گمان و گمانه‌زنی در قرآن؛
گمان چیست و چه نقش و آثاری در زندگی بشر دارد؟ آیا همه گمان‌ها اعم از خوب یا بد ناپسند است؟ در نوشتار حاضر به این سؤالات براساس آیات قرآن پاسخ داده شده است.
به گزارش «سدید»؛ ظن که در زبان فارسی از آن به گمان یاد می‌شود حالتی از حالت‌های انسانی است که در میانه وهم و جزم قرار می‌گیرد. از این رو از آن به حالت میانه یا پنجاه پنجاه بدون هرگونه مرجحی برای تغلیب یکی از دو جانب تعبیر می‌شود.
راغب اصفهانی از علمای بزرگ حوزه زبان شناسی و فقه اللغه، افزون بر بیان معنای واژه ظن به تعریف علمی آن به‌ویژه بر مبنای کلام اسلامی توجه دارد. وی می‌کوشد تا از منظر قرآن واژه‌ها را معنا کند. ازاین رو وی را می‌توان یکی از بزرگان و پیشگامان عرصه تفسیر واژگانی قرآن به قرآن معرفی کرد. وی بر همین اساس به کاربرد‌های قرآنی هر واژه اهتمام ویژه‌ای مبذول می‌دارد و کتاب مفردات الفاظ القران وی یکی از گنجینه‌های گرانبهای تفسیری به شمار می‌آید. وی در تعریف هر واژه هر چند که نگاهی به کاربرد‌های عرف عرب و اعراب دارد، ولی هرگز بی‌نظر به کاربرد‌های مفهومی آن در قرآن به تعریف واژه نمی‌پردازد. می‌توان مدعی شد که وی واژگان را در این کتاب بر اساس مفاهیم برخاسته از آیات و کاربرد‌های آن در قرآن تفسیر و تعریف و یا بیان می‌کند.
راغب اصفهانی از علمای بزرگ حوزه زبان شناسی و فقه اللغه، افزون بر بیان معنای واژه ظن به تعریف علمی آن به‌ویژه بر مبنای کلام اسلامی توجه دارد. وی می‌کوشد تا از منظر قرآن واژه‌ها را معنا کند. ازاین رو وی را می‌توان یکی از بزرگان و پیشگامان عرصه تفسیر واژگانی قرآن به قرآن معرفی کرد. وی بر همین اساس به کاربرد‌های قرآنی هر واژه اهتمام ویژه‌ای مبذول می‌دارد و کتاب مفردات الفاظ القران وی یکی از گنجینه‌های گرانبهای تفسیری به شمار می‌آید. وی در تعریف هر واژه هر چند که نگاهی به کاربرد‌های عرف عرب و اعراب دارد، ولی هرگز بی‌نظر به کاربرد‌های مفهومی آن در قرآن به تعریف واژه نمی‌پردازد. می‌توان مدعی شد که وی واژگان را در این کتاب بر اساس مفاهیم برخاسته از آیات و کاربرد‌های آن در قرآن تفسیر و تعریف و یا بیان می‌کند.
وی در تفسیر و تعریف ظن می‌نویسد: ظن چیزی و یا حالتی است که از نشانه‌ای حاصل می‌شود که اگر این نشانه قوی شود به یقین منجر می‌شود و اگر ضعیف و سست شود در حد وهم می‌ماند و از آن تجاوز نمی‌کند. (مفردات ص ۵۳۹ ذیل واژه ظن)
در قرآن این مفهوم یعنی حد فاصل میان یقین و وهم با واژگانی، چون ظن و حسب و زعم بیان می‌شود، هر چند که تفاوت‌های لطیف و معناداری میان هر یک از آن‌ها به سبب ریشه ایجادی و آثار و کارکرد‌های آن وجود دارد که در کتب فقه اللغه بیان شده است.
خوش گمانی و بدگمانی در قرآن
ظن یا گمان از نظر قرآن به دو دسته گمان خوب و گمان بد تقسیم می‌شود که با توجه به موقعیت و کاربرد‌های آن از نظر شرعی حکم خاصی می‌یابد.
