والدین چگونه فرزندی مسئول تربیت کنند؟

به گزارش «سدید»؛ زمانی که خودمان پدر و مادر می‌شویم و رفتار و کردار فرزند نوجوان خود را می‌بینیم احتمالا یاد دوران نوجوانی خودمان می‌فتیم. شاید هم با خودمان بگوییم کاش آن روز‌ها والدین ما با آگاهی بیشتری درباره تربیت ما واکنش نشان می‌دادند و یا ممکن است بخواهیم مراقب باشیم که اشتباهات تربیتی نسل قدیم را درباره نوجوانان امروز تکرار نکنیم. این روزها، اما ماجرا فرق می‌کند. بچه‌های نوجوان ما بیشتر در خانه حضور دارند و شبانه روز کنار بقیه اعضای خانواده اوقات خود را سپری می‌کنند. تقریبا می‌توان گفت هیچ پدر و مادری چنین شرایطی را هرگز پیش‌بینی نمی‌کرد. اما آیا با وجود همه این شرایط می‌توان روند تربیتی نوجوان را متقوف کرد؟ قطعا خیر.

مهم‌ترین ویژگی دوران نوجوانی ساز مخالف زدن و استقلال‌طلبی در وجود نوجوان است. از طرفی مهارت پر و بال دادن به استقلال‌طلبی نوجوان به همراه پرورش حس مسئولیت پذیری و پاسخ‌گویی بابت مسئولیت‌هایش نیاز به برنامه‌ریزی و دقت و توجه والدین دارد.

به منظور آشناکردن والدین با خصوصیات نوجوانی و بالاخص مسئولیت پذیری یک نوجوان با ارائه راهکار‌هایی مناسب در این زمینه با «دکتر نسیم نوری» روان شناس و خانواده درمانگر، متخصص نوجوان و استاد دانشگاه به گفتگو نشستیم که در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانیم:

* خانم دکتر برایمان بفرمایید که دوره نوجوانی چه ویژگی‌های خاصی دارد و در این دوره چه فراگیری چه مهارت‌هایی برای نوجوان لازم است؟
نوجوانی مرحله گذاری در دوران رشد و تحول جسمی و روانی است که میان کودکی و جوانی روی می‌دهد. در این دوره گذار ما شاهد یکی از پرتحول‌ترین تغییرات جسمانی و تغییرات روان شناختی هستیم. افزایش آگاهی و آموزش‌های مناسب در این دوران نقش به سزایی در سلامت جسمانی و روانی افراد در آینده خواهد داشت. یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین آموزش‌ها از دیدگاه ما روانشناسان در این دوره تحولی، آموزش‌های مهارت‌های زندگی به نوجوانان است. به عنوان مثال، آموزش مسئولیت پذیری که یکی از مهارت‌های اساسی زندگی است که افراد باید در دوران رشد روانی خود آن را فرا بگیرند تا در آینده فردی موفق و توانمند در اجتماع باشند، در این دوره حائز اهمیت است.


* خانم نوری یکی از مهمترین ویژگی‌های مهارتی یک نوجوان تقویت مسئولیت پذیری است، شما مسئولیت پذیری را چطور تعریف می‌کنید و به نظر شما این ویژگی چطور ایجاد می‌شود؟
مسئولیت پذیری، پذیرشِ تعهدِ انجام یک یا چند کار و پذیرشِ پیامد‌ها و نتایج آن‌ها توسط یک فرد است. مسئولیت پذیری همان حالتی است که وقتی قولی می‌دهیم، سر قول‌مان می‌مانیم و کار‌هایی که به عهده ما است را در زمان مناسب انجام میدهیم و آن‌ها را به تعویق نمی‌اندازیم.

از دید یک فرزندِ نوجوان، مسئولیت پذیری مساوی با انجام دادن یک کار به صورت صحیح و مطابق میل مادر و پدر و معلم است. این در حالی است که از دیدگاه روانشناسی مسئولیت پذیری به معنای اطاعت بی، چون و چرا نیست، زیرا افراد قدرت تصمیم گیری و انتخاب دارند.


