به گزارش «سدید»؛ از سال ۹۵، با پیگیری مرکز میراث مکتوب و با تصویب اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۲۱ اسفند در تقویم ملی ما به نام حکیم نظامی‌گنجوی نامگذاری شده است، تا به این بهانه ضمن بزرگداشت او، برنامه‌ها و محافلی برای آشنایی هرچه بیشتر ایرانیان-به‌ویژه نسل جوان- برای این شاعر بزرگ پارسی‌سرا برگزار شود.
عموم مردم حکیم نظامی را با «خمسه» یا «پنج‌گنج» او یعنی مثنوی‌های «مخزن‌الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت‌پیکر» و «اسکندرنامه» می‌شناسند که از مهم‌ترین آثار ادبیات غنایی ایران هستند اما نظامی گنجوی علاوه بر خمسه، غزل‌ها و قصیده‌ها و رباعی‌های پراکنده‌ای نیز دارد که در کتابی به نام دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی جمع‌آوری شده‌اند و بخش قابل توجهی از ادبیات منظوم ایرانی تقلیدی از سبک نظامی به شمار می‌آید.
بر همین اساس بسیاری از اساتید و کارشناسان زبان و ادبیات فارسی نظامی را در کنار حافظ، سعدی و فردوسی یکی از چهار ستون ادب فارسی می‌دانند. شاعری قصه‌گو و قصه‌پرداز که آثار مهمی را در حوزه ادبیات تعلیمی و منظوم آفریده است اما جزئیات زیادی از زندگی و زمانه او در دسترس نیست.
به مناسبت روز بزرگداشت حکیم نظامی با محمد طاهری‌خسروشاهی، مسئول مرکز آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز و از محققان و پژوهشگران تحقیقات ادبی در منطقه آذربایجان که کتاب «خلوت‌نشین گنجه» -بررسی تحلیلی منظومه‌های نظامی گنجه‌ای- را در کارنامه تالیفات خود دارد گفت‌وگویی انجام داده ایم که در ادامه می‌خوانیم.
حوادث و رویدادها و نوع اجتماع زمانه زندگی هر شاعر مطمئنا بر شعر او تاثیر دارد، زمانه زندگی حکیم نظامی که بخشی از شعر او متاثر از آن است، چگونه بوده است؟
زمانه زندگی حکیم نظامی، عصر سختگيری‌های اجتماعی و دوران خفقان و جنگ و جدال‌های كلامی است. اين شكايت از اوضاع نابسامان، بارها در آثار و سروده‌های حكيم پير گنجه، مجال بروز يافته است. در اين ميان، شهر تاریخی گنجه؛ موطن شاعر خلوت‌نشين، برای خود داستانی جالب دارد. آنچه درباره گنجه در دوره حيات نظامی بايد گفت، محيط مذهبی آن است. اهالی شهر ـ از اقوام گونه‌گون كرد، ديلم، ترك و عرب ـ به‌رغم نژادها و تبارهای مختلف، انسانی‌هایی مذهبی هستند و به نوشته منابع تاریخی، در عقايد خود سختی و استواری نشان می‌دادند. ظاهراً در اين سختگيری به حدی بودند كه كسانی را كه بر مذهب و اعتقاد ايشان نبودند، در ميان خود راه نمی‌دادند.
در مقالات و کتاب‌های مختلف نظرهای متفاوت و گاه متناقضی درخصوص نگاه مذهبی و عقاید حکیم نظامی شاهد هستیم، با توجه به تحقیقاتی که انجام داده‌اید، کدام نگاه را به حکیم نظامی نزدیک‌تر می‌دانید؟
در ميان هياهوی مدعيان و غوغاافكنی صاحبان عقايد و آراء گوناگون مذهبی و كلامی كه آرامش شاعر برای سرودن تأمين نبود، خلوت‌های شبانه و عزلت‌گزينی‌های روزانه نظامی، پناهگاه امنی برای او بود كه به پردازش سروده‌های خود مشغول شود. تربيت دينی نظامی از دوران كودكی و اُنس شاعر با خلوت‌نشينی، بيش از پيش روحيه زاهدانه و كناره‌گيری از ماديات را در او تقويت كرده بود. خود بارها به اين روحيه گوشه‌نشينی اشاره كرده است. شاهان و اميران زمانه نيز، مقام زهد و تقوای شاعر گنجه را ارج می‌نهادند و شكوه زاهدانه او را پاس می‌داشتند. نظامی كه تا پايان عمر، برخلاف آيين شاعران بی‌بندوبار عصر، هرگز لب به شراب نزد، هيچگاه نشد كه پادشاهی در حضور او مجلس شراب بيارايد.
آیا این نگاه و شیوه در شعر نظامی هم دیده می‌شود؟
بله، تأمل در درون‌مايه شعر نظامی نشان می‌دهد كه وی در حيات شخصی خود نيز پايبند به اصول اسلامی و ضوابط شرعی بوده و بر انتقال اين اصول به مخاطبان اهتمام داشته است. او در به‌كارگيری اصول و عمل به شريعت به حدی دقت دارد كه برخی معتقدند وی با عمل به موازين شرعی در جستجوی مدينه فاضله می‌گشته است. نظامی به صراحت، خود را نخستين كسی می‌داند كه شعر را از چنگال فسق و فجور و به اصطلاح از «مصطبه» رهايی داده و آن را در خدمت «صومعه» درآورده است.
