به گزارش «سدید»؛ بررسی سریال‌های پرمخاطب تلویزیونی بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه سریال‌های تاریخی برای مردم و مخاطبان همیشگی آن است. تجربه نشان داده، مردم مجموعه‌های تاریخی را چه براساس داستان یا شخصیتی واقعی یا براساس قصه‌ای که درباره یک برهه تاریخی باشد با علاقه و اشتیاق بیشتری دنبال می‌کنند. البته شیوه پرداختن به داستان‌ها و چگونگی تصویرسازی در زمان تاریخ مورد نظر، تأثیر تعیین‌کننده‌ای در استقبال مردم از این مجموعه‌ها دارد. گویی پل زدن به گذشته و دور شدن از هیاهو و مشغله‌های امروزی، برای مردم خوشایند است. تا جایی که برخی از این سریال‌های تاریخی به اثری ماندگار در ذهن مخاطب تبدیل شده‌اند. فارغ از هرگونه نقد و بررسی اینگونه سریال‌ها، پرسش این است که سریال‌های تاریخی از چه ویژگی‌هایی برای جذب مخاطب نسبت به دیگر داستان‌ها برخوردارند؟ این مجموعه‌ها در برقراری پیوند میان زمان حال و گذشته و آشناسازی نسل جوان با وقایع رخ داده در تاریخ ایران چه نقشی دارند؟
«سریال‌های تاریخی» نقش مهمی در هویت‌سازی جوامع دارند. اگر چه میزان تأثیرگذاری آنها بر جوامع مختلف یکسان نیست، اما می‌توان گفت که این دسته از آثار، بر جامعه ایرانی بسیار تأثیرگذار بوده‌اند. نگاهی به آثار پرمخاطب تلویزیون نشان می‌دهد که سریال‌های تاریخی همواره جزو برنامه‌هایی با بیشترین مخاطب بوده‌اند. البته بین آثار تاریخی با سبک و محتوای مختلف، تفاوت‌هایی وجود دارد که در محل خود قابل بحث است؛ اما آنچه مهم است شناخت علل پرمخاطب بودن آثار تاریخی و کارکردهای آن در جامعه ایرانی است. سریال‌های «روزی روزگاری»، «سربداران»، «کوچک جنگلی»، «پهلوانان نمی‌میرند»، «در چشم باد»، «پس از باران» و... از جمله آثار تاریخی هستند که بسیار مورد توجه جامعه ایران قرار گرفته‌اند و با اینکه بارها تکرار آنها از تلویزیون پخش شده است اما باز هم مخاطبان از آنها استقبال می‌کنند.
به نظر می‌رسد که این استقبال از سریال‌های تاریخی پدیده مهمی در عرصه رسانه است و می‌توان آن را یکی از نقاط قوت «فرهنگ بومی ایران» به حساب آورد. اما لازمه اینکه بتوان آن را «نقطه قوت» دانست، کسب شناخت درست از ابعاد موضوع است.
در جستار پیش‌رو سعی بر آن است تا درباره ابعاد سریال‌های تاریخی اعم از کارکردهای سریال‌های تاریخی و علل استقبال از آنها نکاتی ارائه شود و اهمیت جریان‌سازی پیرامون سریال تاریخی تشریح گردد مبنی بر اینکه سریال‌های تاریخی می‌توانند به‌عنوان یک «فرصت فرهنگی» در راستای افزایش ظرفیت دیپلماسی فرهنگی به کار گرفته شوند.
