گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ با عبور از بحث
«سینمای قبل از انقلاب» و
«سینمای پس از انقلاب» میتوان گفت که برگزاری فستیوال مرتبط با سینما قدمتی زیادی داشته و تقریباً از اوایل دهه ۱۹۳۰ میلادی، جشنوارههای متعددی در این حوزه آغاز به کار کردند. جشنواره ونیز (Venice Film Festival) پرسابقهترین فستیوال مربوط به سینما بوده که با برگزاری از سال ۱۹۳۲ میلادی تاکنون، عنوان قدیمیترین جشنواره فعال سینما را به خود اختصاص داده است.
برخی از این فستیوالها مانند جایزه آکادمی یا اسکار و گلدن گلوب جنبه عمومی داشته و آثار فیلمسازان معتبر جهان با رویکرد تجاری در آن به نمایش درمیآیند. برخی نیز مانند جشنواره فیلم برلین با تأکید بیشتر بر بعد هنری آثار برگزار شده و فیلمسازان جوان با نگاه جدید به معرفی و نمایش تواناییهای خود میپردازند. هنرمندان ایرانی نیز در چند دهه گذشته حضوری نسبتاً گسترده در جشنوارههای بینالمللی داشته و کارگردانان و هنرمندانی مانند عباس کیارستمی، جعفر پناهی، داریوش مهرجویی، بهمن فرمانآرا، بهرام بیضایی، محسن مخملباف، محمد رسولاف، رضا ناجی، شهاب حسینی و سوسن تسلیمی جوایزی نیز برنده شدهاند.
در چند سال اخیر نیز اصغر فرهادی با حضور و کسب جوایز در فستیوالهای دنیا نام خود را بهعنوان شناختهشدهترین کارگردان ایرانی در عرصه بینالمللی مطرح کرد. آخرین چهره ایرانی حاضر در فستیوالهای بینالمللی نیز علی عباسی کارگردان فیلم مرز بود که با کسب جایزه بهترین فیلم در بخش نوعی نگاه فستیوال بینالمللی فیلم کن و حضور در جمع نامزدهای اسکار ۲۰۱۹ در بخش بهترین گریم و چهرهپردازی نام خود را در عرصه بینالمللی مطرح کرد. در ادامه به معرفی معتبرترین و مهمترین جشنوارههای فیلم جهان خواهیم پرداخت.
فستیوال فیلم کنکشور برگزارکننده: فرانسه
اولین برگزاری: سال ۱۹۳۹ میلادی
زمان برگزاری: ماه می/ اواخر بهار
مکان برگزاری: شهر کن
فستیوال فیلم کن (Festival De Cannes) یکی از معتبرترین جشنوارههای سینمای جهان بوده که هرساله در شهر کن فرانسه برگزار میشود. این فستیوال قدمت بسیار زیادی داشته و اولین دوره آن در سال ۱۹۳۹ برگزار شد. اکثر فیلمهای حاضر در این جشنواره از آثار مستند و اجتماعی با رویکرد تکنیک و توانایی کارگردانان و هنرمندان بوده و عناوین اکشن و علمی تخیلی و به اصطلاح بلاک باسترها که همیشه در صدر جدول پرفروشترین و بهترین فیلمهای سال قرار میگیرند، معمولا در فستیوالهای اروپایی مانند برلین، ونیز و کن حضور ندارند. جشنواره فیلم کن به همراه جشنوارههای برلین و ونیز در صدر جدول معتبرترین و بهترین جشنوارههای فیلم جهان قرار دارد. رویکرد اصلی این فستیوال بعد هنری فیلمها بوده و برندگان آن موفق به کسب نخل طلایی میشوند.
در سالهای اخیر گرایش جشنواره کن به اعطای جایزه به فیلمهایی با مضامین همجنسگرایی و دگرباشی جنسی به طرز چشمگیری افزایش یافته است. بهروز افخمی، فیلمساز ایرانی در گفتوگویی با روزنامه وطن امروز میگوید:
«در اروپا کاملاً برعکس است. فیلمهایی ساخته میشود که نمیخواهد با آمریکا رقابت کند. یک جای خالی در سینما وجود دارد که به اصطلاح درباره انسان گرفتار تنهای بیخدای لاقید است و درباره سکس و مسائل انحرافی جنسی و مدلهای انحرافی زندگی کردن که این روزها یک اصراری وجود دارد که آنها را «دگرباش» بنامیم. همجنسبازیهای زنانه و مردانه. در واقع سینمای اروپا سینمای دگرباشهاست. شاید بتوان گفت: در همه جای دنیا ۵ درصد یا کمتر از ۵ درصد چنین فیلمهایی را دوست دارند ببینند یا چشماندازی مثل این را دوست دارند که با آن آشنا شوند، اما همین ۵ درصد بازار بزرگی است.
