«رپ فارسی» اعتراضی است؟
گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ داوود طالقانی: بیش از ۲۵ سال از آغاز جنبش موسیقی رپ فارسی در ایران می‌گذرد. در این سال‌ها، بیش از ۱۰۰ خواننده موسیقی رپ توانسته‌اند طرف‌داران خود را پیدا کنند و ژانرها و سبک‌های موسیقی رپ فارسی در این بازه زمانی، تکوین پیدا کرده است و البته این جنبش کماکان به حیات خود ادامه می‌دهد. یکی از مهم‌ترین مسائلی که سیاست‌گذاران، جامعه‌شناسان و حتی خود طرف‌داران موسیقی رپ با آن مواجه هستند، این است که «آیا موسیقی رپ فارسی اعتراضی است؟». پاسخ به این سؤال اگرچه قطعیت ندارد، اما بحث و نظر درباره آن بسیار فراوان است و اتفاقاً آثار تولیدشده و اظهارات خود خوانندگان موسیقی رپ و تجربه این موسیقی در آمریکا، می‌تواند سویه‌هایی از این مسئله را تدقیق کند.
رپ اعتراضی در آمریکا
تجربه موسیقی رپ به منزله موسیقی اعتراضی را می‌توان در خاستگاه آن یعنی ایالات متحده جستجو کرد. از همین رو، در این یادداشت پیش از آنکه به سراغ وضعیت رپ فارسی و نسبت آن با مفاهیم، خواسته‌ها یا جریانات مختلف اجتماعی و فرهنگی داخلی برویم، درباره خاستگاه اجتماعی و قشری این شاخه از موسیقی در آمریکا صحبت می‌کنیم.
موسیقی رپ در آمریکا همیشه رسانه‌ای برای نقد سیاست، دولت و قدرت بوده است و اتفاقاً رپرهای سیاه‌پوست آمریکایی که در محلات فقیرنشین زندگی می‌کردند و فرهنگ آفریقایی نیز در تجربه هنری آنان سهیم شده است، به بهترین شکل ممکن از امکانات موسیقی رپ استفاده کردند.
موسیقی رپ در آمریکا همیشه رسانه‌ای برای نقد سیاست، دولت و قدرت بوده است و اتفاقاً رپرهای سیاه‌پوست آمریکایی که در محلات فقیرنشین زندگی می‌کردند و فرهنگ آفریقایی نیز در تجربه هنری آنان سهیم شده است، به بهترین شکل ممکن از امکانات موسیقی رپ استفاده کردند. برای نمونه، آهنگ «پیام» [1] از «گرندمستر فلش و فیوریوس فایو» [2] که در سال ۱۹۸۲ منتشر شده است، یکی از اولین نمونه‌های رپ اعتراضی است که مسائل اجتماعی و مشکلات زندگی شهری، بیکاری، فقر و خشونت را در بر می‌گیرد. در سال ۱۹۸۹، آهنگ «برخیز و مقاومت کن» [3] که توسط «پابلیک انمی» [4] منتشر شد، در دوران جنبش‌های اجتماعی دهه ۸۰ و ۹۰ مانند جنبش حقوق مدنی و مبارزات علیه نژادپرستی نقش مهمی داشت.
