به گزارش«سدید»؛ ژانر مستند دارای علاقه‌مندان فراوانی در دنیا است. در ایران هم مستند‌های حوزه‌های گوناگون دارای مخاطبان بسیاری هستند. مستند به دلیل ارائه اسناد، تصاویر و مطالب قابل‌اتکا و متقن به‌نوعی شبیه به مطالعه کتاب است که فرد خواننده گویی وارد یک دنیای جدید شده و اطلاعات گسترده‌ای را در یک حوزه به دست می‌آورد. برزخی‌ها از جمله مستند‌هایی است که به وارسی تاریخ سینمای ایران روی آورده است.
ماجرای برزخی‌ها
سینما طرفداران زیادی هم دارد، حالا مستند «برزخی‌ها» تلاش کرده در قالب مستند، روایتی از تاریخ سینمای ایران با تکیه بر دهه ۶۰ و اولین فیلم توفیقی در سینمای کشورمان ارائه کند. اولین فیلم توقیفی بعد از انقلاب اسلامی با همین نام بود که جنجال‌آفرین شد. پخش آنلاین مستند «برزخی‌ها» از روز دوشنبه ۱۵ آبان شروع شده است. مخاطبان و علاقه‌مندان به این مستند می‌توانند این محصول سازمان هنری و رسانه‌ای را در پلتفرم‌های اعلام شده خریداری و تماشا کنند. مستند «برزخی‌ها» را عارف افشار کارگردانی کرده است. این مستند در شانزدهمین جشنواره «سینماحقیقت» به نمایش درآمد و اکران خود را در پلتفرم فیلیمو و فیلم‌نت آغاز کرده است. مستند «برزخی‌ها» با نگاهی متفاوت به ماجرای اولین فیلم توقیفی سینمای ایران می‌پردازد که منجر به جنجال‌هایی در تاریخ سینمای ایران شد. فیلم سینمای «برزخی‌ها» با حضور ستاره‌های سینمای فیلم‌فارسی؛ اما در حال‌وهوای پس از پیروزی انقلاب ساخته شده بود.
فقدان روایت تاریخی از سینمای ایران
اما ایده این مستند از کجا آمد و افشار با چه نیت و هدفی، دست به ساخت آن زد و اینکه منتقدان چه واکنشی به این مستند داشتند. افشار، کارگردان مستند «برزخی‌ها» در نشستی که برای تحلیل این مستند برگزار شده، در مورد انگیزه‌های ساخت آن بیان داشته است: «فرهنگ پاسخگویی و روایت تاریخی در کشور ما وجود ندارد.» محمود گبرلو، منتقد سینما البته نگاه مثبتی به این مستند ندارد و آن را بیشتر یک فیلم مستند احساسی می‌داند تا تحقیقاتی. افشار در گفت‌وگویی بیان کرده قصد داشته این سوژه را تبدیل به کتاب کند؛ اما در نهایت به فکر ساخت مستند افتاده است.
وی گفت: «پژوهش‌هایی که برای کتاب انجام دادم، آماده بود و زمانی که پیشنهاد مستند داده شد، پذیرفتم. سخت‌ترین کار ما تولید فیلم بود که یک سال و نیم طول کشید.»
افشار با تأکید بر اینکه افراد و جریان‌های فیلم باید حفظ می‌شدند، گفت: «سعید راد باید حفظ می‌شد. فردین می‌توانست برای ما کار کند. چون قرار نیست همه فرمانده باشند و ما پیاده‌نظام هم می‌خواهیم.».
اما همان‌طور که بیان شد، منتقدانی مثل گبرلو چندان رضایت از مستند «برزخی‌ها» ندارند و انتقاداتی را به آن وارد کردند. گبرلو معتقد است: «برزخی‌ها بیشتر یک فیلم مستند احساسی بود تا تحقیقاتی. کارگردان محافظه‌کاری کرده، برخی حرف‌ها را نزده و همچنین تحقیقات گسترده‌ای نداشته است. در کل فیلم چهار، پنج نفر حرف زدند و خیلی‌ها در این تحقیقات نیستند. اگر آن‌ها هم بودند، ما درباره علت توقیف فیلم «برزخی‌ها» منصفانه‌تر قضاوت می‌کردیم. مثلا آقای محمدعلی زم، جایش در این فیلم خالی است.»
