ساترا و کشاکش مقررات گذاری رسانه‌ای

گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ علیرضا رحمانی: چندی پیش موضوع عدم اعطای مجوز به برنامه تولیدی یکی از مجریان سابق صدا و سیما از سوی سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر، ساترا، به منظور پخش زنده اینترنتی خبر ساز شد و حرف و حدیث‌هایی را در خصوص جایگاه این سازمان و پیوند آن با صدا و سیما پدید آورد. حرف و حدیث‌هایی که پیش از این نیز در مورد جایگاه ساترا و نقش آن در انحصار گرایی یا انحصار زدایی در حوزه صوت و تصویر فراگیر مطرح بوده و هست. به این بهانه قصد داریم تا نگاهی به مجموعه ساترا و حوزه فعالیت آن داشته باشیم و جوانب مختلف این موضوع را بررسی کنیم.

شکل گیری ساترا
سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر که به اختصار ساترا نامیده می‌شود از سال ۱۳۹۴ به عنوان متصدی تنظیم مقررات در این حوزه پدید آمده است و از آن سال تا کنون با چالش‌هایی در این زمینه مواجه بوده است. این چالش‌ها به طور عمده به موضوع تعیین متصدی مقررات گذاری در عرصه صوت و تصویر فراگیر باز می‌گردد. تا پیش از تاسیس ساترا فعالیت‌های حوزه صوت و تصویر فراگیر به طور عمده توسط دو نهاد مورد بررسی قرار می‌گرفت. در یک سو سازمان صدا و سیما قرار داشت که با استناد به اصول ۴۴ و ۱۷۵ قانون اساسی متصدی انحصاری حوزه پخش فراگیر محسوب می‌شود و از این حیث بخش خصوصی امکان ورود به این عرصه را نداشت. اما از سویی دیگر با روی کار آمدن بستر هایی، چون پخش خانگی و پس از آن سرویس‌های مشاهده ویدئو مبتنی بر اینترنت کنشگرانی جدید در این عرصه به وجود آمدند که در کنار صدا و سیما قابلیت تولید و توزیع محتوای رسانه‌ای به صورت فراگیر را دارا بودند. در ابتدای امر وظیفه صدور مجوز و نظارت بر محتوای پخش شده در بستر‌های مذکور به عهده وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی بود به نحوی که شبکه‌های پخش خانگی و سرویس‌های مشاهده ویدئو آنلاین (vod ها) برای فعالیت خود ملزم به دریافت مجوز از سوی این وزارت بودند. اما سازمان صدا و سیما با توجه به جایگاه انحصاری خود به دنبال تسلط بر حوزه مقررات گذاری صوت و تصویر فراگیر است.

وظایف ساترا
ساترا در خصوص حوزه وظایف خود به موارد ذیل اشاره می‌کند:
- ساماندهی حوزه صوت و تصویر فراگیر در راستای حمایت از خدمات دهندگان و تأمین حقوق کاربران
- تسریع، تسهیل و شفاف‌سازی روند و فرآیند اعطای مجوز به ارائه‌کنندگان خدمات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی
- افزایش کسب و کار و زمینه‌سازی تسهیل‌گری برای فعالان حوزه صوت و تصویر فراگیر
- رسیدگی به شکایات و تخلفات گزارش‌شده از سوی مردم در فضای مجازی
- تهیه، تنظیم و تصویب نظام‌نامه‌ها، روش‌های اجرایی، دستورالعمل‌های کاربردی
- حمایت و تحرک بخشی به حوزه تولید محتوا و خدمات و ایجاد نشاط اجتماعی برای افزایش تبادل اطلاعات ترافیک داخلی و کاهش ترافیک بین‌المللی
- افزایش مراجعه کاربران بین‌المللی و استفاده هرچه بیشتر کاربران ایرانی از برترین محتوا‌های جهان

صوت و تصویر فراگیر
یکی از مهم‌ترین موارد مناقشات مطرح میان سازمان صدا و سیما و به تبع ساترا و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همینطور وزارت ارتباطات مربوط به ارائه تعریف مفهوم صوت و تصویر فراگیر می‌شود. اهمیت تعریف صوت و تصویر فراگیر در تعیین دامنه وظایف و اختیارات هر یک از این نهاد‌ها و سازمان‌ها است.