هنگامی که از موسیقی رپ آمریکایی صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم به «توپاک» [5] چهره شاخص و فراموش‌نشدنی موسیقی رپ اشاره نکنیم. او در قطعه «تغییرات» [6] که در سال ۱۹۹۸ ساخته شد، به مشکلات اجتماعی، نژادپرستی و نابرابری‌ها پرداخته و شرایط سخت زندگی سیاه‌پوستان در آمریکا را برجسته می‌کند. در میان آثار رپ اعتراضی در آمریکا، آهنگ «فحش به پلیس» [7] اثر ماندگار و بی‌نظیر گروه «ان‌دابلیوای» [8] نیز مثال‌زدنی است. این آهنگ که محصول سال ۱۹۸۸ است، یکی از تندترین و معروف‌ترین آثار رپ اعتراضی است که در آن به فساد پلیس و سرکوب نژادی در آمریکا پرداخته می‌شود. علاوه بر نمونه‌های قدیمی‌تر، در سال‌های اخیر نیز موسیقی رپ، کارکرد اعتراضی خود را در آمریکا حفظ کرده است. برای نمونه می‌توان به قطعه «همه چیز خوب است» [9] از «کندریک لامار» [10] محصول سال ۲۰۱۵ اشاره داشت. این آهنگ به‌عنوان سرود مقاومت در جنبش «جان سیاه‌پوستان مهم است» [11] شناخته می‌شود. همچنین در سال ۲۰۱۸ نیز آهنگ «این آمریکاست» اثر «چایلدیش گامبینو» انتشار یافت که این آهنگ و ویدئوی آن، به نقد خشونت پلیس، نژادپرستی و فرهنگ مصرف‌گرایی در آمریکا می‌پردازد.
از همان آغاز و در متن و زیرمتن آثار «هیچکس» - که به‌عنوان پدر موسیقی رپ فارسی نیز شناخته می‌شود - «اعتراض» حضور دارد. آهنگ‌های «اختلاف» (۱۳۸۵)، «یه روز خوب میاد» (۱۳۸۸) و «دستاشو مشت کرده» (۱۳۹۸) از «هیچکس» آثاری هستند که در آن عنصر اعراض حضور دارد؛ اما سیر تطور این اعتراض در جامعه ایرانی و در نسبت با تحولات آن، حائز اهمیت است.
هیچکس؛ از نقد اجتماعی تا اعتراض سیاسی
رپ در ایران با کارکرد انحصاری اعتراض یا نقد رویه‌های اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی موجود متولد نشد؛ اما مرور تاریخ موسیقی رپ فارسی، نشان از وجود روحیه اعتراضی تا اندازه زیادی در این زمینه دارد. از همان آغاز و در متن و زیرمتن آثار «هیچکس» - که به‌عنوان پدر موسیقی رپ فارسی نیز شناخته می‌شود - «اعتراض» حضور دارد. آهنگ‌های «اختلاف» (۱۳۸۵)، «یه روز خوب میاد» (۱۳۸۸) و «دستاشو مشت کرده» (۱۳۹۸) از «هیچکس» آثاری هستند که در آن عنصر اعراض حضور دارد؛ اما سیر تطور این اعتراض در جامعه ایرانی و در نسبت با تحولات آن، حائز اهمیت است. «هیچکس» در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۸ اعتراض خود را معطوف به نقد اجتماعی و نقد جامعه کلان‌شهری ایران بیان می‌کند، اما از سال ۱۳۹۸ تاکنون، در قامت یک کنشگر سیاسی و در مقام اپوزسیون به نقد حاکمیت و قدرت سیاسی می‌پردازد. البته گمانه‌زنی‌هایی درباره گرایش او به سازمان مجاهدین خلق (منافقین) نیز شنیده شده و این ادعا پیش‌تر نیز توسط برخی از خوانندگان مانند «فدایی» که سابقه همکاری با او در گروه «ملتفت» را دارد، بیان شده است. به هر روی، این تغییر مسیر هیچکس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های موسیقی اجتماعی در ایران، باید در جریان‌شناسی این مسیر موردتوجه باشد.
