنبال می‌کنند. صرف نظر از اخبار مرتبط با خانها که طرفداران غالبا علاقه‌مند به دنبال کردن جدیدترین خبر‌های مربوط به ستاره مورد علاقه خود هستند، این دنبال کردن اکثرا به خاطر علاقه به ستاره‌ای خاص هست و نه حتی به دلیل وجود جاذبه‌ای خاص در فیلم‌های جدید آن ستاره.در ادامه این نوشتار سعی دارد تا پاسخ به سوال مذکور را در ذائقه ژانری طرفداران ایرانی فیلم هندی بیابد. برای پرداختی دقیق و صحیح به مقوله ژانرشناسی، ابتدا لازم هست مروری بر گستره موضوعات و تاریخچه ژانر‌ها در فیلم هندی داشته باشیم.
گستره موضوعات فیلم‌های بالیوودی
خانواده، همواره محور و موضوع اصلی فیلم‌های بالیوودی بوده و در هر دوره از تاریخ سیاسی اجتماعی هند، در فیلم‌ها مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این، از تضاد‌های پسااستعماری دموکراسی و توسعه ملت و همچنین ناامنی‌های سیاسی و جهانی شدن گرفته تا برابری‌های جنسیتی و نابرابری‌های حاکم در هند، فیلم‌های بالیوودی همه را شناسایی کرده و به نمایش می‌گذارند. به طور مثال، با تماشای فیلم‌ها به ترتیب زمانی دریافت می‌شود که نقش زنان از مادر و همسر فداکار به یک زن شاغل و مستقل تغییر داده شده و همین امر نشان دهنده شخصیت مدرن شده یک زن هندی در سطح جهانی است.
به گفته بسیاری از منتقدین، فیلم‌های هندی قدیمی از مضامین و محتوای برتری برخوردار بودند و همین امر سبب وارد شدن شدیدترین انتقادات از جانب مخاطبین به فیلم‌های جدید بالیوود طی سال‌های اخیر شد، اما در سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ فیلم‌های هندی توانستند با پرداخت بهتر به محتوا، باز هم جایگاهی نسبتا محبوب بدست بیاورند.
همانطور که موضوعات فیلم‌های هندی به مرور زمان تغییر کرد، ژانر‌ها نیز متعاقبا تغییر کردند.
ژانر فیلم‌های هندی در گذر زمان
آغاز دهه ۳۰ میلادی: ظهور اولین فیلم ناطق و ژانر موزیکال؛ اگر نگاهی به تاریخ و گذشته سینمای بالیوود بیاندازیم، متوجه می‌شویم ژانر عاشقانه (درام و ملودرام) همواره در این سینما پیشرو بوده است. اما امروزه سبک غالب فیلم‌های هندی معمولا اکشن، جنایی و ترسناک است. ژانر موزیکال هم که معمولا از ابتدا تا کنون در اکثر فیلم‌های هندی به صورت ترکیبی استفاده می‌شده، برای نخستین بار در اولین فیلم ناطق و موزیکال هندی، عالم آرا (۱۹۳۱) به کارگردانی اردشیر ایرانی استفاده شد. ساخت «عالم آرا» درست چند سال پس از تولید اولین فیلم ناطق موزیکال هالیوود The Jazz Singer (۱۹۲۷) صورت گرفت. این فیلم از نظر تجاری موفق بود و پس از آن با بالارفتن تقاضای مخاطبین، سینمای هندوستان و سایر صنایع فیلم منطقه‌ای به سرعت به فیلم‌های ناطق و موزیکال روی آوردند. در مقاله‌های آینده به فیلم موفق این کارگردان ایرانی بیشتر خواهیم پرداخت.
دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ دوران پرآشوبی بود. هند تحت تأثیر رکود بزرگ، جنگ جهانی دوم، جنبش استقلال هند و خشونت تقسیم قرار گرفت. در این دوره تعدادی از فیلمسازان به مسائل اجتماعی پرداختند یا از مفهوم مبارزه برای استقلال هند به عنوان پس‌زمینه فیلم‌هایشان استفاده کردند. در سال ۱۹۳۷، اردشیر ایرانی اولین فیلم بلند رنگی هندی به نام کیسان کانیا را ساخت اما، رنگ تا اواخر دهه ۱۹۵۰ به یک ویژگی محبوب بین مردم تبدیل نشد
دهه‌های ۳۰ و ۴۰ میلادی، چالش‌ها و گسترش بازار: دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ دوران پرآشوبی بود. هند تحت تأثیر رکود بزرگ، جنگ جهانی دوم، جنبش استقلال هند و خشونت تقسیم قرار گرفت. در این دوره تعدادی از فیلمسازان به مسائل اجتماعی پرداختند یا از مفهوم مبارزه برای استقلال هند به عنوان پس‌زمینه فیلم‌هایشان استفاده کردند. در سال ۱۹۳۷، اردشیر ایرانی اولین فیلم بلند رنگی هندی به نام کیسان کانیا را ساخت اما، رنگ تا اواخر دهه ۱۹۵۰ به یک ویژگی محبوب بین مردم تبدیل نشد. در این زمان، موزیکال‌ها و ملودرام‌های عاشقانه فاخر جزء اصلی سینما بودند. دهه ۱۹۴۰، شاهد گسترش بازار تجاری سینمای بمبئی و حضور پررنگ آن در آگاهی ملی بود. مضامین نهضت استقلال عمیقاً بر کارگردانان، فیلمنامه نویسان و غزل سرایان تأثیر گذاشت به نحوی که فیلم‌های خود را در چارچوب اصلاحات اجتماعی و مشکلات مردم عادی می‌دیدند.
دهه۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی، دوران طلایی: ژانر اجتماعی در طول دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ به اوج موفقیت خود رسید. به عنوان مثال می‌توان به فیلم‌های Awaara (۱۹۵۱) و Shree ۴۲۰ (۱۹۵۵) به کارگردانی راج کاپور و نویسندگی خواجه احمد عباس اشاره کرد که هر دو نیز در ایران اکران شده و با استقبال ویژه‌ای از جانب مردم رو به رو شدند.
«مادر هند» محبوب خان (۱۹۵۷) که بازسازی فیلم اورات (به معنای زن) (۱۹۴۰) بود، به عنوان اولین فیلم هندی نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان شد و در ایران هم اکران موفقی داشت. مادر هند به عنوان یک الگو توانست سینمای هندی متعارف را برای چندین دهه تعریف کند.
این فیلم ژانری از فیلم‌های داکوئیت را ایجاد کرد که به طور واضحی توسط فیلم Gunga Jumna (۱۹۶۱) تعریف شد. Gunga Jumna که توسط دیلیپ کومار نوشته و تهیه شده بود، یک درام جنایی داکوئیت درباره دو برادر بود که یکی قانون‌مدار و دیگری قانون‌شکن بود. (مضمونی که در فیلم‌های هندی دهه ۱۹۷۰ رایج شد). برخی از شناخته‌شده‌ترین فیلم‌های حماسی سینمای هند نیز در این زمان تولید شدند، مانند «مغول اعظم» اثر کِی. آصف (۱۹۶۰).
در دهه ۵۰، در حالی که سینمای تجاری هندی رونق داشت، سینمای هند شاهد ظهور یک جنبش سینمایی موازی نیز بود. این جنبش اگرچه (با تأکید بر رئالیسم اجتماعی) توسط سینمای بنگالی رهبری می‌شد، اما در سینمای هند نیز به شهرت رسید. یکی از نمونه‌های مشهور و جهانی سینمای موازی عبارت است از: دو هکتار زمین (۱۹۵۳) به کارگردانی و تهیه‌کنندگی بیمال روی که طی سال‌های اخیر به فارسی دوبله و از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش شد. در آن دوره، تحسین منتقدان از این گونه فیلم‌های موفق، راه را برای نئورئالیسم هندی و موج جدید هند (مترادف با سینمای موازی) هموار کرد. در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، صنعت فیلمسازی هند همچنان تحت سلطه فیلم‌های عاشقانه و موزیکال با محوریت قهرمان‌های رمانتیک بود.
دهه ۱۹۷۰ تا کنون، نامگذاری سینمای هند به بالیوود و ظهور ژانر‌های ماسالا و جنایی: جالب است بدانید اصطلاح "بالیوود" که از دو واژه بمبئی و هالیوود مشتق شده، برای اولین بار در آغاز دهه ۱۹۷۰ میلادی و از طریق ژورنال‌های تجاری فیلم در بمبئی اختراع شد و قبل از آن، این سینما با عنوان «سینمای هند» شناخته می‌شد.
