گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ «حجت‌الاسلام دکتر سیدکاظم سید باقری» مدیر گروه سیاست در پژوهشکدۀ نظام‌های اسلامیِ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. از وی تاکنون آثار متعددی همچون «قدرت سیاسی از منظر قرآن کریم»، «اندیشه‌های سیاسی اسلام و ایران»، «فقه سیاسی شیعه؛ سازوکارهای تحول در دوران معاصر»، «عدالت سیاسی از منظر قرآن کریم» و ... به چاپ رسیده است. او پیش از این، در دوره‌ای که مسئولیت انجمن مطالعات سیاسی حوزۀ علمیه را بر عهده داشت، کلان‌پروژۀ تدوین نظام موضوعاتی با عنوان «نیازسنجی پژوهشی در قلمرو دانش فقه سیاسی» را مدیریت و اجرا کرده است.
به نظر شما برای ادعیه و زیارات به‌عنوان یکی از منابع معارف دینی، می‌توانیم اندیشۀ سیاسی-اجتماعی قائل باشیم؟
یکی از منابع مهم اندیشۀ سیاسی اسلام معارفی است که از اهل‌بیت رسیده و قطعاً یکی از معارف بلند معنوی که سرشار از ارزش‌های بزرگ دینی است، ادعیۀ به‌جامانده از اهل‌بیت است. به‌طور مشخص ادعیه‌ای که از امام سجاد(ع) نقل و بیان شده، متونی هستند که امام علیه‌السلام در قالب آنها اهداف مبارزاتی خود را دنبال کرده و از طریق آنها و ارتباطی که با مردم داشته‌اند، نسبت به ستم دوران خود روشنگری نموده و اعتراض خود را بیان می‌کردند. در کنار آن، معارفی مانند توحيد، نبوت، امامت، ولايت و جايگاه اهل‌بیت عليهم‌السلام را نیز توضیح میدادند.
به بیان دیگر ائمه(ع) هرکدام به یک زبان و ابزاری، فعالیت مبارزاتی خود را انجام میدادند؛ گاه مجبور به خانه‌نشینی بوده، گاه صلح، گاه جنگِ رودررو و مستقیم و گاهی هم اقداماتی بود که برخی از ائمه ازجمله امام سجاد(ع) انجام دادند و مبارزۀ غیرمستقیم را در قالب دعا، راز و نیاز، فعالیت‌های ارشادی، تعلیمی و تربیتی، ستم و نقشه‌های دشمنان اهل‌بیت(ع) را برملا کردند؛ آن‌گونه که در قالب بیان فجایع روز عاشورا و برپایی مجلس عزا برای پدر بزرگوار و اصحاب آن حضرت، مبارزهای پایدار و منفی را به سرانجام رساند؛ آن‌هم در زمانه‌ای که دشمن چنگ انداخته و همۀ فضاهای مبارزه را بسته بود و اختناقی شدید پس از حادثۀ کربلا به‌وجود آمده بود. لذا امام سجاد به تعبیر شهید صدر، مدرسۀ دعا را راه انداخت تا بتواند در قالب دعا، معارف اهل‌بیت را بیان کند و مبارزۀ منفی خود را انجام دهد. لذا صحیفۀ سجادیه یکی از مجموعه‌هایی است که ما از درون آن، ارزش‌ها و اندیشه‌های متعدد سیاسی را استنباط کنیم.
به‌عنوان نمونه زمانی که امام سجاد(ع) دعا میکند که: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ لِی یَداً عَلَی مَنْ ظَلَمَنِی، وَ لِسَاناً عَلَی مَنْ خَاصَمَنِی، وَ ظَفَراً بِمَنْ عَانَدَنِی» بارالها! بر محمد و آلش درود فرست و مرا آن‌چنان قرار ده که بر کسی که به من ستم میکند، دستی نیرومند باشم و بر آنکه با من دشمنی میورزد، زبانی گویا و بر کسی که به من کینه میورزد، پیروز باشم.» به همراه این، دعای مکارم اخلاق دارد یک پیام را به جامعه می‌رساند و آن اینکه حاکمی که در زمان امام(ع) اعمال قدرت میکند، یک طاغوت ستمگر است و لذا دعا میکند تا «ید» یابد و بر او پیروز گردد؛ ید، مظهر قدرت انسان است. لذا یکی از ابزارهای مبارزۀ ائمه(ع) قالب دعا بوده و از این جهت یکی از منابع اندیشۀ سیاسی اسلام به‌شمار می‌آید.
