گذری بر آثار موزه‌ای آستان قدس رضوی با محوریت عاشورا؛
یکی با قلم و خطاطی، دیگری با قلم‌مو و تصویرگری و نقاشی و گروهی هم با هنر تعزیه و نمایش و سینما. قدمت اثر و هنر این هنرمندان گاه به سده‌ها و قرن‌ها پیش می‌رسد و برخی این آثار گرانقدر هم‌اکنون در موزه‌های سراسر کشور نگهداری می‌شوند؛ ازجمله این موزه‌ها، موزه آستان قدس رضوی است که زیر سایه امام رئوف، پذیرای زائران هنردوست و عاشق اهل بیت (ع) است.
به گزارش «سدید»؛ اگر بگوییم بخش زیادی از پیام عاشورا از زمان زینب کبری (س) تاکنون از طریق هنرمندان به ما رسیده‌است، بیراه نگفته‌ایم؛ هنرمندانی که دل در گرو سالار شهیدان و اهل‌بیت (ع) داشته و هرکدام به طریقی در انتقال واقعه کربلا و پیام اهل‌بیت (ع) و شهدای کربلا سهمی ایفا کرده‌اند؛ یکی با قلم و خطاطی، دیگری با قلم‌مو و تصویرگری و نقاشی و گروهی هم با هنر تعزیه و نمایش و سینما. قدمت اثر و هنر این هنرمندان گاه به سده‌ها و قرن‌ها پیش می‌رسد و برخی این آثار گرانقدر هم‌اکنون در موزه‌های سراسر کشور نگهداری می‌شوند؛ ازجمله این موزه‌ها، موزه آستان قدس رضوی است که زیر سایه امام رئوف، پذیرای زائران هنردوست و عاشق اهل بیت (ع) است.
روایت قهوه‌خانه‌ای عاشورا
نقاشی قهوه‌خانه‌ای یا خیالی‌سازی از هنر‌های دوران قاجار است و به‌دلیل آن‌که هنری کاملا مردمی است از اهمیت قابل‌توجهی در هنر و نقاشی ایرانی برخوردار است. «نقاشی قهوه‌خانه» را می‌توان نخستین تلاش برای خارج شدن هنر از شکل درباری دانست، زیرا این هنر توانست شکل مصور روایت‌ها را به میان مردم کوچه و بازار بکشاند. این هنر که سال‌های طولانی حماسه‌های شاهنامه و روایت کربلا را در دل خود داشت، به‌راحتی توانست بخش مهمی از اندیشه مردم عامه را تعالی بخشد. تابلوی «تعزیهخوانی وقایع روز عاشورا با حاشیه ترجیع‌بند محتشم کاشانی به خط نستعلیق» یکی از همین نقاشی‌ها با سبک قهوه‌خانه‌ای و با محوریت محرم و عاشوراست که در حاشیه به ترجیع‌بند محتشم کاشانی به خط نستعلیق مزین است. این تابلو متعلق به دوره قاجار است و ۷ متر و ۳۳ سانتی‌متر طول و ۲ متر و ۱۰ سانتی‌متر عرض دارد و در آن تکنیک رنگ و روغن روی پارچه به کار رفته است.
مرکب بی‌سوار و عصر عاشورا
استاد فرشچیان همان‌گونه که آثار زیبایی برای امام رئوف خلق کرده، آثار قابل تحسینی هم درخصوص واقعه عاشورا آفریده است، آثار «عصر عاشورا»، «پرچمدار حق» و «شام غریبان» که به‌ویژه نقاشی اثر عاشورای او را تقریبا همه می‌شناسند. این آثار نه‌تن‌ها الگوی سایر نقاشان و هنرمندان بوده که مشتاقان زیادی را هم هر روز به موزه آستان قدس می‌کشاند. فرشچیان اثر هنرمندانه و ارزشمند «عصر عاشورا» را در عاشورای سال ۱۳۵۵ به تصویر کشیده، اثری که روایتگر صحنه غمبار بازگشت مرکب بی‌سوار امام‌حسین (ع) به سوی خیمه‌ها و اهل حرم در عصر عاشوراست. این تابلو به سبک نگارگری با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۹۸×۷۳ سانتی‌متر ترسیم و در سال ۱۳۶۹، به موزه آستان مقدس امام هشتم (ع) اهدا شده‌است.