اعتراض سیاسی در پرتو شعر نوی بهرام
هنگامی که از رپ اجتماعی یا اعتراضی در ایران سخن می‌گوییم، ناخودآگاه «بهرام» و قطعه «نامه‌ای به رئیس‌جمهور» به یادمان می‌آید. در تاریخ موسیقی رپ فارسی، سه قطعه آهنگ وجود دارد که خطاب به رئیس‌جمهور وقت خوانده شده است و آهنگ «بهرام»، اولین آن‌هاست. در سال ۱۳۸۶ نقدهای تند و رادیکال به رئیس‌جمهور وقت در فضای رسانه‌ای در حال اوج‌گیری بود و البته نتایج آن نیز در اعتراضات سال ۱۳۸۸ نمایان شد. یک سال پس از انتشار «نامه‌ای به رئیس‌جمهور»، اثر دیگری به نام «اینجا ایرانه» از «بهرام» منتشر شد. پس از انتشار این دو قطعه، «بهرام» توسط ضابطین قضایی دستگیر و مدتی را بازداشت بود. بهرام در این دو اثر به‌صورت مستقیم و بدون هیچ ایهامی به نقد وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران پرداخته بود و پس از آن با استعانت از صنایع ادبی و گرایشی که به شعر نو پیدا کرده بود، آثار اعتراضی و البته اجتماعی بعدی‌اش را منتشر کرد. این آثار به‌صورت مستقیم اعتراضی محسوب نمی‌شدند، اما در زیرمتن آن، کماکان مضمون اعتراض دیده می‌شد. برای نمونه، آهنگ «خورشیدخانم» را از «بهرام» را می‌توان نام برد که در سال ۱۳۹۰ انتشار یافت.
چهره دوگانه «حصین»
«حصین» نیز که از چهره‌های شاخص نسل اول موسیقی رپ فارسی محسوب می‌شود، در کارنامه خود آثار اعتراضی - اجتماعی فراوانی دارد؛ هرچند در افواه سایر خوانندگان موسیقی رپ، او را از کسانی می‌دانند که با نهادهای قدرت در ایران رابطه خوب و دوستانه‌ای دارد. او در آهنگ «بن‌بست» که در سال ۱۳۹۳ منتشر شد، وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران را با استعاره «بن‌بست» توصیف می‌کند و در ترجیع‌بند و «بیت» این آهنگ نیز از صدای رئیس مجلس وقت و یکی از نمایندگان مجلس استفاده شده است. پیش از این آهنگ نیز «حصین» که با لیبل گروه «۰۵۱» - که کد تلفن شهر مشهد است - قطعه «۱۸ تیر» را ساخته بود که اشاره به اتفاقات ۱۸ تیر ۱۳۷۸ است. «حصین» در سال ۱۳۹۷ با همکاری «جاستینا» که یکی از مهم‌ترین خواننده‌های زن موسیقی رپ فارسی است و گرایش‌های فمینیستی نیز دارد، آهنگ «ترافیک جنسی» را خواند. این آهنگ نیز بیش از آنکه نقد سیاست باشد، نقد فرهنگ جنسی، جامعه جنسیت‌زده و آسیب‌های اجتماعی از جمله روسپی‌گری در کلان‌شهر تهران است. بااین‌حال، او در «بیف»هایی که با گروه «ملتفت» و به‌خصوص «فدایی» داشت، به طور تلویحی از دین و سیاست ایران در برابر نقدهای اپوزسیون خارج‌نشین دفاع کرده است. این شیوه متفاوت و گاهی متناقض تولید ادبیات در قطعات موسیقائی حصین، یکی از نقاط و نکات مهمی است که نظرات مختلف پیرامون وی را پررنگ کرده و بعضی از این تولیدات را تبدیل به نقطه آغاز چالش‌های مهم کرده است.
سیاسی‌شدن «پیشرو»
درباره پیشرو باید این نکته را تذکر داد که روند فعالیت او به‌گونه‌ای بوده است که او در آغاز کارش خواننده آثار اعتراضی نبوده و پس از مهاجرت از ایران، گرایش به اعتراضی خواندن و سیاسی خواندن پیدا کرده است.
