به گزارش «سدید»؛ امام علی (ع) را با اوصاف گوناگونی در تاریخ شیعه معرفی کرده‌اند؛ او را زاهد شب و رزم‌آور روز دانسته‌اند. امامی‌که با فرمان خدا، ولایت و وصایت آخرین فرستاده خدا را دریافت کرد و بعد از ۲۵ سال خانه‌نشینی به اصرار مردم به خلافت رسید. شخصیت او، اما نه در دوران حکومت که از زمان حیات رسول ا... تا دوران خلافت خلفای سه‌گانه، همواره محور توجه کنشگران سیاسی و مردم بوده است. علی بن ابیطالب (ع) در دوران حکومت خود مجموعه‌ای از دستورات حکومتی به زمامداران خود دارد که مطالعه دقیق آن علت توجه مسلمان و غیر‌مسلمان را به او بیش از پیش برای ما آشکار می‌سازد. سیره حکومتی مولای متقیان (ع) و توصیه‌های همه‌جانبه او به والیان و حاکمان دولتش، از توجه ویژه او به مردم و نحوه برخورد حاکمیت با مردم را به‌روشنی بیان می‌کند که عدالت، مساوات در برخورد و مهربانی با آنان وظیفه حاکمان است. در نامه‌های امام به مالک‌اشتر که مرام‌نامه سیاسی ماست، به اخلاق سیاسی کارگزاران اشاراتی شده که خط‌مشیء حکومت را به تصویر می‌کشد. حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علیرضا پیروزمند، قائم‌مقام فرهنگستان علوم اسلامی قم، مدرس حوزه و دانشگاه و پژوهشگر در گفت‌و‌گوی پیش‌رو از آموزه‌ها و درس‌های اخلاقی امام علی (ع) برای حاکمان می‌گوید.
یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در سیره حکومتی امام علی(ع ( مطرح است مسأله اخلاق سیاسی دولتمردان است که در خطبه‌ها و نامه‌های ایشان هم بعضا اشاره شده است.چرا نگاه امام به مسأله زمامداری متفاوت از دیگران است؟
اخلاق کارگزاران در سیره امیرالمؤمنین در حکومت و جامعه اسلامی مورد توجه قرار گرفته است، از این‌رو با توجه به روند تکاملی انقلاب اسلامی پرداختن به این موضوع و روشن کردن زوایای آن برای حکومتی که به فرموده رهبر معظم انقلاب منظور از دولت اسلامی، اسلامی شدن اخلاق و رفتار کارگزاران است، بسیار اهمیت دارد. در این صورت است که حکومت و دولت اسلامی قواره و استاندارد اسلامی به خود می‌گیرد.
امیرالمومنین (ع) در خطبه ۴۶ نهج‌البلاغه در دو فراز مهم، ماموریت حاکمان و دولتمردان را بیان می‌کند. مورخان احتمال می‌دهند این خطبه، خطاب به مالک‌اشتر باشد. امام (ع) می‌فرماید: تو از کسانی هستی (نماینده امام در بلاد مسلمین) که باید به‌عنوان نماینده من، دین خدا را اقامه کنی. دوم این‌که باید نهضت گناهکاران را سرکوب کنی و به گناهکاران اجازه ندهی که کار خود را وسعت دهند بلکه باید فعالیت آنان را محدود کنی و مأموریت دیگر تو این است که باید امنیت را برقرار کنی و ترس را از مردم دور کنی و در مرزهای دولت اسلامی امنیت برقرار کنی. این سه ماموریت در این نامه به‌وضوح بیان شده است. امام در ادامه این خطبه به بیان چگونگی انجام مأموریت توسط زمامدار خود می‌پردازد و می‌فرماید: در صورتی می‌توانی این سه مأموریت را انجام بدهی که او از خدای متعال استعانت بجویی و از او یاری بطلبی. دوم این است که در ارتباط با مردم نرمی و درشتی را با هم ترکیب کنی اما نرم‌خویی تو با مردم بیشتر باشد.
وقتی الگوی توسعه سرمایه‌داری در جامعه ما مبنای توسعه قرار گرفته است، الزاماتی به‌دنبال دارد که ثروتمندان را ثروتمندتر و فقرا را فقیرتر می‌کند. این ذات نظام سرمایه‌داری است. تکریم ثروتمند و تحقیر فقیر نتیجه رعایت الگوی نظام سرمایه‌داری است. تبعیض میان مردم و ایجاد نارضایتی عمومی را به‌دنبال خواهد داشت
مولای متقیان (ع) به همه ریزه‌کاری‌های حکومتی زمامداران خود اهمیت می‌داد و نسبت به همه رفتارهای آنان با مردم دقت‌نظر داشت. امام می‌فرماید در برخورد با مردم تساوی در رفتار و حتی نگاه کردن را مراعات کن. البته امام در ادامه متذکر می‌شود که در جایی که کار با نرم‌خویی پیش نمی‌رود و جز با درشتی امری انجام نمی‌شود، می‌توانی از این حربه استفاده کنی اما در کلام امام علی (ع) ویژگی سومی هم بیان شده است. امام می‌فرماید: با مردم فروتن باش. فروتنی خودت را برای مردم پهن کن و با مردم با گشاده‌رویی و نرم‌خویی رفتار کن. ویژگی چهارم در ارتباط با حاکم و مردم است.
