به گزارش «سدید»؛ وبینار «اثربخشی رسانهای برنامههای دینی»، با حضور حجتالاسلام والمسلمین سیدحمید میرخندان، عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیمای قم، مهری بهار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و بشیر معتمدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
مهری بهار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در این نشست در پاسخ به این سؤال که آیا اثربخشی برنامههای دینی تلویزیونی و ماهوارهای به اتمام رسیده و باید به سراغ پلتفرمهای دیگر برویم، گفت: چند واقعیت در مورد جامعه وجود دارد، یکی از واقعیتها این است که جامعه رسانهای، ویژگیهای خودش را دارد و این رسانه ماهیت هر چیزی را تغییر میدهد. واقعیت دوم این است که اکنون وارد عرصه استفاده از تکنولوژی شدهایم که بر افکار و اندیشهها اثر میگذارد و از طرفی تکنولوژی با تبلیغ و مخاطب مواجه است که استفاده مخاطب را به روز میکند. توجه به این تکنولوژیها میتواند یکی از واقعیت امروز جامعه ایرانی باشد زیرا ما در یک جهان پسامدرن زندگی میکنیم و با یک دین و معنا روبرو نیستیم، به این معنی که با پدیده چندمعنایی مواجه هستیم و ذائقه مخاطب در این زمینه حائز اهمیت است، چرا که ذائقهها، سلایق و اشتیاقهای گوناگونی دارد.
وی افزود: واقعیت دیگر این است که دین به دلیل همین عرصهای که در جهان پسامدرن فراهم شده است، خالص نیست، بنابراین مطالعه دین را بین رشتهای میدانیم و انتظاری که از یک برنامه دینی داریم، میتواند متفاوت باشد. وقتی با این واقعیتها مواجه هستیم با یک معنا از دین روبرو نیستیم و با معنای متکثرشده مواجهیم. مثلاً مؤسسات خیریهها و نقش زنان در آنها نشان میدهد که معنای خیر در آنها متفاوت است.
بهار ادامه داد: متکثر شدن مفهوم دین باعث شده، معنای شناخت خدا به رفتارهای اجتماعی تبدیل شود که به آن دین اخلاقی گفته میشود. وقتی این دین وارد عرصه رسانه میشود، زبان ارتباطی آن متفاوت خواهد بود و قرار نیست از درون آن ایدئولوژی درآید بلکه اصلاح دینی و رفتارهای اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
حجتالاسلام میرخندان، عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیمای قم در ادامه درباره عوامل اثربخش در برنامه دینی، گفت: عرصه تعامل دین بسیار گسترده است و منظور از برنامه دینی صرفاً مربوط به دین نیست و میتواند مفهوم گستردهای را مدنظر داشته باشد.
رسانههای قدیمی از بین نمیروند
وی افزود: اینکه رسانههای جدید آمدهاند و رسانههای قدیم از بین میروند، درست نیست. تجربه پنج سده به ما نشان میدهد که آمدن رسانههای جدید رسانههای قدیم را از بین نخواهد برد. تلویزیون وجود خواهد داشت و اثربخش هم خواهد بود. دین نیز به دلیل نیاز فطری انسانها اثرگذار خواهد بود.
حجتالاسلام میرخندان ادامه داد: در ادبیات علمی واقعیت این است که رسانههای تلویزیونی جایگاه خود را خواهند داشت، اینکه دیجیتال یا آنالوگ باشند، چندان تفاوتی ندارد، بلکه نقش خود را ایفا خواهد کرد.
بشیری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در پاسخ به اینکه استفاده از رسانههای تلویزیونی یا فضای مجازی اولویت دارد یا خیر، بیان کرد: هر رسانه اقتضائات خودش را دارد، تلویزیون اکنون در فضای مجازی هم فعال شده است و اگر اثربخشی برنامههای تلویزیونی همانند دهههای گذشته باشد، به نظر میرسد به دلیل ویژگی تعاملی بودن فضای مجازی، تلویزیون هم باید همینطور باشد و از ارتباطات یک سویه به سمت ارتباطات دو سویه برود تا اثربخشی بیشتری داشته باشد، در غیر اینصورت اثرگذاری کمتری خواهد داشت.
چالش مبلغان دینی
وی ادامه داد: مبلغان دینی باید دو بحث کلان را برای ورود به این عرصه مشخص کنند و تا این مسئله مشخص نشود، پیامهای دینی آنها دچار چالش جدی خواهد شد. یک بحث مربوط به مدرنیته و فضاهای نو است و چالش اصلی این است که بسیاری از مبلغان سعی میکنند همچنان در فضاهای سنتی باشند. در حالی که پیام دینی وقتی میتواند اثرگذار باشد که بتواند برای یک اقتضائات مدرن مانند ارتباطات دوسویه حرفی برای گفتن داشته باشد و از فضاهای سنتی فاصله بگیرد.