پرچمدار حق
«پرچمدار حق» نگاره‌ای که با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۷۱×۱۰۰ روی مقوا خلق شده، شمایلی از حضرت عباس (ع) را در حالی که با حالت زخمی روی اسب بوده و چهره و دستان ایشان ناپیداست، به تصویر کشیده‌است.
در این تابلو، اسب علمدار کربلا با نشستن روی زمین سعی کرده سوار بدون دست را روی زین نگه دارد. مشک آبی که تیر به آن اصابت کرده و آب آن بر زمین ریخته، تیر و پیکان‌هایی که به بدن حضرت ابوالفضل (ع) اصابت کرده و تیر‌هایی که به اسب خورده، نحوه شهادت ایشان را نشان می‌دهد.
اسارت در شام غریبان
تابلوی شام غریبان به سبک نگارگری و با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۱۲۳× ۱۴۳ سانتی‌متر در سال ۱۳۹۴ خلق و به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده‌است. این اثر را می‌توان ادامه تابلوی عصر عاشورای استاد فرشچیان دانست که اسارت و غربت خاندان امام‌حسین (ع) را به تصویر کشیده و با رنگ‌بندی خاص خود، این حزن و اندوه را به مخاطب منتقل می‌کند.
حال و هوای عاشورایی موزه ملک در پایتخت
آثار عاشورایی هنرمندان محدود به موزه آستان قدس رضوی نمی‌شود و حجم زیادی از آن‌ها در سایر موزه‌های کشور نگهداری می‌شود. یکی از این اماکن کتابخانه و موزه ملی ملک، بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران است.
روایت قهوه‌خانه‌ای عاشورا
نقاشی قهوه‌خانه‌ای یا خیالی‌سازی از هنر‌های دوران قاجار است و به‌دلیل آن‌که هنری کاملا مردمی است از اهمیت قابل‌توجهی در هنر و نقاشی ایرانی برخوردار است. «نقاشی قهوه‌خانه» را می‌توان نخستین تلاش برای خارج شدن هنر از شکل درباری دانست، زیرا این هنر توانست شکل مصور روایت‌ها را به میان مردم کوچه و بازار بکشاند. این هنر که سال‌های طولانی حماسه‌های شاهنامه و روایت کربلا را در دل خود داشت، به‌راحتی توانست بخش مهمی از اندیشه مردم عامه را تعالی بخشد. تابلوی «تعزیهخوانی وقایع روز عاشورا با حاشیه ترجیع‌بند محتشم کاشانی به خط نستعلیق» یکی از همین نقاشی‌ها با سبک قهوه‌خانه‌ای و با محوریت محرم و عاشوراست که در حاشیه به ترجیع‌بند محتشم کاشانی به خط نستعلیق مزین است. این تابلو متعلق به دوره قاجار است و ۷ متر و ۳۳ سانتی‌متر طول و ۲ متر و ۱۰ سانتی‌متر عرض دارد و در آن تکنیک رنگ و روغن روی پارچه به کار رفته است.
مرکب بی‌سوار و عصر عاشورا
استاد فرشچیان همان‌گونه که آثار زیبایی برای امام رئوف خلق کرده، آثار قابل تحسینی هم درخصوص واقعه عاشورا آفریده است، آثار «عصر عاشورا»، «پرچمدار حق» و «شام غریبان» که به‌ویژه نقاشی اثر عاشورای او را تقریبا همه می‌شناسند. این آثار نه‌تن‌ها الگوی سایر نقاشان و هنرمندان بوده که مشتاقان زیادی را هم هر روز به موزه آستان قدس می‌کشاند. فرشچیان اثر هنرمندانه و ارزشمند «عصر عاشورا» را در عاشورای سال ۱۳۵۵ به تصویر کشیده، اثری که روایتگر صحنه غمبار بازگشت مرکب بی‌سوار امام‌حسین (ع) به سوی خیمه‌ها و اهل حرم در عصر عاشوراست. این تابلو به سبک نگارگری با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۹۸×۷۳ سانتی‌متر ترسیم و در سال ۱۳۶۹، به موزه آستان مقدس امام هشتم (ع) اهدا شده‌است.