یعنی یکمیلیارد نفر در سال ۵ درصدش میشود ۵۰ میلیون. فرض کنید یک نفر یک راهی پیدا کند که در بازار با ۵ درصد یا کمتر از ۵ درصد دگرباش ارتباط برقرار کند. خب، یک تجارت است. جشنواره کن جشنواره این جور تجارتهاست. کن جشنواره جریان دگرباش فیلمسازی است. مثلاً وقتی به فیلم «آبی گرمترین رنگ است» جایزه دادند اصلا به خاطر این دادند که درباره همجنسبازی است و خیلی وقیحانه هم در این باره ساخته شده است. حالا بعضیها میگویند به کیفیت هنری فیلم جایزه دادند، اما این حرفها مزخرف است. مزخرف جریان روشنفکری وازده و جشنوارهزده است. در واقع شما میتوانید مطمئن باشید اگر فیلمی درباره همجنسبازی بسازید بالاخره در یکی از این جشنوارههای اروپایی جایزه میگیرد، چرا که پروتکلهای جشنوارهای درباره این موضوع تصریح دارند. جشنواره کن تا ۴ سال پیش در بازار فیلم یک بخش خیلی مهم پورنوگرافی و فروش فیلمهای پورنو داشت اتفاقاً برای اینکه شوخی کنند یا توهین کنند یا اذیت کنند، میآمدند این غرفه را چسبیده به غرفه ایرانیها دایر میکردند.
آن کسانی که میگویند جشنوارههای اروپایی جشنوارههای حرفهای و با اهداف از پیش تعیین شده هستند اگر بچه مسلمانند یعنی وقتی رفتند خارج طبیعتاً همه ابعاد جشنواره را ندیدند و به خودشان اجازه ندادند ببینند، نمیدانند درباره چه دارند صحبت میکنند. آن کسانی که میدانند درباره چه صحبت میکنند هم عناد دارند. این حرف خیلی مزخرفی که اخیراً زیاد میشنوم که جشنواره فجر چه هست و از چه پروتکلی تبعیت میکند و چرا شبیه هیچ جشنوارهای نیست، این حرف از روی بیشخصیتی مفرط است که زده میشود. منظورم این است که این افرادی که از کن دفاع میکنند، نمیدانند از چه دفاع میکنند.
جشنواره کن بیشتر در کنار ساحل و در تمام میهمانیهایی که در کشتیها و هتلها اتفاق میافتد جریان دارد، در بخش پورن که حالا جمع کردهاند و در بازار تعریف میشود. کسی که ادعا دارد جشنواره را دیده و میگوید چرا جشنواره فجر مثل کن نیست و امثال این حرفها، خب معنیاش این است که ما روی مسلمانی او حساب میکنیم و میگوییم ندیده است و کارتی داشته و سرش را انداخته پایین و رفته فیلمها را دیده و برگشته است و میگوید: بهبه چه نمایش باشکوهی! خلاصه این وضعیت ماست. وضعیت کسانی که وادادهاند و نمیدانند این بازار ۵ درصدی خودش بازار بزرگی است. با این همه با اینکه بازار بزرگی است اگر آمریکاییها فیلمهای بازار بزرگ جریان اصلی سینمایی را نیاورند و در افتتاحیه اکران نکنند جشنواره نمیتواند روی پای خودش بایستد. جشنواره کن بیشتر درآمدش را از فیلمهای آمریکایی در میآورد، ضمن اینکه فیلمهای آمریکایی جزو جریان اصلی جشنواره کن نیستند.»
وی سپس در یادداشتی پیرامون همین موضوع در روزنامه شرق چنین مینویسد:
«کن جشنواره دگرباشان است. یعنی به دگرباشان یا همجنسبازان (یا هرچه!) آوانس میدهد و فیلمهای هواداران این جماعت را امتیاز میدهد و در شرایط مساوی بین دو تا فیلم که هر دو دارای ساخت و پرداخت خوب و ارزشهای سینمایی باشند، اگر یکی از دو فیلم از دگرباشی حمایت و با دگر باشی همدلی نشان داده باشد، جایزهها و تاییدات جشنواره کن به طرف فیلمی میرود که حامی و همدل دگرباشان است. این گرایش جشنواره کن توی ده پانزده سال اخیر خیلی آشکار شده و شدت گرفته و سه سال پیش وقتی فیلم «گذشته» ساخته اصغر فرهادی جایزه را به فیلم «آبی گرمترین رنگ است» باخت، برای فیلمسازان ایرانی هم واضح و مبرهن شد.»