در احکام الهی پیروی از ظن که از آن به ظندغیر معتبر یاد می‌شود امری ناپسند است و از این رو از نظر قانونی درحوزه احکامی تحریمی قرار می‌گیرد و پیروی از ظن غیر معتبر حرام دانسته شده است. (انعام آیات ۱۱۶ تا ۱۱۹) این وضعیت نسبت به امور اعتقادی و بنیاد گذاشتن بینش‌ها و نگرش‌ها بر آن تشدید می‌شود و هر گونه بنیانگذاری بینش‌ها، نگرش‌ها، باور‌های ایمانی بر پایه ظن و گمان حرام شمرده شده است.
آیات ۷۸ سوره بقره و ۱۰۰ و ۱۱۶ و ۱۴۸ سوره انعام و نیز ۳۵ و ۳۶ و ۶۶ سوره یونس و همچنین آیه ۲۰ زخرف و آیات چندی دیگر بر این مسئله تاکید دارند که در امور اعتقادی همانند اصول دین که بینش‌ها و نگرش‌ها و باور‌های آدمی را می‌سازد و رفتار‌های او را سامان می‌دهد نباید از ظن و گمان پیروی کرد. از این رو در رساله‌های عملی همه فقیهان از وجوب باور‌ها و حرمت تقلید در حوزه ایمانی و اصول دین سخن به میان آمده است.
مسئله پیروی از گمان بد و ظن ناروا به سبب آثار سوء در جامعه به شدت تقبیح می‌شود و حرمت آن به شکل بازخواست در دنیا و آخرت و تهدید به عذاب‌های سخت اخروی خود را نشان می‌دهد که در ادامه این نوشتار به آن پرداخته می‌شود و در همین جا تنها به این نکته اشاره می‌شود که آیات ۱۲ سوره نور و حجرات بر وجوب پرهیز از گمان بد نسبت به دیگران حکم می‌کند و آن را عامل واگرایی اجتماعی می‌شمارد.
علامه طباطبایی در صفحه ۳۲ مجلد ۱۸ تفسیر المیزان با اشاره به آیه حجرات می‌فرماید که مقصود از ظن در آیه پرهیز از ظن مطلق نیست بلکه مراد پرهیز از مثل بدگمانی است که آثار بدی را به دنبال دارد. وی آنگاه به گمان خوب نیز اشاره می‌کند و می‌نویسد که گمان خوب نسبت به دیگری امری مطلوب و پسندیده است. همین معنا را شیخ طوسی در جامع البیان در صفحه ۸۵ از مجلد ۱۳ اشاره می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت که ظن خوب نسبت به دیگری که همان مثبت نگری در حوزه عمل اجتماعی است به سبب آنکه همدلی را در میان افراد جامعه افزایش می‌دهد امری مطلوب و پسندیده شمرده شده است و به نظر شیخ طبرسی در مجمع البیان با اشاره به آیه ۱۲ سوره حجرات نه تنها برخی از گمان‌ها خوب و مطلوب است بلکه می‌توان گفت که برخی از گمان‌ها از جمله گمان‌های خوب و مثبت به دیگری امری واجب و لازم است. (مجمع البیان ج ۹ و ۱۰ ص ۲۰۵)
به سخن دیگر از آنجا که مثبت نگری و تصحیح اعمال دیگران و حمل کردن آن بر پسندیده‌ها و هنجار‌ها موجب همدلی و همگرایی می‌شود خداوند لازم دانسته است که مردم نسبت به یکدیگر گمان خوب برند و رفتار‌های دیگری را در حد مقبول بر امور نیک و خیر و پسندیده بار کنند و به توجیه رفتار‌ها بپردازند. به عبارت دیگر اگر شخصی عملی انجام داد که نشانه‌ای وجود دارد که مراد و منظور وی از آن عمل، خیر و پسندیده بوده است می‌بایست آن را مرجح قرار داد و کارش را بر امر پسندیده حمل کرد. این‌گونه است که گمان خیر بردن به دیگری و اعمالش می‌تواند همدلی و وفاق اجتماعی را افزایش دهد و از واگرایی و تنش‌های اجتماعی بکاهد.