بشیری افزود: مسئله دیگر فاصلهگذاری بین دین و آنچه در جامعه وجود دارد، است. نکته مهم این است کسانی که میخواهند پیام دینی بدهند، آنچه به اسم دین انجام میشود، خود هم به آن عمل کنند تا پیام دینی دچار چالش نشود. در سه ماهه گذشته مشکل اصلی در همین مسئله بوده است، چون احساس میکردند جامعه دینی صدایشان را نمیشنود. پس وقتی این گونه باشد، او هم صدای دینداران را نخواهد شنید و پیام دینی به مخاطبان نخواهد رسید.
واژه رسانه دینی غلط است
در ادامه این نشست، مهری بهار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با تأکیدی بر اینکه باید برنامهای تولید شود که نیاز ذائقه این نسل تأمین شود، گفت: مسئله دیگر این است که رسانه ماهیتاً سکولار است و از آن برای دین سوء استفاده میکنیم. واژه رسانه دینی غلط است چون رسانه نمیتواند دینی باشد اما از آن میشود استفاده کرد؛ ما از رسانه که ماهیتاً سکولار است برای پیامرسانی دینی استفاده میکنیم.
وی در پاسخ به این سؤال که چرا برخی از شبکههای ماهوارهای موفقتر هستند؟ گفت: در این خصوص باید پژوهش انجام شود و باید پرسیده شود چه عناصری ممکن است در اشتیاق کنشگر تأثیر داشته باشد. به دلیل رکودی که در غرب پیش آمده بود، آنها تصمیم گرفتند از صنایع فرهنگی برای کسب ثروت استفاده کند. به اینها صنایع خلاق هم گفته میشود چون عنصر خلاقیت در آن مهم است و در تولید آنها فقط از یک کنشگر استفاده نمیشود. مثلاً وقتی یک برنامه تلویزیونی را فقط با یک روحانی میبینیم، نسل ما آن را می پذیرد اما نسل بعدی نمیپذیرد که یک برنامه فقط با حضور یک روحانی تولید شود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: با حضور روحانیان در رسانه، مرجع دینی تبدیل به مرجع رسانهای میشود و دیگر الزاماً نباید فرد روحانی به عنوان مرجع دینی در رسانه باشد. در تولید برنامه دینی باید محصول کار را ببینیم که چه قدر بر روی فرد تأثیر میگذارد.
وی بر لزوم استفاده از نسل جوان در برنامههای دینی تکید کرد و گفت: یکی از کارها این است که از نسل جوان استفاده شود ولی باز هم این جوانها آنقدر گیرا نیستند که موجب شوند نسل جوان به سمت این برنامهها بیاید، پس باید در کنشگران تغییر ایجاد شود، باید محصولات متنوع باشند و به گروههای مختلف اجتماعی توجه شود.
رسانه قضاوت نکند، فقط اطلاعات بدهد
بهار ادامه داد: اشتباهی که در رسانههای ما وجود دارد، این است که رسانه ما فکر میکند باید قضاوت کند، در حالی که فقط باید اطلاعات بدهد. قرار است رسانه از معاش مردم و زندگی روزمره حرف بزند نه فقط از معاد. معاد در رسانه باید به معاش و چیزی که به درد نسل جدید میخورد، تبدیل شود.
در ادامه حجتالاسلام والمسلمین میرخندان گفت: یک آسیب کسانی که محصول تولید میکنند، این است که زیاد بر روی محتوا کار نمیکنند. اگر این نگاه را داشته باشیم، میتوانیم به ذخایر دینی سر بزنیم و محتوای ارزشمند استخراج کنیم. محتوای بیشماری در دین داریم اما وقتی میخواهیم انتخاب کنیم، باید هوشمندانه انتخاب کنیم. برای این کار باید نیاز زمان و معاصر مخاطب را بتوان پاسخ داد و اولویتهایی که در دین است را بر اساس نیاز روز انتخاب کرد.
وی افزود: نکته دیگر این است که وقتی میخواهیم سراغ رسانهها برویم باید بدانیم ویژگیهای رسانه و ماهیت آن چیست و این مسئله به ما کمک میکند از هر رسانه به صورت خاص خود استفاده کنیم. وقتی میخواهیم کار رسانهای بکنیم باید آن رسانه، محدویتها و قابلیتهای آن را بشناسیم.
فقط برای دینداران برنامه میسازیم
بشیر معتمدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز گفت: برای اینکه اثربخشی بیشتر شود، باید به گروههای مختلف اجتماعی توجه شود ولی مهمتر از آن سطح دینداری افراد باید مد نظر قرار بگیرد. باید تنوع دینداری را دید و فقط برای یک گروه دیندار برنامه نساخت. عمده مشکل صدا و سیما این است که برنامهها فقط برای دینداران است و سایر سطوح دینداران دیده نمیشوند.