تاریخچه حضور ایران در جشنواره فیلم کن
کارگردانان ایرانی حضوری پررنگ در یکی از معتبرترین و بهترین جشنوارههای فیلم جهان چه در بخش داوری و چه در بخش رقابتی داشتهاند. اولین فیلم ایرانی که در جشنواره فیلم کن پذیرفته شد، «کورش کبیر» ساخته «مصطفی فرزانه» بود که در سال ۱۹۶۱ میلادی (سال ۱۳۴۰) موفق به حضور در بخش نامزدهای بهترین فیلم کوتاه شد. عباس کیارستمی نیز علاوه بر کسب جوایز متعدد، قرار گرفتن در مسند داوری این جشنواره را نیز در کارنامه خود دارد.
برخی از دیگر آثار شاخص ایرانی حاضر در این فستیوال عبارتند از:
گاو ساخته داریوش مهرجویی (۱۳۵۰/۱۹۷۱)
شازده احتجاب ساخته بهمن فرمانآرا (۱۳۵۴/۱۹۷۵)
چریکه تارا ساخته بهرام بیضایی (۱۳۵۷/۱۹۸۰)
طعم گیلاس ساخته عباس کیارستمی برنده نخل طلا (۱۳۷۶/۱۹۹۷)
زیر درختان زیتون ساخته عباس کیارستمی (۱۳۷۳/۱۹۹۴)
بادکنک سفید ساخته جعفر پناهی (۱۳۷۳/۱۹۹۵)
نوبت عاشقی ساخته محسن مخملباف (۱۳۷۳/۱۹۹۵)
زمانی برای مستی اسبها ساخته بهمن قبادی (۱۳۷۸/۲۰۰۰)
فروشنده ساخته اصغر فرهادی برنده نخل طلای کن (۱۳۹۴/ ۲۰۱۶)
فستیوال فیلم برلین (Berlinale)
کشور برگزار کننده: آلمان
اولین برگزاری: سال ۱۹۵۱ میلادی
زمان برگزاری: ماه فوریه/اواسط زمستان
مکان برگزاری: برلین
جشنواره فیلم برلین یا برلیناله اولینبار در سال ۱۹۵۱ میلادی در بخش غربی شهر برلین آلمان غربی برگزار شد. این جشنواره نیز یکی از قدیمیترین و معتبرترین و بزرگترین جشنوارهها و بهترین فستیوالهای فیلم جهان و اروپا به حساب میآید.
جوایز اصلی این جشنواره خرس طلایی و نقرهای بوده که به عنوان نمادی از شهر برلین به برگزیدگان اختصاص مییابد. فستیوال فیلم برلین در سال ۱۹۵۱ با نمایش فیلم «ربکا» ساخته «آلفرد هیچکاک» آغاز شد و تا به امروز به فعالیت خود ادامه داده است.
تاریخچه حضور ایران در جشنواره فیلم برلین
سینمایی هنری ایران نیز مانند کن حضوری فعال در برلیناله داشته و آثار متعددی از هنرمندان و کارگردانی ایرانی ازجمله جعفر پناهی، ساموئل خاچیکیان، هوشنگ شفتی، سهراب شهید ثالث، کامبوزیا پرتوی، مسعود کیمیایی، مجید مجیدی، اصغر فرهادی، رضا ناجی و هژیر داریوش و محمدعلی طالبی و... در آن به نمایش درآمدهاند.