بر این اساس قرآن برای متهم کردن دیگری به کاری ناروا و قضاوت علیه مومن تنها براساس ظن و گمان را نمی‌پذیرد و در آیات ۱۱ تا ۱۵ سوره نور مبنا قراردادن ظن را برای داوری مردود می‌شمارد. خداوند در آیه ۳۶ سوره یونس و نیز ۲۸ سوره نجم ازمردمان می‌خواهد تا گمان را جایگزین علم و قطع نکنند و آن را مبنای داوری قرار ندهند.
مضرات بدگمانی
جامعه برتر قرآنی اسلامی جامعه‌ای است که بر مبنای مثبت نگری بنیاد نهاده شده است. خداوند در آیه ۱۲ سوره نور مومنان جامعه اسلامی را موظف می‌کند که نسبت به هم حسن‌ظن داشته و گمان‌های خوب برند و رفتار‌ها و اعمال یکدیگر را بر وجه درست و صحیح آن بار کنند.
در آیات ۱۱ و ۱۲ همین سوره خداوند مومنانی را که نسبت به هم سوءظن داشته‌اند نکوهش می‌کند و از اینکه بدگمانی‌ها موجب شده است تا شایعاتی ایجاد شده و خبر‌های دروغ و ناروا پخش شود و اعتماد متقابل از میان برود سرزنش می‌کند.
آیه ۱۲ سوره حجرات بر مترتب شدن گناه بر برخی از گمان‌ها اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که آگاهی مردم نسبت به قانون و مجازات آن، خود عاملی بازدارنده به شمار می‌آید. به این معنا که اگر مردمان نسبت به قانون و مجازات‌های قانونی آن آگاهی داشته باشند می‌کوشند تا از آن اجتناب کنند. بر این اساس مردمان را نسبت به مجازات گمان‌های بد و ناروا آگاه می‌سازد تا هرچه بیشتر از این بیماری و نابهنجاری اجتماعی دوری کنند.
خداوند در همین آیه بدگمانی نسبت به مومنان را گناهی نیازمند توبه می‌شمارد و بسیاری از گمان‌هایی که در میان افراد جامعه وجود دارد را در حوزه بدگمانی‌ها دسته‌بندی کرده و از آن نهی می‌کند.
بدگمانی ریشه شایعات و دشمنی‌ها و فروپاشی ارزش‌های اخلاقی و هنجاری اجتماعی دانسته شده است و با اشاره به قصه افک که در‌باره پیامبر و همسرش اتفاق افتاد آثار سوء آن را در آیات ۱۱ و ۱۲ سوره نور تحلیل و تجزیه می‌کند و توصیه اکید می‌کند که از هرگونه گمان بد و ناروا پرهیز شود تا به شکل شایعه جامعه را با بحران فقدان اعتماد مواجه نسازد.
از نظر قرآن رواج بدگمانی در جامعه به‌ویژه جامعه ایمانی تهدیدی جدی نسبت به اخوت ایمانی و همدلی و همراهی امت است (حجرات آیات ۱۰ تا ۱۲) و آن را زمینه‌ساز بسیاری از گناهان و آلودگی جامعه به نابهنجاری‌های رفتاری و اخلاقی بر می‌شمارد؛ زیرا بدگمانی موجب می‌شود تا رفتار زن و مردی را بر باطل و گناه حمل کرده و قباحت و زشتی برخی از گناهان و نابهنجاری‌ها را از میان برده و به شکلی با اشاعه فحشا و منکر به آن دامن زند. از این رو گمان‌های سوء و ناروا عاملی مهم برای تقویت زمینه‌های گناه و نابهنجاری است که در این آیات بدان اشاره شده است.
انتهای پیام/
منبع: روزنامه کیهان
ارسال نظر