در فرمایش امام علی (ع) ، این رفتار تنها مختص قاضی و دادگاه نیست بلکه حاکم دولت اسلامی نیز باید در همه امور مساوات را رعایت کند حتی در نوع نگاه کردن به مردم. اما این مسأله را به‌عنوان یک امر اخلاقی حکومتی مطرح می‌کند و می‌فرماید: در نگاه به مردم بین آنها فرق نگذار، در نگاه مستقیم، اشاره دست، سلام و تکریم و خوشامد‌گویی مساوات را رعایت کن.
دلیل این همه تاکید امام به رعایت مساوات بین مردم چیست؟
حضرت علی (ع) علت اهمیت رعایت مساوات بین مردم توسط حاکم را در این می‌بیند، افرادی که بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند بر دولت و حاکم اسلامی طمع نکنند و خود را متمایز از دیگران فرض نکنند. از طرف دیگر فقرا و ضعیفان از خود، حکومت و دولتمردان ناامید نشوند. نا‌امیدی عموم مردم از رعایت نکردن عدالت توسط حاکم نیز یکی دیگر از دلایل توجه امام به رعایت دقیق مساوات است.
وظایف زمامداران در قبال مردم در کلام علی (ع) چگونه تعریف شده است؟
امام در ابتدای خطبه مالک‌اشتر چهار وظیفه برای حاکم اسلامی بیان می‌کند و بلافاصله سراغ ویژگی حاکم اسلامی رفته و به شرح آن می‌پردازد. در واقع متذکر می‌شود که اگر می‌خواهی ماموریت‌های محوله را به‌خوبی انجام دهی باید این خصلت‌ها را داشته باشی.
امام درباره مأموریت‌ها می‌فرماید: اولین ماموریت تو این است که مالیات را جمع‌آوری کنی. دوم بحث برقراری امنیت و مقابله با دشمنان است. سوم باید کار مردم را به‌سامان برسانید تا مردم در زندگی احساس سختی نکنند. باید سرزمین آنها را آباد کنی زیرا وقتی سرزمین‌ها آباد شود، بهره‌وری از منابع به‌شکل درستی انجام می‌گیرد. امام در ادامه به بیان ویژگی‌های والی دولت در چند مرحله می‌پردازد.
مرحله اول ارتباط حاکم با خداست. امام به مالک هشدار می‌دهد به ترس از خدا و مقدر داشتن فرمان پروردگار و می‌فرماید کسی بدون تبعیت از خداوند و انجام واجبات به سعادت نمی‌رسد در غیر این صورت به شقاوت و گمراهی خواهی رسید. در ادامه به مالک توصیه می‌کند که والی دولت باید خودش را وقف دین خدا کند به این صورت که قلب، دست و زبانش در خدمت دین خدا باشد.
در بخش دیگر به ارتباط حاکم با خودش اشاره می‌کند یعنی حاکم و زمامدار دولت اسلامی باید با نفس اماره خود مبارزه کند، نفس خود را در برابر شهوت‌ها بشکند و بر نفس خود حاکم باشد. مسؤولیت‌های حکومتی او را از مبارزه با نفس باز ندارد.
مرحله آخر ارتباط زمامدار با مردم است. امام علی (ع) خطاب به مالک بیشتر از ارتباط با مردم می‌گوید و از نوع رابطه او با مردم صحبت می‌کند. در کلام امام علی (ع) قضاوت مردم نسبت به حاکم در دروه حاکمیت ملاک شناسایی فرد است. فرآیند شناخت مردم مومن نسبت به رفتار حاکم وزنه و ملاک است. امام به مالک می‌فرماید: حواست باشد قبل از تو حکامی را دیدند که برخی ستمگر بودند و برخی دادگر. مردم در کارهای تو به همان چشم می‌نگرند که تو در کارهای والیان پیش از خود می‌نگری. درباره تو همان می‌گویند که تو درباره آنها می‌گویی و نیکوکاران را از آنچه خداوند درباره آنها بر زبان مردم جاری ساخته، می‌توان شناخت. بنابراین باید بهترین اندوخته‌ها در نزد تو، اندوخته کار نیک باشد. استدلالی که از این سخن علی بن ابیطالب (ع) می‌توان داشت این است که نام صالحین بر زبان مردم جاری می‌شود.
چرا این حجم از توجه به مردم در کلام امام دیده می‌شود. این‌گونه به‌نظر می‌رسد که امام با مردم مدارا می‌کند و با زمامداران خودش سختگیر است؟
امیرالمومنین (ع) در این رابطه می‌فرماید: حواست باشد دوام حکومت تو به مردم بستگی دارد.