برخی از آثار ایرانی حاضر در برلیناله عبارتند از:
طبیعت بیجان ساخته سهراب شهید ثالث (۱۳۵۲/۱۹۷۴) برنده جایزه خرس نقرهای
باغ سنگی ساخته پرویز کیمیاوی (۱۳۵۴/۱۹۷۶) برنده جایزه خرس نقرهای
ماهی ساخته کامبوزیا پرتوی (۱۳۶۷/۱۹۸۹)
دندان مار ساخته مسعود کیمیایی (۱۳۶۹/۱۹۹۱)
آفساید ساخته جعفر پناهی (۱۳۸۵/۲۰۰۶) برنده جایزه خرس نقرهای
آواز گنجشکها ساخته مجید مجیدی (۱۳۸۷/۲۰۰۸) برنده جایزه خرس نقرهای برای رضا ناجی
درباره الی اصغر فرهادی (۱۳۸۸/۲۰۰۹) برنده جایزه خرس نقرهای
جدایی نادر از سیمین اصغر فرهادی (۱۳۸۹/۲۰۱۰) برنده جایزه خرس طلایی
تاکسی جعفر پناهی (۱۳۹۳/۲۰۱۵) برنده جایزه خرس طلایی
توجه جشنواره برلین به فیلمهایی با مضامین سیاسی و مخالف ملت و حاکمیت ایران در سالهای گذشته واکنشهای بسیاری را به دنبال داشته است. بر این اساس دو نمونه اظهارات زیر مورد استناد قرار میگیرد:
سال ۱۳۹۳، سخنگوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: «جشنواره فیلم برلین اعتبار فرهنگی و هنری خود را به دلیل نوع موضعگیری نسبت به سوژههای سیاسی، از دست داده است.» چند سالی است که شاهد اقدامات سیاستآمیز داوران و متولیان این جشنواره نسبت به جمهوری اسلامی ایران و انتخاب فیلمهایی که از نظام اسلامی به نوعی سیاهنمایی دارد، هستیم. سخنگوی وزارت ارشاد ادامه داد: انتخاب و برنده شدن چنین فیلمهایی در جشنواره برلین نشان میدهد؛ رویکردها و جهتگیریهای این جشنواره بر خلاف منشور اینگونه جشنوارهها بیشتر سیاسی شده است. وی با بیان اینکه در چنین جشنوارههایی باید به مباحث هنری و اصالتهای فنی، تخصصی و هنری پرداخته شود نه پردازشهای سیاسی، گفت: برگزارکنندگان این جشنواره از محدودیت و محرومیت دو دههای فیلمساز و اینکه بدون دریافت مجوز از دستگاه فرهنگی کشور به صورت مخفیانه فیلم تولید کرده مطلع بودند؛ ضمن اینکه اغلب فیلمهای این فیلمساز انتقادی نیست؛ بلکه عنادی است که در آنها مشاهده میشود. نوش آبادی افزود: «این فیلمسازان نباید دستمایهای برای هجمه علیه کشور و نظام شوند و ناخودآگاه بازیچه دست دیگران قرار گیرند و آثارشان به عنوان ضدیت با کشورشان انتخاب شود. وی با طرح این پرسش که آیا در چنین جشنوارهای فیلمی که در برگیرنده نقاط قوت و مثبت کشور و ملتی است جایزه میگیرد؟ ادامه داد: چرا امروز باید در جشنوارههایی مانند برلین فیلمهای ضدایرانی که در آن جلوههایی از نقاط کور و سیاه به زعم عدهای مطرح شده و بهعنوان فیلم منتخب برگزیده شوند؟» وی افزود: «اگر آنها جنبه بیطرفی خود را حفظ میکردند و به دور از نگاههای سیاسی و مخالفتهای اصولی با یک کشور، به واقعیتها و توانمندیهای هنری کشور میپرداختند شاهد چنین اتفاقاتی نبودیم».
مسئولان جشنواره فیلم برلین، در حالی جایزه خرس طلایی این جشنواره را به جعفر پناهی دادند که پیش از این، حجت الله ایوبی رییس سازمان سینمایی در پی رفتار جهت دار دبیر جشنواره برلین درباره این فیلمساز، در نامهای به وی گلایه خود را نسبت به این رفتار اعلام کرده بود. در بخشی از نامه ایوبی به «کاسلیک» دبیر جشنواره فیلم برلین آمده است: «من هم مانند میلیونها علاقهمند به سینما، صدای مهیب پای سیاست را در جشنواره برلین میشنوم. من هم مانند همه آنها دوست داشتم برلین یادآور فرهنگ و هنر باشد. اما گویی شما سیاست را بر هنر ترجیح دادید. صدای پای سیاست میآید؛ و آجرهایی که در جشنواره شما روی هم قرار میگیرد به سرعت دیوار برلین تازهای بر گرد جشنواره شما خواهد کشید. دیواری که میتواند به مراتب بلندتر از دیوار چین باشد؛ و سیاست یعنی جدایی؛ یعنی دیوار برلین... و فرهنگ و سینما اما، یعنی برچیدن پرچینها و دیوارها...»