«شعر به من صومعه بنياد شد
شاعری از مصطبه آزاد شـد»
با توجه به اینکه قرآن اولین و اصلی‌ترین متن مکتوب دینی ما است، این متن چقدر در شعر و زندگی نظامی جای داشته است؟
بر اساس شواهد شعری و قرائن تاريخی، هيچ ترديدی در انس نظامی با قرآن كريم وجود ندارد. وی افزون بر اينكه در مجموعه كلی اشعار خود به مضامين دينی و اسلامی توجه دارد، در سبك ويژه شاعرانه خود -تشخص سبكی- كاملاً تحت‌تأثير آموزه‌های اسلامی است و برهمين اساس، تصاوير شعری و تركيبات زبانی او از آيات قرآن و احاديث نبوی، بهره تمام برده است. خلوت‌های روحانی شاعر در گنجه و انس ويژه او با سكوت، اين مجال را به شاعر شهر می‌داد كه با مطالعه در كلام الهی، اشعار و سروده‌های خويش را مزين به كلام نورانی الهی کند.
در شعر شاعرانی چون حافظ و سعدی ابیات زیاد عربی و قرآنی یا احادیث نبوی را شاهد هستیم اما اینگونه اشعار در آثار نظامی خیلی دیده نمی‌شود، دلیل آن چیست؟
سيری در اشعار شاعر نشان می‌دهد كه ايمان عميق او به خداوند و اظهار عجز و انكسار در برابر خالق هستی، نتيجه اُنس او با راز و نيازهای شبانه و اشك چشم و سوز دل است. يك نكته مهم در خصوص تجلی آيات الهی بر شعر نظامی اين است كه وی عمدتاً اين تجلی‌ها را در قالب اقتباس معنوی، مجال بروز داده است. به ديگر معنی، تأثيرپذيری نظامی از آيات قرآن و احاديث نبوی، نسبت به برخی ديگر از شاعران هم‌روزگار وی، در قالب لفظ و كلمه نيست.
مزيت عمده ديگر شعر نظامی در توحيد و تنزيه و نيايش اين است كه چون شعر او در اين باره همه ملهم از قرآن و حديث و سنت است، لذا مشتمل بر مشاجرات متكلمين نيست، بلكه نظامی با كمال خلوص و سادگی مانند هر مسلمان معتقد ديگر، عقيده اسلامی‌اش را راجع به توحيد ذاتی و صفاتی و افعالی حق تعالی بيان می‌كند. اين مزيت شعر نظامی از آن جهت است كه اشعار و سروده‌های او در توحيد، جوشيده از يك عقيده سليم و راسخ مذهبی است كه مبتنی بر قرآن و حديث و اقوال سلف صالح است. بسياری از ابيات و سروده‌های منظومه‌های پنج‌گانه نظامی در توحيد و معرفت خداوند عالم، يا ترجمه لفظ به لفظ و يا مضمون آيه و حديث و خبری است كه نظامی آن را در بديع‌ترين صورتی از ترجمه يا تضمين يا اخذ، در قالب الفاظی زيبا و تركيباتی شيوا با كمال فصاحت و بلاغت به فارسی درآورده است و به‌طور خلاصه آنچه نظامی در اين باره سروده، همه ملهم از قرآن و حديث است.
اساسا نوع نگاه و جایگاه قرآن کریم در آثار نظامی را چگونه می‌بینید، آیا نظامی با یک نگاه سطحی و از سر وظیفه به قرآن و علوم دینی در شعر خود پرداخته است؟
از بررسی آثار و انديشه‌های نظامی معلوم می‌شود كه او دوران نوجوانی را به آموختن قرآن و علوم دينی سپری كرده و در علم فقه و دين به جايی رسيده كه در مقام تبليغ برآمده است. او آثار خود را به نظم كشيده تا مردمان زمان و مخصوصاً پادشاهان و بزرگان قوم را به دادگری و اخلاق و رفتار اسلامی دعوت كند. خود می‌گويد همه سخنان من از شرع سرچشمه می‌گيرد و هر جا احساس كرديد كه سخن من رنگ شرع ندارد و يا از ادب درس و اخلاق دور افتاده است، به آن سخن خط بكشيد. شايد بر اساس همين عقيده باشد كه مثنوی‌های نظامی همه با توحيد و مناجات باری تعالی آغاز می‌شود و نعت‌های حضرت رسول (ص) و گزارش معراج آن حضرت، اول و آخر كتاب‌های او را می‌آرايد و شاعر در هر منظومه بلند خود، نظری عارفانه به جهان دارد.
از مناجات‌ها و نيايش‌های شورآفرين و آكنده از سوزوگداز و حال و نياز نظامی چنين برمی‌آيد كه او همواره از خداوند می‌خواهد كه توفيق تحقيق در عظمتش و رسيدن به حقايق را بيابد و بتواند يافته‌های خود را در اين كنكاش و احساسش را در ثنا و آفرين پروردگار، داوودوار زمزمه كند و به صورت سروده‌های نغز و دلكش به اهل بصيرت و صاحبدلان تقديم دارد.
/انتهای پیام/
منبع: ایکنا