تو به عنوان حاکم باید مردم را راضی نگه داری. علاوه بر این خوشنودی خدای متعال در رضایت مردم است. تو با مردم بامحبت و لطف برخورد کنی. نباید با مردم با غرور برخورد داشته باشی چون غضب الهی شامل تو می‌شود. با مردم فاصله نگیر و با فاصله با آنها صحبت نکن. با مردم با انصاف رفتار کن که اگر با این روش با آنها برخورد نکنی و به آنها ظلم کنی، در زمره ظالمان خواهی بود و گرفتار عواقب ظلم خواهی شد. امام در ادامه به بیان عواقب ظالم شدن می‌پردازد و می‌فرماید: اگر به مردم ظلم کنی، علاوه بر بندگان خدا، پروردگار نیز دشمن تو خواهد شد. پیوسته در جنگ و خصومت خواهی بود تا زمانی که توبه کنی. همچنین می‌فرماید خدا در کمین ظالمین است.
دولتمردان اگر می‌خواهند بر‌مبنای عدالت رفتار کنند باید نرم‌افزار توسعه کشور را اصلاح کنند. ملاک تولید، درآمد، توزیع درآمد و توزیع اعتبارات حتی سیاسی اصلاح شود.
در ادامه این توضیح، دو امر مهم را به‌عنوان ملاک به کارگزاران معرفی می‌کند و محبوب‌ترین عمل نزد حاکم را مشخص می‌کند و می‌فرماید: محبوب‌ترین عمل نزد حاکم باید سه چیز باشد؛ اول اقامه حق. در جاده حق میانه‌ترین باشد و این اولین کاری است که باعث محبوبیت حاکم می‌شود. دوم این که عدالت او، عمومی باشد و برای مردم منفعت داشته باشد. سوم نسبت به خوشنودی مردم فراگیرتر باشد. امام نسبت به این عطوفت با مردم تأکید بسیار دارد که بسیار تعجب‌برانگیز است. سپس می‌فرماید: کسانی هستند که بیشتر از همه از تو فاصله دارند. آنها کسانی هستند که باید از آنها منفور باشی. افرادی که دنبال عیب‌جویی و عیب‌یابی مردم هستند از آنها فاصله بگیر. متاسفانه در جامعه ما هستند کسانی که خوبی‌های مردم را نمی‌بینند این‌که ملت ایران اهل سخاوت، دینداری، ولایتمداری و محبت هستند اما برخی سعی دارند چشم به خوبی‌های مردم ببندند و آنان را مردمی مسؤولیت‌گریز و کارگریز که حق دیگران را رعایت نمی‌کنند، معرفی کنند.
حضرت علی (ع) می‌فرماید: مردم بی‌عیب نیستند و سزاوار است که والی و حاکم عیوب مردم را بپوشاند و آنها را پاک کند زیرا خدا نسبت به عیب مردم داوری خواهد کرد. عیب مردم را بپوشان همان‌گونه که دوست داری عیب تو پوشیده باشد.
الگوی توسعه ما باید تغییر کند
در آیات قرآن به اقامه عدل و قسط اشاره شده است، این‌که مردم باید در پناه حاکم جامعه به برپایی عدل توجه کنند. اگر غیر از این رخ دهد و اقامه عدل به‌واسطه حکومت و همراهی مردم انجام نگیرد، مشورعیت حکومت از بین خواهد رفت و توجیهی برای استمرار حکومت وجود نخواهد داشت.
اما ملاک رعایت عدالت چیست؟ حضرت می‌فرماید: عدالت یعنی هرچیزی در جای خودش قرار بگیرد. باید توجه داشته باشیم ممکن است گاهی عدالت به تساوی تعبیر شود که درست نیست. هر چند ظاهر امر درست باشد. مثلا رفتار فرزند با پدر باید همراه با تکریم بیشتری نسبت به رفتار پدر با فرزند باشد. رابطه والی و رعیت همین‌طور است. لذا باید در ابتدا نظام حقوقی را به‌درستی بشناسیم زیرا آن پشتوانه عدالت در جامعه است.
در حال حاضر و در جامعه ما شرایطی به‌واسطه بی‌عدالتی به‌وجود آمده که در برخی موارد موجب نارضایتی مردم شده است و حق به جانب مردم است. این مساله را باید از حساب جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی جدا کرد. الگویی در جامعه ما طراحی و تحمیل شده که کشور براساس آن اداره می‌شود. وقتی الگوی توسعه سرمایه‌داری در جامعه ما مبنای توسعه قرار گرفته است، الزاماتی به‌دنبال دارد که ثروتمندان را ثروتمندتر و فقرا را فقیرتر می‌کند. این ذات نظام سرمایه‌داری است. تکریم ثروتمند و تحقیر فقیر نتیجه رعایت الگوی نظام سرمایه‌داری است. تبعیض میان مردم و ایجاد نارضایتی عمومی را به‌دنبال خواهد داشت.
دولتمردان اگر می‌خواهند بر‌مبنای عدالت رفتار کنند باید نرم‌افزار توسعه کشور را اصلاح کنند. ملاک تولید، درآمد، توزیع درآمد و توزیع اعتبارات حتی سیاسی اصلاح شود.
/انتهای پیام/
منبع: روزنامه جام‌جم