پرچمدار حق
«پرچمدار حق» نگاره‌ای که با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۷۱×۱۰۰ روی مقوا خلق شده، شمایلی از حضرت عباس (ع) را در حالی که با حالت زخمی روی اسب بوده و چهره و دستان ایشان ناپیداست، به تصویر کشیده‌است.
در این تابلو، اسب علمدار کربلا با نشستن روی زمین سعی کرده سوار بدون دست را روی زین نگه دارد. مشک آبی که تیر به آن اصابت کرده و آب آن بر زمین ریخته، تیر و پیکان‌هایی که به بدن حضرت ابوالفضل (ع) اصابت کرده و تیر‌هایی که به اسب خورده، نحوه شهادت ایشان را نشان می‌دهد.
اسارت در شام غریبان
تابلوی شام غریبان به سبک نگارگری و با تکنیک اکریلیک در ابعاد ۱۲۳× ۱۴۳ سانتی‌متر در سال ۱۳۹۴ خلق و به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده‌است. این اثر را می‌توان ادامه تابلوی عصر عاشورای استاد فرشچیان دانست که اسارت و غربت خاندان امام‌حسین (ع) را به تصویر کشیده و با رنگ‌بندی خاص خود، این حزن و اندوه را به مخاطب منتقل می‌کند.
حال و هوای عاشورایی موزه ملک در پایتخت
آثار عاشورایی هنرمندان محدود به موزه آستان قدس رضوی نمی‌شود و حجم زیادی از آن‌ها در سایر موزه‌های کشور نگهداری می‌شود. یکی از این اماکن کتابخانه و موزه ملی ملک، بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران است.
نسخه‌های خطی
مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی با محوریت عاشورا، واقعه و شهدای کربلا، امام حسین (ع)، شبیه نامه، روضه، زیارتنامه و مقتل در گنجینه کتابخانه ملی ملک به عنوان یکی از شش کتابخانه مهم کشور در حوزه نسخه‌های خطی نگهداری می‌شود. این آثار به خط‌های نسخ، نستعلیق و شکسته نستعلیق در سده‌های مختلف تاریخی از قرن ۱۰ تا ۱۴ هجری قمری روی کاغذ‌های ترمه، فرنگی، فستقی و آهارمهره فرنگی کتابت شده و به جلد‌هایی از جنس میشن سیاه، سبز، سرخ و...، کاغذ ابری فرنگی، روغنی گل و بوته و... مزین است. همچنین بعضی از نسخه‌ها مذهب و طلااندازی شده است. نسخه خطی «روضه شهداء» تألیف کمال الدین حسین واعظ کاشانی سبزواری، از قدیمی‌ترین آثار خطی این گنجینه با موضوع واقعه و شهدای کربلا به شمار می‌رود که در سال ۹۱۷ قمری به خط نستعلیق روی کاغذ ترمه نوشته و با میشن قهوه‌ای مجلد شده است. از دیگر نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک با موضوع واقعه کربلا می‌توان از عناوینی ازجمله «الملهوف علی قتلی الطفوف»، «مقتل الحسین (ع)»، «محرق القلوب»، «انیس‌العارفین»، «سرالحقیقه فی وقعه الطف یا اسرار الشهاده» و... نام برد.
