گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ مهسا مولائی پناه: جشن‌های ملّی از عناصر اصلی فرهنگ هر کشور محسوب می‌شوند که در ایران دارای اهمیتی بایسته و خاص هستند. ایرانیان همواره به برگزاری این جشن‌ها همت ویژه‌ای مبذول داشته‌اند. این جشن‌ها متناسب با تغییر فصل‌ها و مناسبت‌های کشاورزی، دینی و یا اجتماعی به اجرا در‌می‌آمده است.
با برگزاری این مراسم و آیین‌ها، زندگی انسان‌ها در ابعاد اجتماعی، دینی و... معنا یافت و حسی از اتحاد و همبستگی در جامعه بشری پدید آمد. چون نگاهداشت این روز‌ها شامل مناسبت‌های دینی و اجتماعی و فصلی بوده و مردم برگزاری این مراسم را با شادمانی همراه می‌کردند، از این‌رو به آن مراسم جشن می‌گفتند.
در میان این جشن‌ها، نوروز از جایگاه و اهمیتی ویژه برخوردار است. از این روز سایر جشن‌های پیش و پس از آن خصوصا مراسم چهارشنبه‌سوری نیز همان اهمیت را نزد مردم پیدا کرده‌اند. آتش از نگاه حکما و بزرگان، با هدف مبارزه با نفس پیدا شد. در اساطیر ایرانی و شاهنامه حکیم فردوسی این امر به خوبی واضح شده است. هدف اصلی این مراسم آموختن این پیام مهم به انسان است که شمع روشنی (آتشی) در دستانت بگیر تا ظلمت از تو فرار کند. در اساطیر ایرانیان موحد بسیار داریم که پهلوان یا پادشاه داستان مردم را به پرستش پروردگار دعوت می‌کند و آتش را به عنوان قبله برای جستجوی نور حضرت احدیت قرار میدهد.
چهارشنبه سوری از مصادیق بارز نکوداشت پیروزی نور بر تاریکی است که متاسفانه طی این سال‌ها در ایران محتوا و هدف اصلی آن فراموش شده که عوامل سیاسی و اجتماعی بسیاری در آن نقش داشته‌اند. از آن جمله، عدم آگاهی‌بخشی صحیح رسانه‌ای و فرهنگ‌سازی متناسب است
چهارشنبه سوری از مصادیق بارز نکوداشت پیروزی نور بر تاریکی است که متاسفانه طی این سال‌ها در ایران محتوا و هدف اصلی آن فراموش شده که عوامل سیاسی و اجتماعی بسیاری در آن نقش داشته‌اند. از آن جمله، عدم آگاهی‌بخشی صحیح رسانه‌ای و فرهنگ‌سازی متناسب است. در این نوشتار برآنیم تا از مراسم چهارشنبه سوری و تفاوت آن در کشور‌های مختلف بگوییم:
چهارشنبه سوری و تفاوت مراسم آن در شهر‌ها و کشور‌های مختلف
چهارشنبه سوری از جمله آیین‌هایی است که پیش از آمدن نوروز در بیشتر مناطق حوزه تمدنی ایران برگزار می‌شود. اگرچه این آیین جزء اشتراکات آیینی کشور‌های حوزه تمدنی ایران به حساب می‌آید، اما نحوه اجرای آن در مناطق مختلف تا حدودی متفاوت است.
با وجود اینکه رسم چهارشنبه سوری و برافروختن آتش در تمام ایران یکسان است، اما در نواحی مختلف تفاوت‌هایی دیده می‌شود. برای مثال در حالی که در تهران با اثاثیه‌های دور انداخته شده بعد از خانه تکانی آتش روشن می‌کنند؛ در این شب در شیراز بساط فال حافظ، گیرایی خاصی دارد. در آخرین چهارشنبه سال در گیلان، اسپند، گلاب و شمع حتما باید در خانه باشد. بعضی از گیلانی‌ها خاکستر آتش‌افروز شب چهارشنبه سوری را صبح چهارشنبه پای درخت‌ها می‌ریزند و معتقدند که درخت‌ها بارور می‌شود.