گونه‌شناسی سریال‌های تاریخی
سریال‌های تاریخی را از نظر فرم و محتوا می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد: سریال‌های تاریخی مذهبی، سریال‌های تاریخی باستانی، سریال‌های تاریخی معاصر، سریال‌های تاریخی اسطوره‌ای و سریال‌های تاریخی مفهومی
کارکردهای سریال‌های تاریخی
برای سریال‌های تاریخی می‌توان جنبه‌هایی فراتر از سرگرمی درنظر گرفت و با همین رویکرد، توان کارکردهای زیر را برای آن تعیین کرد:
1-افزایش ظرفیت دیپلماسی فرهنگی
یکی از کارکردهای مهم سریال‌های تاریخی فراهم آوردن ظرفیتی برای «دیپلماسی فرهنگی» است؛ بسیاری از آثار تاریخی ساخته شده قابلیت نمایش در سایر کشورها بویژه کشورهای مسلمان را دارند. این محصولات می‌توانند هم به اقتصاد کشور کمک کنند و هم فرصتی برای گفت‌وگوی فرهنگی میان ایران و سایر کشورها به وجود آورند. سریال‌های تاریخی به‌عنوان ابزاری برای تقویت دیپلماسی فرهنگی یکی از نقاط قوت نظام جمهوری اسلامی است و لازم است بیش از پیش به آن اهتمام ورزیده شود. تجربه موفق در این باره مربوط به پخش سریال تلویزیونی یوسف پیامبر در ۹۰ کشور جهان است که میزان تماشاگران این سریال حتی نزدیک به چهار میلیارد نفر برآورد شده است. در شرایطی که کشور از نظر محصولات اقتصادی مورد تحریم است، ساخت محصولات هنری و فرهنگی می‌تواند ظرفیتی اقتصادی به حساب آید و از انزوای ایران در جامعه بین‌الملل جلوگیری کند.
2- هویت‌بخشی و فرهنگ‌سازی
کارکرد دیگر سریال‌های تاریخی «هویت‌سازی» است؛ نسل‌های مختلف از جایگاه خود با آثار تاریخی ارتباط برقرار می‌کنند. آثار هنری تاریخی از دو جهت در فرایند هویت‌سازی و هویت‌بخشی اهمیت دارند؛ نخست اینکه نگاه ویژه‌ای را نسبت به تاریخ و اتفاقات تاریخی به مخاطب می‌دهند و دوم آنکه چون با احساسات مخاطب به‌عنوان یک اثر هنری ارتباط برقرار می‌کنند زمینه پذیرش آن نگاه ویژه را در جان مخاطبان به وجود می‌آورند.
3- افزایش آگاهی مخاطبان از تاریخ
کارکرد دیگری که برای سریال‌های تاریخی می‌توان در نظر گرفت، انتقال حجم زیادی از اطلاعات تاریخی به‌صورت منسجم و هدفمند است؛ در حالی که آمار مطالعه در ایران چندان تعریفی ندارد و از سوی دیگر مطالعه کتاب‌های تاریخی کاری نیست که برای همگان قابل وصول و ساده باشد، ساخت سریال‌های تاریخی می‌تواند زمینه آشنایی هر چه بیشتر مخاطبان با واقعیت‌های تاریخی را فراهم کند. بنابراین هر سریال تاریخی به خاطر پژوهش‌هایی که در پشتوانه آن قرار دارد، به اندازه مطالعه ده‌ها کتاب تاریخی مهم، می‌تواند مخاطبان را با تاریخ آشنا کند.
4- پر کردن شکاف فرهنگی بین‌نسلی
کارکرد دیگر سریال‌های تاریخی پرکردن شکاف فرهنگی بین‌نسلی است. مخاطبان از رده‌های سنی مختلف با اینگونه آثار تاریخی ارتباط برقرار می‌کنند؛ به همین خاطر، به نوعی درک مشترک دست پیدا می‌کنند. این درک مشترک می‌تواند فرصتی برای تقریب ذهن افراد محسوب شود هرقدر که آثار تاریخی با رویکردهای مختلف بیشتر ساخته شود، این تقریب ذهن افزایش و شکاف فرهنگی بین نسلی کاهش خواهد یافت.
5- روایت‌سازی از تاریخ در نبرد روایت‌ها
اهمیت دیگر سریال‌های تاریخی، روایت تاریخ به گونه‌ای معین و هدایت شده است؛ مخاطب امروز بیش از آنکه به‌دنبال اطلاعات تاریخی باشد، پذیرای روایت‌های تاریخی است. این اتفاق چند علت دارد؛ نخست آنکه، رسانه‌های جمعی در بین جوامع نفوذ زیادی پیدا کرده‌اند و به همین خاطر روایت‌هایی که از تاریخ ارائه می‌شود، نیز تعدد یافته‌اند. دلیل دوم، پیچیدگی‌های تاریخ است؛ هم مفهوم تاریخ و هم ابعاد اتفاق‌های تاریخی بویژه در قرن‌های اخیر به سبب پیچیدگی جوامع، افزایش یافته است و به همین خاطر روایت‌های متفاوتی از آنها ارائه می‌شود. بنابراین، ساخت سریال‌های تاریخی بویژه اگر با نظارت نهادهای فرهنگی حاکمیتی باشد، می‌تواند یکی از راه‌های اصلی انتقال ایدئولوژی نظام جمهوری اسلامی به مخاطبان به حساب آید. البته باید این روایت‌ها به گونه‌ای فکر شده و منسجم طراحی شوند.