«پیشرو» یکی از محبوب‌ترین، تکنیکی‌ترین و مهم‌ترین خوانندگان موسیقی رپ فارسی محسوب می‌شود و معمولاً در بسیاری از عرصه‌های موسیقی رپ فارسی پیشرو بوده است. در رزومه هنری او نیز آثار اعتراضی بسیاری دیده می‌شود. او در بحبوحه اعتراضات سال ۱۴۰۱، آهنگ «برانداز» را منتشر کرد و به‌صورت واضح و روشن حمایت خود را از اعتراضات در این آهنگ بیان نمود. «پیشرو» پیش‌تر نیز در سال ۱۳۹۶ با آهنگ «کسی حواسش به تو نیست» از زبان مردم کوچه و بازار از وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران گلایه نمود. او همچنین در سال ۱۳۹۸ در واکنش به حوادث آبان‌ماه همان سال، قطعه اعتراضی «صلح» را منتشر کرد. درباره پیشرو باید این نکته را تذکر داد که روند فعالیت او به‌گونه‌ای بوده است که او در آغاز کارش خواننده آثار اعتراضی نبوده و پس از مهاجرت از ایران، گرایش به اعتراضی خواندن و سیاسی خواندن پیدا کرده است. یکی از مهم‌ترین محورهایی که باید درباره موسیقی رپ اعتراضی یا اجتماعی در ایران به آن توجه داشت، همین بهره‌برداری سیاسی و رفاهی خوانندگان معترض و مهاجر، برای تثبیت موقعیت خودشان است. به این معنا که مهاجرت برخی از چهره‌های هنری که به دلیل یا هم‌زمان با رویدادهای سیاسی در ایران انجام‌گرفته، بهایی در عرصه تولید آثار موسیقی برای آنان تراشیده که در ماه‌ها و روزها و سال‌های آغازین مهاجرت تا تثبیت شرایط در کشور مقصد، مجبور به پرداخت آن شده‌اند. سرنوشتی که زمینه تولید بسیاری از آثار اعتراضی در فضای رپ فارسی بوده و هست.
«فدایی»، سیاسی‌ترین رپر ایرانی
«فدایی» احتمالاً سیاسی‌ترین و انتقادی‌ترین خواننده موسیقی رپ فارسی باشد. اکثر آثار او به سیاست و اعتراض ربط پیدا می‌کنند. او حتی در آثار عاشقانه‌ها و خیال‌پردازی‌هایش هم به نقد سیاست و قدرت می‌پردازد. اولین اثر اعتراضی او «ایران‌ایران» بود که در واکنش به حوادث سال ۱۳۸۸ تولید شد. همچنین در سال ۱۳۹۹، او آهنگ سیاسی «آبی قرمز» را خواند. «فدایی» در سال ۱۴۰۰ یعنی دو سال پس از وقایع آبان ۱۳۹۸، آهنگ «از کرج تا لنگرود» را خواند. موضوع این آهنگ به یکی از کشته‌شدگان این واقعه اختصاص دارد. او همچنین در شبکه‌های اجتماعی بسیار فعال است و توییت‌ها و پست‌های انتقادی و سیاسی بسیاری را علیه حاکمیت و قدرت سیاسی در ایران می‌نویسد و البته این مسئله بارها از سوی خوانندگان دیگر مانند اعضای گروه «زدبازی» مورد طعنه و کنایه قرار گرفته است؛ زیرا او به جای خوانندگی، مشغول توییت زدن است.
سایه‌های سیاسی «سورنا»
«سورنا» یک رپر اعتراضی و سیاسی نیست، اما او نیز در واکنش به برخی از حوادث یا اعتراضات، در آثارش مضامین انتقادی را به کار می‌گیرد. اشعار و ترانه‌های «سورنا» دارای ظرایف ادبی خاصی است و عموم مخاطبان در اولین مواجهه با آثارش متوجه آهنگ‌های او نمی‌شوند. او در قطعه «پایان‌نامه» که در سال ۱۳۸۹ منتشر شده است، قصه دانشجویی را روایت می‌کند که در حال نگارش پایان‌نامه‌اش است. آهنگ «گنجیشگکا» که جزء شاهکارهای موسیقی رپ اجتماعی - سیاسی فارسی نیز به شمار می‌آید، درباره کسانی است که به‌صورت غم‌انگیز و غریبانه از ایران مهاجرت می‌کنند. این اثر نیز در سال ۱۳۹۶ منتشر شده است و بارها در ریمیکس‌های ایرانی به کار گرفته می‌شود. آهنگ «خاک سرخ» از «سورنا» محصول سال ۱۳۹۱ نیز در زیرمتن خود دارای مضامین انتقادی است؛ هرچند این آهنگ بسیار ناراحت‌کننده و غمناک است و به همین جهت از بار انتقادی آن کاسته شده است.