با این مقدمه، انسانی که تحت تربیت آموزه‌های این ادعیه قرار گیرد، انسانی است که به‌سمت کنش اجتماعی تشویق می‌شود یا انسان منزوی است که باید دست به آسمان بلند کند و صرفاً به دعا و طلب اکتفا کند؟ مشخصاً هویت شیعی که از این منظر شکل می‌گیرد دارای چه شاخصه‌هایی است؟
برخی به‌اشتباه میپندارند که انسان باید صرفاً در کنج محراب نشیند و صرفاً دعا کند؛ اما ائمه در کنار مبارزهها و تبیینها و روشنگریهای متعددی که انجام میدادند، یکی از کارهای آنان نیز دعا بود که کنشی عملی و اعتراضی به‌همراه داشته است. دعاهایی که از سیرۀ اهل‌بیت، نقل شده است عباراتی است دربردارندۀ مفاهیم بلند سیاسی-اجتماعی و همراه با اعتراض علیه ناهنجاری‌ها؛ یعنی این دعاها نه تنها خاموش‌کننده و خفقان‌آور نیستند؛ بلکه اقدامی است که شورش علیه ستم را به مخاطب می‌آموزد و روشنگری دارد. لذا امام(ع) در عین اینکه دعا میکند مبارزه هم میکند. در کنار اینکه دعا میکند، علیه طاغوت زمانۀ خود، روشنگری هم میکند. برای نمونه امام سجاد علیه‌السلام، ترس و وحشت حاکم بر زمانۀ خود را این‌گونه بیان میکند: «بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست و تلخى ترس از ظالمان را به شیرینى ایمنى مبدّل ساز». این دعا، تخدیری نیست؛ بلکه دعای مبارزاتی و دعایی است که انسان را به شورش علیه ظلم و ستم دعوت میکند.
با توجه به وجوه اجتماعی و هویت‌ساز ادعیه در معارف شیعی که عنوان شد، به نظر شما کتاب مفاتیح الجنان به‌عنوان اثر مکتوبی که این متون را جمعآوری کرده، در بستر تاریخی انتشارش، منشأ چه آثار اجتماعی بوده است؟
ابزار مبارزه، متفاوت است. البته وقتی می‌شود علیه ظلم و ستم مبارزه کرد و حکومت تشکیل داد طبیعتاً به دعا کردن بسنده نمی‌شود؛ اما در زمانی که امام سجاد(ع) زندگی میکند با فجایعی که در کربلا رقم خورد، امام چاره‌ای جز مبارزۀ منفی و روشنگری نداشت و لذا در قالب دعا روشنگری میکند. در دوران معاصر نیز حکومت رضاشاه یک حکومت قلدر و استبدادی است. کسی که روحیۀ خشن دارد و به‌طور آشکار با حوزه‌های علمیه و ارزش‌های دینی مبارزه میکند، چاره‌ای جز این باقی نمی‌ماند که در برابر آن، فعالیت مکتوب و روشنگرانه داشته باشید. این کاری است که مرحوم شیخ عبدالکریم حائری‌یزدی در قالب تشکیل حوزۀ علمیۀ قم به سال 1301 شمسی، انجام داد و در نمایی دیگر مرحوم شیخ عباس قمی این کار را در قالب جمعآوری ادعیه اهل‌بیت(ع) در کتاب شریف مفاتیح الجنان رقم زد. در این راستا اقدام مبارک و خالصانۀ شیخ عباس قمی یک‌سری آثار مستقیم و غیرمستقیم به‌دنبال داشت:
آثار مستقیم آن، جمعآوری زیارت‌ها، اعمال و ادعیه‌ای است که در مواردی آشکارا، روشنگری علیه ظلم و ستم است؛ آن‌چنان که در اکثر زیارت‌های اهل‌بیت(ع) به‌ویژه زیارت‌های متعلق به امام حسین(ع)، این مبارزه روشن است. در زیارت عاشورا به‌تصریح میخوانیم که «انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم و ولی لمن والاکم و عدو لمن عاداکم». زیارتی که در آن، عشق به ولایت اهل‌بیت(ع) و نفرت و بیزاری نسبت به دشمنان موج میزند و مخاطبین را به پویایی و تحرک وامیدارد.