آنچه از سوی سازمان صدا و سیما مورد ادعای تصدی گری است هر عنوانی است که ذیل مفهوم صوت و تصویر فراگیر تعریف شود. در حوزه برادکست عملا پخش فراگیر در اختیار صدا و سیما است و تصدی گری و مقررات گذاری هر دو از اختیارت این سازمان به حساب می‌آید. آنچه امروزه محل مناقشه است تعریف صوت و تصویر فراگیر در بستر پهن باند یا همان برادبند است که شامل فضای مجازی و اینترنت می‌شود. تعریف مورد نظر سازمان صدا و سیما از صوت و تصویر فراگیر به نحوی است که علاوه بر حوزه برادکست، حوزه برادبند را نیز شامل می‌شود. هرچند که حوزه تصدی گری تولید عملا از دست این سازمان خارج است و بخش خصوصی به صورت جدی در این بستر مشغول فعالیت است. با ارائه هر تعریف از سوی هر یک از این مجموعه ها، ادعای هر یک در خصوص تصدی گری حوزه مذکور تقویت می‌شود. به عنوان مثال تعریفی که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در خصوص صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی ارائه می‌شود به دو ویژگی داشتن کنداکتور روزانه و ناشناس بودن مخاطب اشاره می‌کند. با ذکر این دو ویژگی در خصوص صوت و تصویر فراگیر مواردی همچون vod و شبکه نمایش خانگی از دایره شمول صوت و تصویر فراگیر خارج می‌شوند. با خارج شدن این موارد از ذیل تعریف صوت و تصویر فراگیر، تصمیم گیری و تنظیم مقررات برای این موارد نیز از ید سازمان صدا و سیما خارج شده و در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار می‌گیرد. اما از سوی دیگر ساترا تعریفی وسیع‌تر از صوت و تصویر فراگیر ارائه می‌کند که در آن ناشناس بودن مخاطب و یا داشتن کنداکتور روزانه ملاک نیست.

در تعریف ساترا از صوت و تصویر فراگیر هر محتوای صوتی تصویری که قابلیت دسترسی عمومی داشته باشد و یا به نحوی از آن کسب درآمد شود (مصداق رسانه حرفه ای) ذیل مفهوم صوت و تصویر فراگیر قرار می‌گیرد؛ صرف نظر از تعداد مخاطبان آن، داشتن یا نداشتن کنداکتور برنامه و یا ناشناس بودن مخاطب. با این تعریف مصادیقی مانند سرویس‌های vod و موارد مشابه با آن به عنوان حوزه مقررات گذاری ساترا تعریف خواهند شد. چنانچه در حال حاضر و در مقام عمل نیز سرویس‌های مذکور ملزم به دریافت مجوز از ساترا هستند هرچند برخی از برنامه‌های تولیدی برای سرویس‌های مذکور در مرحله نخست اقدام به کسب مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مجموعه‌های وابسته به آن می‌کنند، اما در نهایت اخذ مجوز ساترا است که به منزله امکان پخش برنامه محسوب می‌شود.