قافِ سیاست
«قاف» که از اعضای گروه «ملتفت» است، همانند سایر اعضا (هیچکس، ملتفت و شاپور) در کارنامه‌اش آثار اعتراضی و انتقادی دیده می‌شود. او پس از «بهرام»، دومین خواننده‌ای است که در موسیقی رپ، آهنگی را خطاب به رئیس‌جمهور وقت خوانده است. او در سال ۱۳۹۶ در آهنگ «حسن» به نقد عملکرد دولت وقت می‌پردازد و از اینکه در انتخابات حمایت سیاسی داشته، ابراز پشیمانی می‌کند. «قاف» در قطعه «خفه» نیز که در سال ۱۳۹۵ منتشر شده بود، به نقد وضعیت سیاسی ایران می‌پردازد و نام اثر نیز گویای محتوای این آهنگ است.
جامعه‌شناسی به سبک «یاس»
«یاس» تلاش پررنگی دارد تا در قامت یک جامعه‌شناس در آثارش به شیوه‌ای هنرمندانه به بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی بپردازد.
«یاس» از معدود خوانندگان موسیقی رپ فارسی است که در آثارش نگرشی دغدغه‌مندانه به مسائل و آسیب‌های اجتماعی دارد. او حتی اگر به نقد سیاست نیز بپردازد، از آن جهت است که می‌خواهد نشان دهد برای اصلاح اجتماعی، به موضوع نزدیک شده است. در اغلب آثار «یاس» می‌توان همدردی او برای جامعه و مردم را مشاهده کرد. «یاس» تلاش پررنگی دارد تا در قامت یک جامعه‌شناس در آثارش به شیوه‌ای هنرمندانه به بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی بپردازد. البته نفس این ورود و شیوه پردازش از سوی یک خواننده تا اندازه‌ای با بایسته‌های درخورِ این فضا متفاوت و شاید ناهمگون است. بااین‌حال، برخی از آثار او رنگ‌وبوی اعتراضی نیز دارند. «یاس» در آهنگ «بد شدم» که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد، روند بدشدن و افول امور اخلاقی در افراد را به روایت اول‌شخص و خودش بیان می‌کند. همچنین وی در آهنگ «از چی بگم» محصول سال ۱۳۹۰ نیز به طور واضح آسیب‌های اجتماعی در جامعه ایران را به شیوه رپ‌خوانی به بحث می‌گذارد. «یاس» در سال‌های اخیر کم‌کار شده است؛ اما بینش و بصیرت اجتماعی او کماکان در آثارش دیده می‌شود، به‌عنوان‌مثال، او در ابتدای سال ۱۴۰۱ در آهنگ «بیم» به شیوه‌ای هنرمندانه حوادث پیش‌روی جامعه را پیش‌بینی کرده بود.
زوال اعتراض
آنچه در ترانه‌های توماج صالحی می‌شنویم، اعتراض به رویه‌های اجتماعی و فرهنگی یا حتی سیاسی - با نیت اصلاح‌طلبی و همراهی عمومی - نیست، بلکه دعوت به مبارزه و شورش علیه نظام سیاسی مستقر است.
از میان خوانندگان نسل چهارم موسیقی رپ فارسی، «توماج» سیاسی‌ترین و رادیکال‌ترین آن‌هاست. عمده شهرت وی به‌خاطر دستگیری‌اش است و غالباً نیز توسط رسانه‌های معاند و شبکه‌های ماهواره‌ای متخاصم حمایت شده است. او در آثارش به شکل بی‌پرده و رکیکی به مبارزه علیه قدرت سیاسی در ایران می‌پردازد و البته پس از دستگیری‌اش این‌طور نشان می‌دهد که نادم و پیشمان شده است. در واقع آنچه در ترانه‌های توماج صالحی می‌شنویم، اعتراض به رویه‌های اجتماعی و فرهنگی یا حتی سیاسی - با نیت اصلاح‌طلبی و همراهی عمومی - نیست، بلکه دعوت به مبارزه و شورش علیه نظام سیاسی مستقر است. توماج حتی پیش از آنکه چارچوب لازم و روشنی از آنچه پذیرفته را به مخاطب ارائه دهد، در پی نفی برآمده و شورش را مفهوم مرکزی دایره آثار خود قرار داده است.