سبک و سیاق این کتاب و ساختار آن توانست به‌نوعی برنامه‌ریزی روزانه، ماهانه و سالانهای برای انس مردم با ادعیه و زیارات ایجاد کند و این کتاب منسجم، موجب ترویج و تبلیغ معارف اهل‌بیت(ع) باشد تا مردم ادعیه را زمزمه کنند و از آن برای ایفای نقش اجتماعی و سیاسی خود در تاریخ توشه برگیرند.
اما آثار غیرمستقیم آن، سبک و سیاق این کتاب و ساختار آن است که توانست به‌نوعی برنامه‌ریزی روزانه، ماهانه و سالانهای برای انس مردم با ادعیه و زیارات ایجاد کند و این کتابِ منسجم، موجب ترویج و تبلیغ معارف اهل‌بیت(ع) باشد تا مردم ادعیه را زمزمه کنند و از آن برای ایفای نقش اجتماعی و سیاسی خود در تاریخ توشه برگیرند. برای نمونه در دعای روز شنبه که از «ملحقات صحیفه سجادیه» نقل شده، این‌چنین آمده است که «بِسْمِ اللَّهِ كَلِمَةُ الْمُعْتَصِمينَ، وَ مَقالَةُِ الْمُتَحَرِّزينَ، وَ اَعُوذُ بِاللَّهِ تَعالى مِنْ جَوْرِ الْجآئِرينَ، وَ كَيْدِ الْحاسِدينَ، وَ بَغْىِ الظَّالِمينَ». «به‌نام خدا سخن پناهندگان و گفتار پناهجويان و پناه مىبرم به خداى تعالى از جور ستمكاران و بدانديشى حسودان و ستم بيدادگران». از این قبیل دعاها که در برابر ظالمان و طلب نجات از ستم آنان است، به‌وفور در سخنان ائمه موجود است که در کتاب مفاتیح نقل شده است. لذا از آن مقطع تاکنون، همواره در کنار قرآن کریم، کتاب مفاتیح الجنان هم در منازل و مساجد وجود دارد و مورد رجوع شیعیان است. قرآن، مظهر کلام الهی و مفاتیح، مظهر کلام اهل‌بیت(ع) است.
تحلیل شما از علت مخالفت‌هایی که در عراق در دورۀ رژیم بعث و عربستان وجود داشته و دارد و مانع استفادۀ شیعیان از کتاب مفاتیح شده و یا حتی حمل آن را ممنوع می‌دانند، چیست؟ این کتاب چه تهدیدی برای آنها محسوب می‌شود؟
طبیعتاً این مخالفت‌ها به دلیل همان محتوایی است که عرض کردم وگرنه کاغذ خطری برای کسی ندارد. متنی که این کتاب همراه خود دارد و پیام شفافی که با آن برائت و بیزاری از طاغوت را اعلام میکند و در عین حال نسبت به امام زمان خود، اعلام وفاداری میکند، می‌تواند، برای هر ظالمی هشداردهنده باشد. پس طبیعی است که با مفاتیح الجنان از این منظر مخالفت شود. به‌یاد داشته باشیم در روایت اهل‌بیت آمده است که «دعا، سلاح مؤمن است.» این سلاح، نرم‌افزاری است. در واقع دعا، وسیله‌ای است برای آنکه بتوانیم در جنگ نرم، بر پایۀ اندیشه و معارف و ارزش‌های خود بایستیم و رو به جلو حرکت کنیم. حال، گاه با بیان مجموعهای از دادههای تاریخی و عقاید شیعی در قالب دعای ندبه، گاه با راز و نیاز با خداوند در قالب دعای کمیل و گاه بیان خواستهها، آرزوها، اعتراض‌ها، دوست داشتن‌ها و نفرت‌ها در شکل زیارت عاشورا و زیارات دیگر اهل‌بیت(ع).
/انتهای پیام/