* فواید رشد و تقویت مسئولیت پذیری در نوجوانان چیست؟
فرد مسئولیت پذیر فردی است که در قالب اجتماعی و فرهنگی، رفتار صحیح، منطقی و حساب شده دارد. تمایل دارد به خود و دیگران کمک کند. آگاهانه تصمیم می‌گیرد. عواقب کار‌ها و تصمیم‌های خود را می‌پذیرد. خود را موظف می‌داند که وظایفش را به صورت کامل انجام دهد. مسئولیت پذیری کمک می‌کند تا افراد زمان خود را مدیریت کنند و به اهداف خود برسند. چون یک فرد مسئول یک تعهد درونی برای خود و در درون خود برای انجام و به اتمام رساندن تکالیف و وظایف خود ایجاد می‌کند، همین تعهد درونی باعث به وجود آمدن احساس ارزشمندی و مفید بودن در فرد می‌شود و وقتی تکلیف محوله را به خوبی توانست انجام دهد اعتماد به نفسش بالا می‌رود و در پی آن حرمت خود در فرد افزایش می‌یابد.

چون مسئولیت پذیری از جمله مهارت‌هایی است که در ارتباطات بین فردی و وظایفی که در قبال افراد دیگر داریم خودش را نشان می‌دهد، یک فرد مسئولیت پذیر علاوه بر افزایش حرمت درونی، احترام اجتماعی نیز کسب می‌کند و روابطش با اطرافیانش در نقش‌های مختلف ارتقا می‌یابد.

* بهتر است والدین آموزش مسئولیت پذیری به نوجوانشان را چگونه آغاز کنند؟
نخستین گام برای ایجاد حس مسئولیت پذیری در نوجوان این است که ابتدا تلاش کنیم به نوجوانمان کمک کنیم وظایف و اهداف خود را بشناسند. در این جا باید در نقش یک والد یا یک معلم به این مهم توجه داشته باشیم که به اندازه توانایی‌های هر نوجوان برای او وظایف تعیین کنیم و به او مسئولیت بدهیم.

افراد در توانایی‌ها و استعدادهایشان متفاوت هستند و برای تعیین وظایف و نقش‌ها باید به این توانایی‌های ذاتی توجه کنیم. سپس به او کمک کنیم اهداف بلند مدت و کوتاه مدتی را انتخاب کند که هم به او و هم به اطرافیانش سود برساند و این اهداف ضروری را برای انسان‌های دیگر ایجاد نکند. در مرحله بعدی به او کمک کنیم بتواند آن اهداف و برنامه‌ها را اولویت بندی کند و سپس از اولین اولویت‌ها شروع کند و دست به اقدام بزند.

برای این منظور، آموزش اساسی به نوجوان این است که بداند مسئول افکار، احساسات، عواطف، گفتار و رفتار او خودش است. باید به او یادآور شوند فکری که در ذهنش است، مربوط به اوست و ریشه احساسات درونی او از افکارش است. کاری که انجام می‌دهد، رفتار خود او است. چیزی که می‌گوید کلام خودش است و هیچ کس نمی‌تواند او را مجبور به گفتن حرفی یا انجام کاری کند. پس باید بداند نسبت به رفتار، گفتار، افکار و احساسات خود مسئول است و نمی‌تواند آن را به عهده فرد دیگری بگذارد و به آن‌ها نسبت دهد.

یکی از ویژگی‌های بارز نوجوان گله و شکایت و سرزنش است. باید بیاموزد که سرزنش کردن تنها باعث می‌شود که خود را قربانی بداند و مسئولیت خود را به درستی انجام ندهد و آن را بر گردن دیگران بیندازد. هنگامی که از سرزنش کردن دست بردارد و مسئولیت را بپذیرد، از فردی قربانی به فردی پیروز تغییر می‌کند؛ بنابراین نقش و سهم خود را در مسائل و موضوعات بیابید. گله و شکایت از زندگی باعث می‌شود بر نداشته‌ها تمرکز شود و او نتواند نعمت‌ها و داشته‌های خود را ببیند.