آهنگ «ندیدی» اثر مشهور «توماج» در این زمینه است که در سال ۱۴۰۱ و در میانه اعتراضات همان سال منتشر شد. همچنین «شاهین نجفی» نیز خواننده دیگری است که به‌خاطر رفتارهای خارج از عرف و هنجارشکنی‌های عجیب و غریبش به شهرت رسیده است و در تاریخ فعالیت‌های سیاسی‌اش بارها حزب و جهت خود را تغییر داده است و در آخرین نسخه‌اش به یک سلطنت‌طلب رسانه‌ای شده تبدیل شده است. او در آهنگ‌های «سلام» محصول سال ۱۳۹۳ و سال خون که در سال ۱۳۸۹ در واکنش به حوادث سال ۱۳۸۸ منتشر شد، کنش‌های اعتراضی‌اش را به عرصه موسیقی رپ وارد کرده است. نمونه‌های «توماج» و «شاهین نجفی» دلالت بر این دارند که موسیقی رپ فارسی اگرچه در گذشته نسبت به اعتراض سیاسی و نقد اجتماعی دارای کارنامه قابل‌توجهی بوده است، با حضور این شخصیت‌های رسانه‌ای شده در عرصه اعتراض و انتقاد دچار زوال و ابتذال شده است.
نمونه‌های «توماج» و «شاهین نجفی» دلالت بر این دارند که موسیقی رپ فارسی اگرچه در گذشته نسبت به اعتراض سیاسی و نقد اجتماعی دارای کارنامه قابل‌توجهی بوده است، با حضور این شخصیت‌های رسانه‌ای شده در عرصه اعتراض و انتقاد دچار زوال و ابتذال شده است.
موافقان و مخالفان اعتراض
در میان خوانندگان موسیقی رپ فارسی، موسیقی رپ اعتراضی مدافعان و مخالفان جدی و مهمی دارد. «فدایی»، «هیچکس»، «شاپور» و «شاهین نجفی» از جمله کسانی هستند که نه‌تنها از موسیقی اعتراضی دفاع می‌کنند، بلکه در این زمینه، صاحب اثر و آهنگ نیز هستند. بااین‌حال، بسیاری از خوانندگان موسیقی رپ فارسی، علاقه‌ای به اعتراض ندارند و نمی‌خواهند وارد نقد سیاسی و حتی نقد اجتماعی شوند. اعضای گروه «زدبازی» یعنی «ویلسون»، «ام‌جی»، «هیدن»، «جی‌جی» و «سیجل»، بارها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مخالفت خود را با اعتراضی‌خوان‌ها و سیاسی‌خوان‌ها ابراز کرده‌اند. حتی «رض» نیز که سابقه انتشار آلبوم «شهروند» را دارد، در آثارش بسیار کم به جامعه و مسائلش اشاره می‌کند؛ با اینکه «شهروند»، ذاتاً امری سیاسی و اجتماعی است. در مجموع می‌توان گفت که اعتراضی‌خوان‌ها و سیاسی‌خوان‌ها، جزء جریان اصلی موسیقی رپ فارسی نبوده و نیستند و با ظهور پلتفرم‌های تصویری و نسل‌های هواداری جدید، گرایش به این مضامین نیز کمتر شده است و صرفاً در ایام اغتشاشات و حوادث سیاسی محل توجه خواهند بود.
[1] The Message
[2] Grandmaster Flash and the Furious Five
[3] Fight the Power
[4] Public Enemy
[5] Tupac Shakur
[6] Changes
[7] F* tha Police
[8] N.W.A
[9] Alright
[10] Kendrick Lamar
[11] Black Lives Matter
/ انتهای پیام /