جشنواره فیلم ونیز
کشور برگزار کننده: ایتالیا
اولین برگزاری: سال ۱۹۳۲ میلادی
زمان برگزاری: ماه آگوست و سپتامبر/ انتهای تابستان
مکان برگزاری: ونیز
این جشنواره که از سال ۱۹۳۲ برگزار شده، در جمع معتبرترین جشنوارههای فیلم جهان قرار دارد. جشنواره فیلم ونیز بخشهای متعدد و جانبی بسیاری داشته و جایزه شیر طلایی بهعنوان جایزه اصلی به بهترین کارگردان و فیلم اعطا میشود. از دیگر جوایز فستیوال فیلم ونیز میتوان به شیر نقرهای، اوسلای طلایی، روباه طلایی و جایزه سن مارکو اشاره کرد.
حضور ایران در جشنواره فیلم ونیز
عباس کیارستمی نیز مانند کن سابقه حضور در جایگاه هیئت داوران را دارد و جعفر پناهی نیز یکی از شاخصترین چهرههای آن به شمار میآید. از آثار پر اهمیت ایران در جشنواره ونیز میتوان به فیلمهای زیر اشاره کرد:
دایره ساخته جعفر پناهی (۱۳۷۹/۲۰۰۰) برنده جایزه شیر طلایی
آفساید ساخته جعفر پناهی (۱۳۸۵/۲۰۰۶) برنده جایزه شیر نقرهای
دار و دسته بد ساخته آنا لیلی امیرپور (۱۳۹۵/۲۰۱۶) جایزه ویژه جشنواره ونیز
داستانها ساخته رخشان بنی اعتماد (۱۳۹۳/۲۰۱۴) جایزه بهترین فیلمنامه
یک داستان واقعی ساخته ابوالفضل جلیلی (۱۳۷۴/۱۹۹۵) برنده جایزه اوسلای طلایی
زنان بدون مردان ساخته شیرین نشاط (۱۳۸۸/۲۰۰۹) برنده جایزه شیر نقرهای
فستیوال فیلم لندن
کشور برگزار کننده: انگلستان
اولین برگزاری: سال ۱۹۷۶ میلادی
زمان برگزاری: ماه اکتبر/ ابتدای پاییز
مکان برگزاری: لندن
فستیوال فیلم لندن (British Film Institute London Film Festival) نیز که از سال ۱۹۵۳ به صورت سالیانه برگزار میشود، نیز یکی دیگر از بزرگترین و بهترین جشنوارههای فیلم جهان به حساب میآید. این فستیوال توسط انستیتو فیلم انگلستان برگزار شده و فیلمسازان و کارگردان برتر جهان در آن شرکت میکنند.
حضور ایران در جشنواره فیلم لندن
شاخصترین فیلم ایرانی حاضر در جشنواره فیلم لندن، فیلم من ترانه ۱۵ سال دارم رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ است. این فیلم با بازی ترانه علیدوستی و فیلمنامه کامبوزیا پرتوی موفق به کسب جایزه ویژه منتقدین شد.
جشنواره گلدن گلوب
کشور برگزارکننده: ایالات متحده آمریکا
اولین برگزاری: سال ۱۹۴۴ میلادی
زمان برگزاری: ماه ژانویه/ انتهای تابستان– ابتدای زمستان
مکان برگزاری: لس آنجلس
گلدن گلوب (Golden Globe) یا گوی طلایی، همایشی است سالیانه در کشور ایالات متحده آمریکا که توسط انجمن مطبوعات خارجی هالیوود (HFPA یا Hollywood Foreign Press Association) برگزار میشود و میتوان از آن به عنوان مقدمهای بر معتبرترین رویداد سینمایی سال (اسکار) یاد کرد.
حضور ایران در گلدن گلوب
حضور ایران در گلدن گلوب بسیار محدود بوده و تنها فیلم جدایی نادر از سیمین اصغر فرهادی موفق به دریافت جایزه بهترین فیلم خارجی از هیئت داوران یکی از بهترین جشنوارههای فیلم جهان شده است.