او باید بداند که بهانه آوردن را باید کنار گذاشت. افراد مسئولیت پذیر عموماً مسئولیت کاری را می‌پذیرند که بتوانند آن را انجام بدهند و تعهدات خود را اجرایی کنند؛ بنابراین بر کار‌هایی متمرکز شود که می‌تواند انجام دهد. نه کار‌هایی که نمی‌تواند.

در نقش یک والد از نوجوانتان بخواهید در انجام کارهایش نظم و تداوم داشته باشند و مسئولیت انجام کارهایش را برعهده بگیرند

به او باید آموخت که او مسئول کار‌های خودش است؛ بنابراین افکار، گفتار و رفتار دیگران به او ارتباطی ندارد و او مسئول آنان نیست. او باید یاد بگیرد که تنها می‌تواند به آن‌ها کمک کند و کمی از بار مسئولیت آنان کم کند، اما مجبور نیست وظایف و مسئولیت‌های دیگران را انجام دهد.

تکنیک دیگر، نظم دهی است. نظم داشتن کمک بسزایی در پذیرش مسئولیت می‌کند. وقتی منظم باشد و برنامه ریزی داشته باشد می‌آموزد که کارهایش را خودش انجام دهد. بنابراین، مسئولیت کار خود را بر عهده میگیرد و بر آن متعهد می‌شود. در نقش یک والد از او بخواهید در انجام کارهایش تداوم داشته باشد. مسئولیت پذیری یعنی انجام هر وظیفه‌ای به صورت کامل و بهینه. بنابرین اگر می‌خواهید او فردی مسئول باشد، باید یاد بگیرد در انجام کار و وظیفه اش تداوم داشته باشد.

* آیا می‌توانید مثال‌هایی کاربردی برای نظم‌دهی به والدین ارائه کنید؟

۱- از جمله فعالیت‌هایی مشخصی که می‌توان با آن‌ها آغاز کرد این است که برای او مسئولیت‌هایی در نقش مشارکت در کار‌های روزمره خانه ایجاد کنید. حتی مسئولیت مالی در قبال پول تو جیبی را به او یاد بدهید. به طور مثال از نوجوان خود بخواهید که هر بار مقدار مشخصی از پول توجیبی خود را پس انداز کند و خرج نکند. همچنین عادت کند که صورت خرج‌های خود را بنویسد و به شما گزارش کند.

۲- در مرحله بعدی مسئولیت دفاع از حقوق خود را به او آموزش دهید. او را با حقوق خود در جامعه آشنا کنید. مثلاً به او بگویید که این حق اوست که در کلاس از معلم سوال بپرسد تا آنچه را متوجه نشده برایش دوباره تکرار کند تا او بهتر یاد بگیرد. حتی به او بگویید این می‌تواند حق او باشد که روز‌های تعطیل بیشتر بخوابد. به او بیاموزید که حق اوست که از بدنش را در برابر آزار دیگران محافظت کند. حق اوست که اگر کسی به او ظلمی کرد یا آسیبی رساند به پلیس شکایت کند و از آن‌ها کمک بگیرد.

۳- حق اوست که اگر راننده تاکسی کرایه بیشتری یا مغازه دار پول اضافه‌ای از او گرفت، اعتراض کند. مشارکت در فعالیت‌های انسان دوستانه و جامعه پسندانه به صورت داوطلبانه نیز می‌تواند به فرآیند مسئولیت پذیری او کمک کند. بهتر است والدین توجه نوجوان را به مسئولیت‌های اجتماعی نیز جلب کنند و از فرزندشان بخواهند هر بار بخش کوچکی از پول تو جیبی خود را برای کمک به یک خیریه معتبر و یا فرد نیازمندی که از شرایطش اطلاع دارند، کنار بگذارند. حضور داوطلبانه در فعالیت‌های مدرسه یا کار‌هایی برای محیط زیست و یا آموختن مطالبی که در آن ماهر است به دیگری نیز می‌تواند به او کمک کند تا در قبال جامعه مسئول پذیر باشد.