این منتقد سینما با تأکید بر اینکه جریان اصولگرای سنتی پس از انقلاب، جریان فرهنگی را جدی نگرفت، گفت: «یک دوره‌ای آن‌ها به تئاتر‌های جدی مذهبی علاقه‌مند بودند، ولی سینما را رها کردند. جریان چپ مثل بهشتی، انوار و میرحسین موسوی به نسبت فرهنگی‌تر بودند و می‌خواستند اندیشه‌های دینی در سینما لحاظ شود. فردین، ایرج قادری و ملک مطیعی آدم‌های خوبی بودند، ولی انقلابی نبودند.»
گبرلو در بخش دیگری از سخنان خود به نقش برخی مدیران در دهه ۶۰ در شکل‌گیری و جهت‌یابی سینمای ایران اشاره و تأکید می‌کند: «آقای بهشتی حرفهای من را تأیید می‌کرد، ولی جلوی دوربین نمی‌آمد. آقای عرب‌سرخی و محسن آرمین حریت به خرج دادند که مصاحبه کردند. متأسفانه فرهنگ پاسخگویی و روایت تاریخی در کشور ما وجود ندارد و در نتیجه به نسل من اطلاعات نرسیده است. آقای مهرجویی، دریایی از اطلاعات و خاطرات دارد، ولی روایت واقعه تاریخی فیلم «گاو» به‌درستی بیان نشده است. من سعی کردم در این فیلم، روایت واقعه داشته باشم، چون مثل شهید آوینی، آدم روایت حقیقت نیستم.»
نخستین ساخته ایرج قادری به‌عنوان یکی از فیلم‌سازان مشهور سینمای فارسی در بعد از انقلاب، یکی از جنجالی‌ترین و پرحاشیه‌ترین آثار سینمایی در تاریخ معاصر ماست که تولید و اکرانش چنان هیاهویی در جامعه سیاسی دهه ۶۰ به وجود می‌آورد که وزیر ارشاد وقت، عبدالمجید معادی‌خواه و معاونانش را مجبور به استعفا و کناره‌گیری از مسئولیت و فعالیت‌های خود می‌کند. فیلم سینمایی «برزخی‌ها» با ترکیبی جذاب از ستارگان سینمای پیش از انقلاب که برای آخرین‌بار توانست چهره‌های مشهور و پرطرفداری همچون محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، سعید راد و محمدعلی کشاورز را کنار هم گردآورد، آن‌چنان دستخوش تندروی‌های سیاسی ناشی از تحولات انقلاب شد که حتی مضمون میهن‌پرستانه و نزدیک به شرایط آن روزها هم نتوانست جلوی جنجال و نگاه ریشه‌ای و پر از احساسات تند و تیز آن روزها را بگیرد. «برزخی‌ها» در زمانی تولید و روانه اکران سینما‌ها شد که اگر آن سخنرانی مهم و تاریخی امام خمینی (ره) در بهشت زهرا (س) مبنی بر اینکه «ما با سینما مخالف نیستیم، با فحشا مخالفیم» نبود؛ بسیاری از تندرو‌های سیاسی آن روزها، تمام سعی و تلاش خود را برای به تعطیلی کشاندن سینما و تمام مظاهر آن به کار می‌بستند.
چه بر سینمای ایران در دهه ۶۰ گذشت؟
در میان چهره‌های مهم سینمای پیش از انقلاب، چند نفر را می‌توان برشمرد که فعالیت حرفهای آن‌ها در سینمای ایران از ۱۳۵۷ به این‌سو، به‌شدت کم‌رنگ شده است. بهروز وثوقی، بهمن مفید، محمدعلی فردین، سوسن تسلیمی و ناصر ملک‌مطیعی مهمترین افراد این سیاهه هستند. برای پیگیری سرنوشت این چهره‌ها، بررسی موردی تجربه اکران فیلم «برزخی‌ها» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
قادری از اولین افرادی بود که از سینمای قبل از انقلاب وارد سینمای بعد از انقلاب شد؛ اما با تجربه تلخی مواجه شد و فیلم او واکنش‌هایی را برانگیخت. «برزخی‌ها» را ایرج قادری در سال ۱۳۵۸ شروع کرد و تا اواخر سال بعد کار‌های فنی آن به طول کشید. این فیلم روایت فرار گروهی از زندانیان در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و تلاش آن‌ها برای خروج از مرز‌های کشور است. تلاشی که البته پس از مواجهه این افراد با سید یعقوب و صحبت‌های او در خصوص مواجهه با تجاوز دشمن خارجی، به تلاش برای دفاع از میهن تغییر می‌کند.