وی با اشاره به برنامههای حجتالاسلام قرائتی، گفت: اگر برنامه تلویزیونی آقای قرائتی که سالهاست پخش میشود را مطالعه کنید، میبینید که تأثیرگذاری ایشان هم در حال کمتر شدن است. ما برنامههای آقای قرائتی را مطالعه کردیم. مخاطبان این برنامه ابتدا متنوع بودند اما هر چه جلوتر آمدند تنوع کمتر شد و فقط برای قشر خاصی دارند حرف میزنند. از نظر نشانهشناسی قبلاً ایشان در یک رابطه افقی با مخاطب قرار داشت ولی هر چه جلوتر رفت ایشان بالا رفته و مخاطب پایین مانده و انگار دارند از موضع بالا با مخاطب حرف میزند.
معتمدی افزود: حالا که رسانههای دوسویه بیشتر شده و رسانههای یک سویه مخاطب کمتری دارند، اگر قرار است دوباره برنامه آقای قرائتی زنده شود، باید تعامل دوسویه ایجاد شود و مخاطب ایشان بتواند با او رودررو صحبت کند و او را به چالش بکشد، سؤال کند و پاسخ بگیرد. همچنین قبلاً طنز برنامه ایشان بیشتر بود ولی حالا این طنز کم شده است.
وی در خصوص اینکه اولویت تولید برنامه دینی چه باید باشد؟، گفت: یکی از مشکلات ما این است که رسانه ما بر عکس اسلام عمل میکند. اولین اولویت اسلام اخلاق، بعد احکام و بعد مناسک است، اما رسانه ما اول مناسک را در برنامهها اولویت داده و حتی در برنامهها مناسک مستحبی بیشتر مطرح میشود.
در ادامه مهری بهار در خصوص تأثیر رسانههایی مثل فیلیمو و نماوا در تولید محصولات دینی، گفت: این رسانهها کار ویژه دیگری انجام میدهند که میتواند موازی با رسانههای دیگر و تقویت کننده آنها باشد. مثلاً در این رسانهها سریالهایی پخش میشود که در آنها موضوعاتی مثل معرفی خیّری که پولشویی میکند، مطرح میشود.
همه میتوانند دیندار باشند حتی ثروتمندان
وی تصریح کرد: باید بازگشت دین به حیات اجتماعی اتفاق بیفتد و محصول آن یک اخلاق اجتماعی باشد. این نگاه که فقط مستضعفان و آنهایی که مسجد میروند، آدمهای دینداری هستند باید اصلاح شود و بازگشت به این نگاه باشد که هر کسی میتواند وجه دینی خود را تقویت کند.
بهار با ابراز تأسف از اینکه برنامههای روز عاشورا تقلیل پیدا میکند به مداحی و اصلاً شناخت خدا، پیامبر(ص) و ائمه(ع) در برنامههای دینی صفر است، گفت: از داخل برنامه دینی باید صلح، امنیت، رفاه و سعادت دنیوی و اخروی بیرون بیاید و نظام کارشناسی و زبان ارتباطی را باید در برنامههای دینی کنونی تغییر دهیم.
حجتالاسلام میرخندان نیز در بخش پایانی سخنان خود، در خصوص اینکه چه فرمهای جدیدی برای برنامهسازی دینی میتوان مطرح کرد؟ گفت: میتوان از قالبهای ایجاد شده و موجود استفاده کرد؛ مسئله مهم خلاقیت است. البته وقتی یک قالب را میگیریم، باید ملاحظات فرهنگی را داشته باشیم که آن قالب در چه دیدگاه فرهنگی شکل گرفته است.
معتمدی نیز گفت: مشکل اصلی که اکنون وجود دارد این است که عصر حاضر عصر تصویر است و همه چیز دارد تصویری میشود ولی دین قرنها مبتنی بر کلام بوده است. یک نکته بسیار مهمی که باید در برنامههای دینی لحاظ شود، این است که تا میتوانند از تصویر برای انتقال محتوا استفاده کنند. این محتوا میتواند در حوزه نمایشی مثل سریال ارائه شود که البته تأمل، فکر و هنر برای انتقال محتوای دینی در قالب تصویر لازم است.
وی افزود: در جایی که تصویر نمیتواند پیام را منتقل کند، این موسیقی است که به کمک تصویر میآید اما به دلیل اینکه دین نگاه خوبی نسبت به موسیقی ندارد، عملاً موسیقی از برنامهها حذف شده در حالی که میتواند برنامههای دینی را ارتقا دهد.
منبع: ایکنا