6- افزایش امنیت ملی و انسجام جمعی
یکی دیگر از کارکردهای مهم سریال‌های تاریخی، افزایش «امنیت ملی» و «انسجام جمعی» است؛ سریال‌های تاریخی این خاصیت را دارند که در زمان پخش، جمع زیادی از مخاطبان را پای تلویزیون بنشانند. اغلب سریال‌های مهم و جذاب تلویزیون به‌صورت خانوادگی دنبال می‌شوند؛ یعنی تمام اعضای خانواده رأس ساعت پخش سریال پای تلویزیون نشسته و آن را تماشا می‌کنند. در نتیجه این سریال‌ها در مرحله نخست در مقیاس خانواده نوعی هماهنگی و انسجام به وجود می‌آورند و وهله دوم در مقیاس کلان‌تر، بواسطه درک مشترکی که از تاریخ ارائه می‌دهند، نوعی فضای گفت‌وگوی جمعی و فرصت فکر کردن درباره موضوع‌های تاریخی را به دست می‌دهند و این گفت‌وگوی جمعی می‌تواند زمینه‌ای برای افزایش انسجام جمعی محسوب شود.
ملاحظه‌ها و جمع‌بندی
در ارتباط با سریال‌های تاریخی چند نکته مهم وجود دارد که باید به آنها توجه کرد:
1-جامعه ایران بواسطه ارتباط تنگاتنگ با سنت‌ها و قرار گرفتن در آستانه تغییرات فرهنگی، نسبت به گذشته نوعی غربت و نوستالژی دارد و این نوستالژی در عرصه‌های مختلف سیاسی- اجتماعی مشهود است. به عبارت دیگر، آنچه باعث می‌شود جامعه زیاد به گذشته فکر کند، تصوری است که از گذشته در ذهن جمعی شکل گرفته و روایت‌هایی است که از گذشته در حال ارائه شدن هستند. با این مقدمه، می‌توان گفت که کلمه «گذشته» و مفهوم آن در ذهن مخاطبان ایرانی فعال است و هر چیزی که بین حال حاضر و گذشته ارتباط برقرار کند برای آنان جذابیت دارد.
از همین رو، سریال‌های تاریخی جذابیت زیادی برای مخاطبان ایرانی دارند و حتی شاید این گونه سریال‌ها بر مخاطبان ایرانی نسبت به مخاطبان سایر کشورها تأثیرات بیشتری بگذارند. همچنین غنای تاریخی ایران و میراث فرهنگی به جای مانده در حوزه‌های مختلف باعث پیوند تنگاتنگ امروز با دوره‌های تاریخی گذشته شده است؛ بنابراین ساخت سریال‌های تاریخی می‌تواند نوعی استفاده از این ظرفیت ذهنی و فرهنگی باشد. اتفاقاتی که در حال حاضر در جامعه می‌افتد به دلایل مختلف (که بخشی از این دلایل می‌تواند بواسطه سیاه‌نمایی جریان‌های رسانه‌ای معاند باشد) برای جامعه چندان جذابیتی ندارد. جامعه ایرانی از وضعیت امروز خود به هر دلیل راضی نیست بنابراین دوست ندارد با مسائلی که هر روز با آنها روبه‌رو است، در سریال‌ها نیز مواجه شود؛ بلکه نیاز به فضای جدید دارد که به مخاطب فراغت ذهنی بدهد و برای اندکی هم که شده او را به جهان دیگری برده و آدم‌های دیگر و فرهنگ‌های جدیدی را به او نشان بدهد. بنابراین ساخت سریال‌های تاریخی به خاطر اینکه جهان دیگر و فرهنگ‌های جدیدی را به مخاطبان نشان می‌دهد، برای آنان دارای جذابیت است.