در اصفهان هرجا که آتش چهارشنبه‌سوری افروخته شود، هیزم‌ها را سه‌دسته می‌کنند که بعضی آن را با سه شعار اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک مرتبط می‌دانند. در روستا‌های اطراف بندرعباس از ساعتی به غروب مانده در گوشه و کنار روستا‌ها ساز و دهل می‌زنند و شادی می‌کنند، کپه‌های آتش را در کوچه یا صحن خانه می‌گذارند و از روی آتش می‌پرند.
خراسانی‌ها هفت بوته یا هفت توده هیزم را در وسط کوچه یا صحن حیاط می‌گذارند و مقارن با غروب آفتاب آن را می‌افروزند و از روی آتش می‌پرند. در شیراز این سنت بیشتر خانوادگی است و تعداد کپه‌های هیزم باید فرد باشد. در بیشتر روستا‌های مازندران نیز، سه یا پنج یا هفت کپه از بوته‌های گون یا نی و ساقه برنج می‌گذارند و اوایل شب روشن می‌کنند و باید همه هفت بار از آن بپرند. سالخوردگان در پریدن از آتش مقدم‌اند.
مردم تاجیکستان نیز هفته آخر ماه اسفند مراسمی دارند که آن را «چهارشنبه آخران» یا «چهارشنبه آخرون» و «شب سوری» می‌نامند. در همین مراسم بسیاری از کدورت‌ها و کینه‌ها و دشمنی‌ها به دوستی و صلح و صفا تبدیل می‌شود و همه با هم ترانه‌ها و سرود‌های حاکی از محبت و عشق و دوستی و امید و آرزو می‌خوانند. همچنین تاجیک‌ها از سایر جشن‌های مرتبط با ایام نوروز، جشن «آتش پرک» یا «الاوپرک» را که نسخه‌ای از چهارشنبه سوری است در شب روز اول سال نو جشن می‌گیرند و از روی سه «گلخن» (مشعل) از چوب‌های سرو می‌پرند. گرچه امروزه این رسم کمتر در این کشور اجرا می‌شود.
برخی از آیین‌های نوروزی نظیر چهارشنبه‌سوری در میان افغان‌ها با گستردگی بیش‌تری انجام می‌گیرد. در اغلب مناطق افغانستان جشن نوروزی تا چهل روز ادامه دارد ضمن این که در خلال چهل شب و روز جشن، آیین‌های ویژه‌ای مانند آتش بازی در شب‌های جمعه برگزار می‌شود. در جمهوری آذربایجان نیز از چهار هفته مانده به نوروز، شب هر سه شنبه به عنوان مراسم چهارشنبه‌سوری توسط آذری‌ها جشن گرفته می‌شود که هریک از چهارشنبه‌ها با نمادی از طبیعت متمایز می‌شود. اولین چهارشنبه، چهارشنبه آب، دومین چهارشنبه چهارشنبه آتش، سومین چهارشنبه چهارشنبه باد و چهارمین چهارشنبه، چهارشنبه خاک نامگذاری می‌شود.
سنت دیرینه روشن کردن آتش در مناطق کردنشین در این وقت از سال، بی شک با سنت چهارشنبه سوری در نزد ایرانیان دارای ارتباطات مشترکی است، اما برخی از تفاوت‌ها در نحوه اجرای آن دیده می‌شود. کرد‌ها این آیین را از اسطوره نبرد مبارز هم تبار خود «کاوه آهنگر» بر ضد «ضحاک ماردوش» به ارث برده‌اند
برگزاری آیین روشن کردن آتش در میان کرد‌های عراق و ترکیه تا حدی با آیین چهارشنبه سوری در مناطق دیگر متفاوت است. روشن کردن آتش در شب عید نوروز سابقه‌ای بیش از دو هزار ساله در مناطق کردنشین عراق و ترکیه دارد و شب عید بر بام منازل کاه‌گلی و میان کوچه و بازار و بر فراز و دامنه کوه‌ها و تپه‌ها شعله‌های آتش پدیدار می‌شود. سنت دیرینه روشن کردن آتش در مناطق کردنشین در این وقت از سال، بی شک با سنت چهارشنبه سوری در نزد ایرانیان دارای ارتباطات مشترکی است، اما برخی از تفاوت‌ها در نحوه اجرای آن دیده می‌شود. کرد‌ها این آیین را از اسطوره نبرد مبارز هم تبار خود «کاوه آهنگر» بر ضد «ضحاک ماردوش» به ارث برده‌اند.