از دهه ۱۹۷۰، محبوب‌ترین ژانر تجاری در سینمای هند، ژانر ماسالا بوده است. این ژانر به صورت آزادانه ژانر‌های مختلف از جمله اکشن، کمدی، عاشقانه، درام و ملودرام را به همراه موسیقی ترکیب می‌کند. فیلم‌های ماسالا عموماً تحت ژانر فیلم موزیکال قرار می‌گیرند، که سینمای هند از دهه ۱۹۶۰، پس از کاهش فیلم‌های موزیکال در غرب، بزرگترین تولیدکننده آن بوده است
از دهه ۱۹۷۰، محبوب‌ترین ژانر تجاری در سینمای هند، ژانر ماسالا بوده است. این ژانر به صورت آزادانه ژانر‌های مختلف از جمله اکشن، کمدی، عاشقانه، درام و ملودرام را به همراه موسیقی ترکیب می‌کند. فیلم‌های ماسالا عموماً تحت ژانر فیلم موزیکال قرار می‌گیرند، که سینمای هند از دهه ۱۹۶۰، پس از کاهش فیلم‌های موزیکال در غرب، بزرگترین تولیدکننده آن بوده است.
در این دهه نیز، کنار فیلم‌های تجاری ماسالا، ژانر متمایزی از فیلم‌های هنری به نام سینمای موازی نیز وجود داشت که محتوای واقع گرایانه و پرهیز از به کار گیری موسیقی را ارائه می‌دهد. در سال‌های اخیر، تمایز بین ماسالا تجاری و سینمای موازی به تدریج محو شده است و امروزه تعداد بسیاری از فیلم‌های جریان اصلی قرارداد‌هایی را اتخاذ می‌کنند که زمانی به شدت با سینمای موازی مرتبط بود. در اوایل دهه ۱۹۷۰، ژانر فیلم‌های جنایی و خشن با فیلم‌هایی مانند زنجیر (۱۹۷۳) و دیوار (۱۹۷۵) آغاز شد. نارضایتی توده‌ای، سرخوردگی و رشد بی‌سابقه محله‌های فقیرنشین با مضامین ضد نظام و موضوعاتی که فقر شهری، فساد و جنایت را در بر می‌گیرند ادغام شد. «مرد جوان خشمگین» قهرمانی بود که توسط آمیتاب باچان معرفی شد. در اواسط دهه ۱۹۷۰، شیرینی‌های ژانر درام و ملودرام، جای خود را به فیلم‌های با ژانر جنایی خشن و اکشن دادند که اکثرا درباره گانگستر‌ها و راهزنان (داکوئیت ها) بود.
فیلم‌های ماسالا نیز آمیتاب باچان را به بزرگترین ستاره آن دوره تبدیل کرد. نقطه عطف این ژانر، فیلم امر اکبر آنتونی (۱۹۷۷) بود. فیلم پرطرفدار شعله (۱۹۷۵) که مورد استقبال ویژه ایرانی‌ها بود، هر دو ژانر (ماسالا و فیلم‌های جنایی خشونت آمیز) را در هم آمیخته بود. این عناصر فیلم داکوئیت مادر هند و گنگا جمنا را با وسترن‌های اسپاگتی ترکیب کرد.
دهه ۱۹۸۰، دوره رکود فروش فیلم‌های هندی: سینمای هند در اواخر دهه ۱۹۸۰ یک دوره رکود را تجربه کرد و به دلیل افزایش خشونت و افت کیفیت موسیقی با کاهش گیشه مواجه شد. یکی از نقاط عطف این دوره، فیلم از قیامت به قیامت (۱۹۸۸) با بازی عامر خان بود که ترکیبی از جوانی، سرگرمی‌های خانوادگی و ملودی‌های قوی را ارائه می‌کرد که توانست همگی مخاطبان را به سینما بازگرداند. این فیلم، الگوی فیلم‌های عاشقانه و موزیکال بالیوود را بازگرداند که در ادامه سینمای موفق دهه ۱۹۹۰ را تعریف کردند.