کتاب‌های چاپ سنگی
مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی در موضوعات کربلا، عاشورا، مراثی امام حسین (ع) و زیارت عاشورا در گنجینه کتابخانه ملی ملک وجود دارد که در ادوار گذشته در چاپخانه‌های تهران، تبریز و بمبئی منتشر شده است. «تحفه الذاکرین» ازجمله کتاب‌های چاپ سنگی نفیس و مصور این گنجینه در محور سرگذشت نامه و شعر مذهبی با موضوع واقعه کربلاست. این اثر محمد بن علی محمد بیدل کرمانشاهی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در تهران به چاپ رسیده است. از دیگر کتاب‌های چاپ سنگی مصور کتابخانه ملی ملک با موضوع واقعه کربلا و حسین بن علی (ع) می‌توان به «طوفان البکاء» اثر محمد ابراهیم بن محمد باقر جوهری اشاره کرد که در سال ۱۳۴۶ هجری قمری منتشر شده و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی به این موقوفه اهدا شده است. تصویر‌هایی با محوریت شهادت حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت علی اکبر (ع) و حر بن یزید ریاحی و جنگ مسلم بن عقیل به رقم محسن تاج بخش در این کتاب به چشم می‌خورد. در مجلد دیگری از کتاب چاپ سنگی طوفان البکاء موجود در گنجینه ملک، اثری مزین به ۹ تصویر وجود دارد. این کتاب چاپ سنگی در سال ۱۳۵۵ هجری قمری در تهران چاپ و در سال ۱۳۸۹ خورشیدی به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا شده است. حزن‌المؤمنین، مثیر‌الاخزان، اربعین‌الحسینیه (چهل حدیث)، شفاء‌الصدور فی شرح زیاره العاشورا (شرح زیارت عاشورا) و...، از دیگر عناوین کتاب‌های چاپ سنگی عاشورایی این موقوفه است.
اشیای کم‌نظیر موزه‌ای
«پرده واقعه عاشورا» اثر تاریخی حسین قوللر آقاسی از بنیانگذاران بنام نقاشی قهوه‌خانه ای، از دیگر نفایس موزه ملی ملک نخستین موزه وقفی ــ خصوصی کشور با موضوع ماه محرم به شمار می‌آید. این اثر نفیس با تکنیک رنگ‌روغن روی بوم در اندازه‌های ۱۸۸ در ۱۴۸ سانتی متر خلق و از سوی خانواده مرحوم «ماشاءا... بای قزوینی (فروتن)» به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا شده است.
همچنین پرده قلمکار با نقش «قیام مختار» یکی دیگر از منسوجات بی‌بدیل این موزه است که دیدن آن هنردوستان را به وقایع پس از قیام کربلا می‌برد. کتیبه شعری هم از ترجیع بند محتشم کاشانی به خط نستعلیق «سیدعلی» روی این اثر قابل رؤیت است. پرده قیام مختار در اندازه‌های ۳۵۰ در ۲۰۰ سانتی متر در دوره قاجار تهیه شده است. در این بین تعدادی از قطعات خوشنویسی موزه ملی ملک هم رنگ و بوی محرمی دارد. قطعه نستعلیق عالی به قلم کتیبه و مشقی اثر احمد موسوی صنیع‌التولیه کتیبه‌نویس آستان قدس در سال ۱۳۳۶ قمری، ازجمله این آثار است.
این قطعه نفیس با مرکب مشکی روی مقوای فرنگی نخودی نوشته شده و در بین خطوط آن، گردش‌های اسلیمی با نقوش ختایی و در حاشیه آن نیز تسمه اندازی منقش به نقوش اسلیمی سفیدآبی بر زمینه مشکی قابل مشاهده است. این اثر خوشنویسی یکی از آثار مجموعه اهدایی بانو عزت‌الملک ملک دختر بزرگ حاج حسین‌آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک محسوب می‌شود. همچنین در بررسی مجموعه تمبر‌های گنجینه ملک، تمبر‌های یادبودی با نقوشی مرتبط با روز عاشورا به چشم می‌خورد.
به طور نمونه می‌توان به تمبر ۴۰۰ ریالی وقفی حاج حسین آقا ملک با موضوع بزرگداشت سال عزت و افتخار حسینی در سال ۱۳۸۱ اشاره کرد که به تصویری از تابلوی معروف و اثرگذار واقعه عاشورای استاد محمود فرشچیان مزین شده است.
کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۶ خورشیدی بر بارگاه مطهر امام هشتم (ع) وقف شده است و در تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد.
انتهای پیام/
منبع: جام جم
ارسال نظر