۴- به آن‌ها بیاموزند که از اشتباه کردن نترسند، زیرا این امری طبیعی است که ما به عنوان یک انسان گاهی اوقات اشتباه کنیم. مهم این است که او یاد بگیرد که از اشتباهات خویش درس بگیرد تا عملکرد بهتری در آنچه انجام می‌دهد را به دست آورد. زیرا اگر ما نتوانیم یاد بگیریم که کجای کارمان اشتباه بوده است و یا به جای آن چه کار دیگری را می‌توانستیم انجام دهیم، هرگز در کارمان پیشرفت نخواهیم کرد. فرد مسئول هنگامی که متوجه اشتباه خود می‌شود، آن را می‌پذیرد و در پی جبران آن اقدام می‌کند. در واقع اگر اشتباه خود را بپذیرد، در فضای ارتباطاتش دیگران کمتر از او ناامید می‌شوند، بنابراین با مشکلات کمتری مواجه می‌شود. بدین منظور هرگاه نوجوانتان در کاری شکست خورد، آموزش دهید از خودش این سوالات را بپرسد که چه رفتار‌های اشتباهی را مرتکب شده؟ چه درس‌ها یا آگاهی‌هایی را از اشتباهاتش بدست آورده؟

باید به نوجوان آموخت که زمان خود را برنامه ریزی کند تا به اهدافش نزدیک‌تر شود. آن‌ها باید یاد بگیرند که هم برای وقت خود و هم وقت دیگران ارزش قائل شوند

نکته مهم دیگر، همدلی است که باید والدین آن را در خود و فرزندشان تقویت کنند. همدلی به این معناست که شما بتوانید از دید فرد دیگری به اتفاقات پیرامون نگاه کنید و احساسات و هیجانات او را درک کنید. همدلی به افراد کمک می‌کند تا ببینند کار‌هایی که انجام می‌دهند چه تأثیری بر دیگران می‌گذارد. در صورتی که بتوانند این احساسات را درک کنند، پذیرفتن عواقب رفتارهایشان که پیش نیاز مسئولیت پذیری است برایشان آسان‌تر می‌شود. فرد مسئول وقت شناس نیز هست و وظیفه خود را به تعویق نمی‌اندازد. باید به او آموخت که زمان خود را برنامه ریزی کند تا به اهداف‌اش نزدیک‌تر شود. آن‌ها باید یاد بگیرند که نه تنها باید برای وقت خود، بلکه برای وقت دیگران نیز ارزش قائل باشند.

* سخن پایانی؟
تلاش هر والدی، در شرایط سلامت روان، معطوف به پیشرفت فرزندش و دستیابی او به زندگی موفق و پربار است. از آن جایی که میزان زیادی از موفقیت در تحصیل، شغل، روابط عاطفی و هر بخش دیگری از زندگی فردی و اجتماعی فرزندانمان در گرو این است که او مسئولیت خود را در نقش‌هایی که به عهده دارد بشناسد و به بهترین شکل آن‌ها را ایفا کند، اهمیت تلاش والدین برای افزایش مهارت مسئولیت پذیری در فرزندانشان پررنگ می‌شود.

این نکته را باید در نظر داشت که مسئولیت پذیری مهارتی است که همچون دیگر مهارت‌ها افراد آن را در طول زندگی شان می‌آموزند و تا زمانی که افراد نخواهند و تلاش نکنند هرگز نمی‌توانند فرد مسئولیت‌پذیری شوند. پیش نیاز هر تغییر مثبتی آموزش صحیح است. معجزه‌ها در زندگی در جایی اتفاق می‌افتند که یادگیری آغاز می‌شود. با پیگیری‌های به موقع و فراهم کردن فضای آموزش به فرزندانمان مهارت‌های زندگی را در آن‌ها ارتقا بخشیم تا شاهد موفقیت هر چه بیشتر آن‌ها باشیم.

انتهای پیام/