رابطه با وزارت ارشاد
جایگاه ساترا در مواجهه با وزارت ارشاد مساله‌ای است که در حال حاضر نیز مورد توجه و اهمیت است و همچنان در برخی موارد شاهد مناقشه این دو نهاد بر سر صدور مجوز برنامه هستیم. آنچه ساترا در این زمینه مدعی است را می‌توان در سایت این سازمان و در قسمت پرسش‌های متداول مشاهده نمود. در پاسخ به این پرسش که " آیا انتشار محتوای دارای پروانه نمایش از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیازمند مجوز ساترا نیز هست؟ " چنین پاسخی در سایت قابل مشاهده است:
"وجود ضوابط واحد برای تنظیم‌گری محتوای صوت و تصویر فراگیر ضروری بوده و ساترا لازم می‌داند طی فرایندی مشارکتی، به ضوابط و مقرراتی واحد برای انتشار صوت و تصویر فراگیر دست پیدا کند. با این وجود، در شرایط فعلی و در چارچوب تنظیم‌گری مشارکتی، ساترا پروانه‌های نمایش صادرشده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را کافی می‌داند. "
برخلاف آنچه در سایت ساترا قابل مشاهده است و اذعان به کفایت مجوز ارشاد از سوی این سازمان، شاهد عدم امکان پخش برخی از تولیدات فاقد مجوز جداگانه ساترا هستیم. مجموعه هم رفیق به تهیه کنندگی شهاب حسینی به عنوان یکی از نمونه‌های این موضوع قابل اشاره است که پس از کسب مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به منظور امکان پخش مجموعه در شبکه‌های مبتنی بر فضای مجازی مجبور به اخذ مجوز جداگانه از ساترا شد. مورد اخیر نیز برنامه نود و نه به تهیه کنندگی عادل فردوسی پور است که همچنان از سوی ساترا موفق به کسب مجوز پخش زنده آنلاین نشده است.
در قسمتی دیگر از بخش پرسش‌های متداول به موضوع تعارض میان ساترا و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نحوه رفع این تعارض پرداخته می‌شود. در پاسخ به سوال چگونگی رفع تعارض مذکور آمده است:
"فعالان صوت و تصویر فراگیر همانند سایر فعالان و کسب و کار‌های موجود در کشور حسب مورد، نیازمند تعامل سازنده با نهاد‌های حاکمیتی هستند. ساترا نیز با درک لزوم وحدت و همگرایی تنظیم‌گری تلاش خواهد کرد ضمن رفع تعارضات احتمالی، از پاسخگویی رسانه‌ها به مراجع متعدد کاسته و عملا زمینه را برای فعالیت نظام‌مند رسانه‌ها از طریق کاهش پیچیدگی و تعارض مداخلات نهاد‌های حاکمیتی فراهم کند. لازم به ذکر است که در قوانین و دستورالعمل‌های مختلفی به طور خاص به صلاحیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره شده است. مهمترین این اسناد «آئین‌نامه ساماندهی و توسعه رسانه‌ها و فعالیت‌های دیجیتال» است که در سال ۱۳۹۵ در قالب الحاق ماده (۲۴) به آن آئین‌نامه توسط هیأت محترم وزیران، «صوت و تصویر فراگیر» از شمول آن مقررات «مستثنی» شده است. علاوه بر آن، تصمیم ابلاغ شده به وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلسات ۳/۱۱/۱۳۹۶ و ۲۷/۱/۹۷ صراحتاً به عدم ورود آن وزارتخانه به موضوع مجوزدهی به سرویس‌های اشتراک ویدئو نیز اشاره دارد. در هر حال، با توجه به دستور مکتوب مقام معظم رهبری به رئیس محترم شورای عالی فضای مجازی در خصوص مسئولیت انحصاری سازمان صدا و سیما در تنظیم‌گری صوت و تصویر فراگیر، نیز مکاتبه شفاف دادستانی محترم کل کشور به شماره ۱۴۰/۱۳۹۸/۲۲۹۴۷/۹۰۰۰ مورخ ۹/۶/۹۸، صلاحیت ساترا در خصوص صدور مجوز قطعی بوده و سایر اختلاف نظر‌های معمول میان دستگاه‌های حاکمیتی نباید در الزام قانونی رسانه‌های مذکور، جهت مراجعه و اخذ مجوز از ساترا در مهلت مقرر، ابهام ایجاد کند. "
چنانچه از پاسخ فوق بر می‌آید ساترا به عنوان تنها متصدی قانونی صدور مجوز محسوب شده و تمامی اختیارات در این حوزه از سایر نهاد‌ها سلب شده است. علیرغم این تاکید صریح از سوی ساترا در خصوص تصدی حوزه مقررات گذاری همچنان شاهد حضور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش‌هایی از این حوزه هستیم که منجر به ایجاد تعارضات میان این دو سازمان می‌شود.