2-سریال‌های تاریخی که تاکنون ساخته شده‌اند برخاسته از یک جریان اصلی سریال‌سازی و بر مبنای طرح پیشین منسجم نبوده‌اند؛ بلکه توسط افراد معدودی تولید شده‌اند که خود بواسطه علاقه شخصی به عرصه ساخت سریال‌های تاریخی وارد شده‌اند. چه بسا اگر این افراد وجود نداشتند، چنین آثاری ساخته نمی‌شد به همین خاطر، لازم است نخست جریانی برای تولید آثار تاریخی به وجود آید و در این امر اهتمام ویژه‌ای شود و دوم، درباره ساخت آثار تاریخی کادرسازی صورت گیرد و از ظرفیت کارگردان‌های تاریخی‌ساز کنونی در راستای تربیت نسل‌های جدید سازندگان آثار تاریخی استفاده شود تا این فرایند متوقف نشود و متکی بر اشخاص نباشد.
3-نکته دیگر هزینه‌بر بودن سریال‌های تاریخی است؛ به گونه‌ای که شاید بتوان یکی از دلایل اصلی تأخیر در ساخت آثار تاریخی و اتمام آنها را محدودیت بودجه برای آنها در نظر گرفت. بحث بودجه، زمان تولید آثار تاریخی و نیز برنامه‌ریزی از جمله مهم‌ترین مسائلی است که یک سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده باید برای تولید آثار تاریخی به آن توجه کند. به همین دلیل ممکن است از نگاه برخی، ساخت مجموعه‌های تاریخی مقرون به صرفه نباشد؛ اما حقیقت آن است که کارکردهای مهم یک سریال تاریخی به اندازه‌ای مهم و قابل توجه هستند که حتی صرف هزینه‌های هنگفت برای آنها نیز کاری ضروری و لازم است (به شرط برخورداری از کیفیت مطلوب). این آثار بواسطه اقتضائات فنی، معمولاً گران تمام می‌شوند و به نظر می‌رسد که باید برای تأمین اقتصاد آنها راه‌های جدیدی غیر از بودجه‌های مصوب به صداوسیما در نظر گرفت؛ در حقیقت باید رویه‌هایی برای تأمین اقتصادی این آثار به وجود آورد به طوری که برخی از سرمایه‌های سرگردان به سمت آن هدایت شوند. بنابراین توقف تولید سریال‌های تاریخی به‌دلیل نبود بودجه به هیچ عنوان امری پذیرفته و موجه نیست.
4-سریال‌های تاریخی عمدتاً نیاز به پژوهش‌های تاریخی و مفصل دارند و لازمه این پژوهش‌ها وجود آثار پژوهشی و غنای این حوزه است؛ بنابراین حتی اگر بنا بر ساخت سریال‌های تاریخی باشد و بودجه آن هم وجود داشته باشد اما تا زمانی که غنای پژوهشی در این حوزه وجود نداشته باشد، کاری از پیش نخواهد رفت. پس لازم است وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری وزارت علوم، در حیطه غنای پژوهشی و مطالعاتی تاریخی براساس نظام مسائل مشخص سیاست‌هایی را در نظر گیرند و پروژه‌هایی را تعریف کنند.
5-نکته دیگری که باید در نظر گرفت آن است که معمولاً آثار تاریخی سیاسی، کمتر از آثار تاریخی غیرسیاسی مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گیرند و ظرفیت کمتری برای اجماع‌سازی، انسجام‌بخشی و هویت‌بخشی دارند. به همین خاطر، لازم است تا بودجه‌های مصوب برای سریال‌های تاریخی، تمرکز بیشتری بر آثار غیرسیاسی داشته باشد.