کرد‌های «ایزدی» عراق نیز جشن چهارشنبه‌سوری یا سور را جشن «ملک طاووس» می‌نامند، زیرا در این روز فرشته‌ای که ملک طاووس نامیده می‌شود از آسمان به زمین آمده و با خود خیر و برکت می‌آورد. شایان ذکر است که زمان برگزاری چهارشنبه سوری در میان کرد‌های ایزدی قبل از نوروز نیست بلکه ایزدی‌ها جشن چهارشنبه سوری را چند هفته بعد از نوروز انجام می‌دهند که از این حیث تفاوت‌هایی با سایر مناطق دارند.
پاسداشت یک مراسم با شکل‌های مختلف در بین مردمانی با فرهنگ‌های متفاوت، نشان از پویایی یک تفکر در طول تاریخ دارد لذا در حوزه فرهنگ و اجتماع ضروری است که آن را جدی گرفته و به صورت اساسی به آن پرداخته شود.
منابع:
بلوک‌باشی، علی، ۱۳۸۱، نوروز، جشن نوزایی آفرینش، چ ۳، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
امینی سام، محمدحسین، ۱۳۷۱، نوروز، تهران: سازمان چاپ خواجه.
شعبانی، رضا، ۱۳۷۸، آداب و رسوم نوروز، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
برومند سعید، جواد، ۱۳۸۸، نوروز جمشید؛ پژوهشی نوین از پیدایی نوروز، چ۲، تهران: توس.
هنری، مرتضی، ۱۳۵۳، آیین‌های نوروزی، تهران: مرکز مردم‌شناسی وزارت فرهنگ و هنر.
برزآبادی فراهانی، مجتبی، ۱۳۸۹؛ چهارشنبه‌سوری از آغاز تا امروز، تهران: اوستا فراهانی.
احمد، روزی، ۱۳۸۴؛ نوروز در ورارودان، تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی.
نوحه‌خوان، محمدحسین، ۱۳۸۴؛ از عید نوروز چه می‌دانید؟، تهران: مدین.
بررسی جشن باستانی نوروزو انعـکاس آن در هنر دوران هخامنشی و ساسانی؛ مهتاب مبینی، زهره منصور جاه
بازنمایی‌های هویتی و آیینی نوروز در کشور‌های حوزه تمدنی ایران، بهاره سازمند
بنیان‌های طبیعی صلح و دوستی در آیین نوروز، داود غرایاق زندی، سویل ماکویی
امیر احمدیان، بهرام، ۱۳۸۲؛ عید نوروز در جمهوری آذربایجان، در مجموعه مقاله‌های دومین همایش منطقه‌ای نوروز، تهران: پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
همدم، خورشید، ۱۳۸۹، نوروز در تاجیکستان، نافه، س ۵، ش ۲۳
شعور، اسداله، ۱۳۸۲، نوروز عنعنه (شکوه) باستانی در میان کودکان افغانستان، مجموعه مقاله‌های دومین همایش منطقه‌ای نوروز، تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور
حسینی اسفیدواجانی، ۱۳۷۲؛ «آداب و رسوم نوروزی در میان تاجیکان آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، س ۲، ش ۳، زمستان
رجب‌زاده، سید عبدالجبار، ۱۳۹۰؛ «نوروز در تاجیکستان»، آفاق مهر، س ۱۰، ش ۴۹
بقایی (ماکان)، محمد، ۱۳۸۵؛ گردونه نوروز در گذر زمان، ماهنامه چشم‌انداز ارتباطات فرهنگی، سال جدید، ش ۲۲، فروردین ۱۳۸۵
فراهانی، نازنین، ۱۳۸۷، نوروز در کشور‌های هم جوار، نجوای فرهنگ، س ۳، ش ۲
/انتهای پیام/