وابستگی به سازمان صدا و سیما
یکی دیگر از زمینه‌های مورد مناقشه در خصوص ساترا و ماهیت آن وابستگی این سازمان به صدا و سیما است که منجر به شکل گیری دیدگاهی منفی نسبت به این سازمان می‌شود. برخی معتقدند که وابستگی ساترا به صدا و سیما و تعیین ریاست آن توسط رئیس سازمان صدا و سیما در راستای ایجاد تمرکز بیشتر در زمینه تولیدات رسانه‌ای است که جایگاه انحصاری صدا و سیما را تقویت کرده و منجر به کاهش هرچه بیشتر رقابتی بودن این عرصه می‌شود. از سوی دیگر ساترا مدعی است که وابستگی آن به سازمان صدا و سیما به هیچ عنوان به معنای تسری چارچوب‌های تنظیم گری صدا و سیما به حوزه صوت و تصویر فراگیر نیست و ساترا به عنوان سازمانی مستقل به مقررات گذاری در این عرصه می‌پردازد. مجددا با مراجعه به قسمت پرسش‌های متداول سایت ساترا می‌توان با سوالاتی در این زمینه روبرو شد. به عنوان مثال در سوالی در خصوص رابطه صدا و سیما و ساترا پرسیده می‌شود "آیا تصمیمات سازمان صدا و سیما برای همکاری نکردن با هنرمندان و پدیدآورندگان آثار برودکست، در برنامه رسانه‌های دارا مجوز ساترا اثر گذار است؟ " که در پاسخ به آن بیان شده است: "ساترا به عنوان نهاد تنظیم‌گر، صرفا در صورت وصول شکایت در این زمینه مداخله خواهد کرد. " در این پاسخ ساترا ادعا می‌کند که تنها وصول شکایت می‌تواند در این موضوع اثرگذار باشد و قاعدتا تفاوتی میان صدا و سیما و سایر سازمان‌ها در این زمینه وجود نخواهد داشت. سوالی که در این مرحله قابل طرح است به میزان اثرگذاری و ترتیب اثردهی به شکایات طرح شده باز می‌گردد. به بیان دیگر آیا ساترا در مواجهه با شکایات مطرح شده با سازوکاری یکسان به شکایات طرح شده از سوی صدا و سیما و سایر کنشگران این عرصه توجه می‌کند؟ و یا طرح شکایت از سوی سازمان صدا و سیما به صورت رسمی و یا غیر رسمی دارای قدرت اثرگذاری بیشتری است؟ آنچه در مثال اخیر این حوزه یعنی برنامه نود و نه شاهد هستیم تاثیری است که از منظر بسیاری از سوی سازمان صدا و سیما اعمال شده است. چنانچه یکی از مسئولین ساترا در این خصوص توضیح می‌دهد موانع حقوقی، قضایی و امنیتی مانع اخذ مجوز برای برنامه مذکور شده است. موانعی که به جزئیات آن اشاره نمی‌شود و همه به اتفاق نظر عامل این موضوع را سازمان صدا و سیما می‌دانند.
باید توجه داشت که حفظ و ارتقای جایگاه سازمانی همچون ساترا در گرو نحوه عملکرد مستقل و غیر جانبدارانه این سازمان در عرصه مقررات گذاری است. آنچه ساترا در مقام سخن بیان می‌کند در راستای این عملکرد مستقل و غیر جانبدارانه است، اما به نظر می‌رسد در مقام اجرا عملکرد این سازمان محل سوال و اشکال از سوی بسیاری از کنشگران این عرصه باشد. ساترا هم اکنون در ابتدای راه فعالیت است. باید دید که در آینده این مسیر ساترا تا چه اندازه در تحقق آرمان عدم جانبداری و عملکرد غیر انحصار گرایانه برای سازمان صدا و سیما گام بر می‌دارد و آیا آنچه در مقام سخن و شعار اظهار می‌شود در مقام عمل نیز محقق خواهد شد یا نه.

 

/انتهای پیام/