6-نکته دیگر در ارتباط با آثار تاریخی آن است که باید بین سینما و تلویزیون تفکیک قائل شد؛ معمولاً فیلم‌های سینمایی تاریخی چندان تأثیری در جذب مخاطبان ندارند و مخاطبان محدودی نیز دارند؛ به علاوه اینکه جریان‌ساز هم نیستند و نمی‌توانند ابعاد یک موضوع تاریخی را بدرستی و کامل نشان دهند؛ در حالی که سریال‌های تاریخی از مخاطبان گسترده برخوردار هستند و جنبه هویت‌بخش و جریان‌ساز نیز دارند به همین خاطر پیشنهاد می‌شود تا به جای تمرکز بر ساخت فیلم‌های سینمایی تاریخی، بر سریال‌های تاریخی چند قسمتی تمرکز ویژه صورت گیرد.
7-یکی از دلایلی که سبب می‌شود سازندگان آثار هنری به سمت ساخت سریال‌های تاریخی گرایش پیدا نکنند، ملاحظات ایدئولوژیک سیاسی، مذهبی و تاریخی نامعین و گاه مبهم است؛ به گونه‌ای که کارگردان‌ها و نویسنده‌ها یا احساس محدودیت می‌کنند یا از پیامدهای موهومی نگران‌اند. همچنین ممکن است در مراحل پیش تولید و تولید، تعارضاتی بین نهادهای ناظر و عوامل فیلم به‌دلیل وجود برخی بخش‌ها و محتوای آن صورت گیرد؛ برای نمونه آیا درباره ایران باستان می‌توان سریال‌هایی ساخت؟ آیا برای ساخت سریال درباره دوره‌های تاریخی مختلف ملاحظات سیاسی وجود دارد؟ ملاحظات مذهبی درباره ساخت سریال‌های مذهبی کدامند؟ این سؤال‌ها تنها چند نمونه از این تعارضات هستند که در قالب پرسش مطرح شده‌اند. پس لازم است تا این گونه تعارضات بیشتر شناخته شوند و برای آنها از قبل راهکارهایی اندیشیده شود.
8-نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، سنجش میزان اثرگذاری سریال‌های تاریخی به تفکیک هر سریال و طبیعتاً به تفکیک سبک سریال و محتوای آنها است. هرچند به طور تخمینی می‌توان ارزیابی از این موضوع ارائه داد، اما لازم است درباره هر کدام از آثار به تفکیک ارزیابی دقیقی صورت گیرد و بر مبنای آنها پروژه‌های جدید سیاستگذاری و تعریف شوند. برای انجام این ارزیابی می‌توان از ظرفیت صدا و سیما، نهادهای دانشگاهی، مؤسسات فرهنگی و مؤسسات پژوهشی زیرنظر وزارت علوم استفاده کرد.
نیم نگاه
سریال تلویزیونی یوسف پیامبر در ۹۰ کشور جهان پخش شد که میزان تماشاگران این سریال حتی نزدیک به چهار میلیارد نفر برآورد شده است. یکی از کارکردهای مهم سریال‌های تاریخی فراهم آوردن ظرفیتی برای «دیپلماسی فرهنگی» است؛ در شرایطی که کشور از نظر محصولات اقتصادی مورد تحریم است، ساخت محصولات هنری و فرهنگی می‌تواند ظرفیتی اقتصادی به حساب آید و از انزوای ایران در جامعه بین‌الملل جلوگیری کند.
سریال‌های تاریخی بواسطه درک مشترکی که از تاریخ ارائه می‌دهند، نوعی فضای گفت‌وگوی جمعی و فرصت فکر کردن درباره موضوعات تاریخی را به دست می‌دهند و این گفت‌وگوی جمعی می‌تواند زمینه‌ای برای افزایش انسجام جمعی محسوب شود.
جامعه ایران بواسطه ارتباط تنگاتنگ با سنت‌ها و قرار گرفتن در آستانه تغییرات فرهنگی، نسبت به گذشته نوعی غربت و نوستالژی دارد و این نوستالژی در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی مشهود است. می‌توان گفت که کلمه «گذشته» و مفهوم آن در ذهن مخاطبان ایرانی فعال است و هر چیزی که بین حال حاضر و گذشته ارتباط برقرار کند برای آنان جذابیت دارد. از همین رو است که سریال‌های تاریخی در جامعه ایران مورد استقبال قرار می‌گیرند و کارکردهای فرهنگی و هویتی متنوع و متعددی در جامعه ما دارند.
/انتهای پیام/
منبع: روزنامه ایران