جایزه آکادمی یا اسکار
کشور برگزارکننده: ایالات متحده آمریکا
اولین برگزاری: سال ۱۹۲۹ میلادی
زمان برگزاری: ماه ژانویه/ انتهای تابستان – ابتدای زمستان
مکان برگزاری: لس آنجلس
مراسم اسکار (Oscar) یا جوایز آکادمی (Academy Awards) بزرگترین همایش سینمایی سال بوده که از سال ۱۹۲۹ میلادی تاکنون به صورت منظم توسط آکادمی علوم و هنرهای سینما (AMPAS) برگزار شده و طی آن جوایز مختلفی به بهترین فیلمهای سال، بهترین کارگردانان و عوامل ساخت اهدا میشود.
مراسم اسکار با تکیه بر تبلیغات گسترده و حضور شاخصترین چهرهها و سلبریتیهای جهان از سینما و موسیقی گرفته تا مد و فشن، به محبوبترین فستیوال سینمایی تبدیل شده است.
حضور ایران در اسکار
آثار شاخص سینمای ایران در این فستیوال بینالمللی عبارتند از:
جدایی نادر از سیمین ساخته اصغر فرهادی (۱۳۹۰/۲۰۱۱) جایزه بهترین فیلم به زبان خارجی
فروشنده ساخته اصغر فرهادی (۱۳۹۵/۲۰۱۶) جایزه بهترین فیلم به زبان خارجی
بچههای آسمان ساخته مجید مجیدی (۱۳۷۷/۱۳۹۸)
شهره آغداشلو برای فیلم خانهای از مه و شن (۱۳۸۲/۲۰۰۳) نامزد بهترین بازیگر نقش مکمل زن
انیمیشن پرسپولیس ساخته مرجانه ساتراپی (۱۳۸۶/۲۰۰۷)
مرز ساخته علی عباسی (۱۳۹۷/۲۰۱۹) نامزد بهترین چهرهپردازی و گریم
اهدای جایزه اسکار به فیلم فروشنده اصغر فرهادی بحث درباره سیاسی بودن این جایزه را بر سر زبانها انداخت. «هالیوود ریپورتر» هم که یکی از نشریات معتبر سینمایی است، شب پیش از برگزاری مراسم اسکار نوشت: «فروشنده به عنوان فریاد اعتراض هالیوود علیه ترامپ، در آستانه بردن جایزه اسکار است.» حتی شهردار لندن هم که از مخالفین جدی رئیسجمهور آمریکا محسوب میشود، دست به یک اقدام بیسابقه در انگلستان زد و فیلم فروشنده را در میدان اصلی این شهر برای عموم به نمایش گذاشت.
اسکار البته چند سال پیش با اهدای جایزهی بهترین فیلم به «آرگو»، پیام ویدئویی همسر اوباما و اعلام نام این فیلم توسط او و نیز توهین مستقیم کارگردان این فیلم - «بنافلک» - به کشورمان در سخنرانی بعد از دریافت جایزهاش، مهر تأییدی بر سیاسی بودن این جایزه زده بود.
منابع
۱- معززینیا، حسین، فیلمفارسی چیست؟، نشر ساقی، ۱۳۸۰.
۲- طالبینژاد، احمد، موج نو، نشر چشمه، ۱۳۹۷.
۳- جمال، امید، تاریخ سینمای ایران (۱۳۵۷ - ۱۲۷۹)، نشر روزنه، ۱۳۹۷.
۴- پشت پرده سینمای مبتذل و فاسد دوران پهلوی از زبان سعیدکنگرانی، مجله عصر اندیشه، سال دوم، شماره هشتم، ۱۳۹۴.
۵- تابوشکنی مرحلهای در سینمای ایران، محمدرضا شاهحسینی، پایگاه اینترنتی سینماپرس.
۶- انوار، فخرالدین، گفتارهای سینمایی فخرالدین انوار، نشر دیبایه، ۱۳۹۷.
۷- رسولی، محمدرضا و بیبک آبادی، غزال، بررسی مولفههای سبک زندگی در فیلمهای سینمایی دهه، ۶۰، ۷۰، ۸۰ سینمای ایران، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، زمستان ۱۳۹۰، شماره ۲۵.
۸- کرمی، الهام، پایاننامه درسی با عنوان بررسی سبک زندگی در سینمای ایران با بررسی فیلمهای پرفروش دهه ۸۰.
۹- معدنی، سعید و مقدسی لشکاجانی، محمدعلی و کاظمیپور، شهلا، بازنمایی آسیبهای اجتماعی تهدیدکنندة نهاد خانواده در سینمای دهههای ۷۰ و ۸۰ شمسی ایران، فصلنامه علمی وسایل ارتباط جمعی، دوره ۲۹، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۷.