در این فیلم بخش قابل‌توجهی از چهره‌های سرشناس عرصه بازیگری سال‌های پیش از انقلاب ایفای نقش کردند. محمدعلی فردین، سعید راد، ناصر ملک‌مطیعی، حسین شهاب و محمدعلی کشاورز ازجمله این چهره‌های سرشناس هستند. این فیلم به نظر می‌رسد قربانی تندروی‌های جریانی شد که اول انقلاب بسیار تند می‌رفتند و امروز بسیار کند شدند.
مهدی کلهـــر، معاون سینمایی وقت ارشاد دلیل توقیف فیلم را اصرار‌های میرحسین موسوی اعلام کرده است. عبدالمجید معادی‌خواه، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت نیز در گفت‌وگویی که سال ۹۲ با سایت خبری خبرآنلاین داشته است، روایت جالبی از این اتفاقات دارد: «آن زمان دعوای مفصلی به وجود آمد که از آقای مخملباف در آن شرکت داشتند و علیه من موضع می‌گرفتند تا آقای مسیح مهاجری. دعوا بر سر اکران فیلم «برزخی‌ها» بود.»
در دوران تصدی وزارت ارشاد توسط سید محمد خاتمی، سید فخرالدین انوار به معاونت سینمایی رفت و سید محمد بهشتی راهی بنیاد سینمایی فارابی شد. انوار و بهشتی در این دوره، فضایی جدید در سینما ایجاد کردند و ریل‌گذاری متفاوتی از گذشتگان در پیش گرفتند. مسیر جدید به‌صورت مشخص به سینمای هنری و معناگرا بها می‌داد و بدیهی بود که چهره‌های پرمخاطبی همچون ملک‌مطیعی و فردین که برآمده از سینمای بدنه بودند، امکان ادامه فعالیت در این فضا را پیدا نمی‌کردند. نتیجه این شد که فردین به کار فرش‌فروشی پرداخت و به‌دور از سینما فوت کرد. ملک‌مطیعی نیز به گوشه انزوا کشیده شد.
محمد بهشتی در مصاحبه‌ای که با مجله پنجره داشته است، چنین می‌گوید: «این جماعت (بازیگران چهره سینمای پیش از انقلاب) توبه کردند و ما هم پذیرفتیم که در ایران بمانند و کار کنند؛ اما بعد دیدیم مگر می‌شود مخاطب سینما تک‌تک فیلم‌های قبلی را از یاد ببرد؟ به همین خاطر مجبور شدیم تمام مصادیق سینمای قبل از انقلاب را پاک کنیم و درنهایت تصمیم این شد که این افراد کار نکنند.»
این استدلال محمد بهشتی نادرست است؛ اما سینمای دهه ۶۰ را همین افراد شکل دادند و داغ این تندرو‌ها بر تن سینمای ایران همچنان زنده است. سینمایی که شکل دادند و بعد خود منتقد آن شدند. کسانی، چون انور و بهشتی که نماینده سینمای دولتی و گلخانه‌ای آن زمان بودند و سینمای گلخانه‌ای را شکل دادند که از برخی جهات مناسب آن زمان بود؛ اما برخی رویه‌های غلط هم نهادینه نشده است. مستند «برزخی‌ها» روایت برزخ سینمای ایران در دورانی است که در گذر از قبل انقلاب به بعد از انقلاب در حال شکل‌گرفتن و پیدا کردن هویت جدید برای خود بود. دیدن این مستند برای آشنایی با سینمای ایران و ریشه‌های شکل‌گیری آن بعد از انقلاب ضروری است.
/انتهای پیام/