از دهه‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی، فیلم‌های پرفروش خانها در ژانر‌های عاشقانه و موزیکال توانستند برای سه دهه بر باکس آفیس هند تسلط داشته باشند. فیلم‌های ژانر اکشن وکمدی نیز در کنار این‌ها با بازی بازیگرانی مانند آکشی کومار و گوویندا توانستند به موفقیت‌هایی دست یابند. در پایان این دهه، فیلم ساتیا (۱۹۹۸) سبب تجدید حیات سینمای موازی شد و موفقیت انتقادی و تجاری آن منجر به ظهور ژانری به نام بمبئی نوآر شد
دهه‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی، دوره خانها و رونق جهانی: از این دوران به بعد، فیلم‌های پرفروش خانها در ژانر‌های عاشقانه و موزیکال توانستند برای سه دهه بر باکس آفیس هند تسلط داشته باشند. فیلم‌های ژانر اکشن وکمدی نیز در کنار این‌ها با بازی بازیگرانی مانند آکشی کومار و گوویندا توانستند به موفقیت‌هایی دست یابند. در پایان این دهه، فیلم ساتیا (۱۹۹۸) سبب تجدید حیات سینمای موازی شد و موفقیت انتقادی و تجاری آن منجر به ظهور ژانری به نام بمبئی نوآر شد.
ژانرشناسی فیلم‌های بالیوود در ایران
همانطور که مشاهده شد، فیلم‌های قدیمی هندی که مورد استقبال ایرانیان بودند، عمدتا در ژانر درام و ملودرام (عاشقانه) و موزیکال تولید می‌شدند. همچنین فیلم‌هایی با ژانر اجتماعی نیز در کنار این جریان توانست توجه مخاطبان جهانی را جلب کند. اما از دهه ۷۰ میلادی (دهه ۵۰ هجری شمسی) با نامگذاری سینمای هند به بالیوود، این ژانر ماسالا بود که توانست تا اوایل دهه ۹۰ میلادی (دهه ۷۰ هجری شمسی) توجه مخاطبین را به خود معطوف کند. پس از آن، در دوره خانها، فیلم‌هایی با ژانر عاشقانه و موزیکال تولید شدند که به مانند قدیم توانستند طیف وسیعی از مخاطبان ایرانی را تاکنون با خود همراه کنند.
یکی از دلایل علاقه‌مندی مخاطبان ایرانی و حتی هندی به ژانر‌های درام و ملودرام خانوادگی، این است که سنخیت‌های فرهنگ شرقی موجب می‌شود مخاطبان دو کشور، این موقعیت‌های درام یا تراژیک و همچنین شخصیت‌ها و قهرمان‌ها را بهتر درک کرده و با آن‌ها همذات پنداری کنند. ضمن اینکه ایرانیان به پایان خوش قصه‌ها و فیلم‌ها علاقه خاصی دارند و این عنصر در فیلم‌های هندی پررنگ است.
اما امروزه که جریان اصلی فیلم‌های هند با سینمای موازی همسو شده و از ژانر‌هایی نظیر وحشت و جنایی و ... بهره می‌برد، مخاطبین ترجیح می‌دهند برای دنبال کردن آن فیلم‌ها مصادیق حرفه‌ای دیگر کشور‌ها را دنبال کنند. به جرأت می‌توان گفت که ژانر ماسالا، درام و ملودرام و موزیکال همچنان مورد پذیرش و علاقه مخاطبین ایرانیست و آنان فاصله گرفتن سینمای هند از این ذائقه ژانری را چندان نپسندیده و از فیلم‌های اخیر بالیوود استقبال چندانی نمی‌کنند. شاید به همین جهت دوره خانها همچنان هم بیشترین طیف مخاطبین را در بین ایرانی‌ها و حتی هندی‌ها دارد.
منابع انگلیسی:
Dacoit Film:
https://rateyourmusic.com
Vernacular English: Reading the Anglophone in Postcolonial India:
https://books.google.com/books?id=Z۳xIEAAAQBAJ&pg=PA۱۷۱#v=onepage&q&f=false
HOORAY FOR BOLLYWOOD!:
https://web.archive.org/web/۲۰۰۷۰۱۱۹۰۲۲۳۰۰/https://www.time.com/time/magazine/article/۰,۹۱۷۱,۹۸۵۱۲۹,۰۰.html
Bollywood: A Guidebook to Popular Hindi Cinema
https://books.google.com/books?id=GTEa۹۳azj۹EC
An introduction to film studies:
https://books.google.com/books?id=jcCADouuE_UC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
Hindi cinema:
https://en.wikipedia.org/wiki/Hindi_cinema#CITEREFGulzarNihalaniChatterjee۲۰۰۳
مقاله فارسی:
(مقاله) چرا ایرانی‌ها فیلم هندی دوست دارند؟، مجله دنیای اقتصاد
(مقاله) علت علاقه ایرانی‌ها به فیلم‌های هندی عاشقانه و اکشن
(مقاله) موج هندی‌سازی در سینمای ایران، جام جم آنلاین
/انتهای پیام/
