به گزارش «سدید»؛ در نوشتار حاضر چیستی و اهمیت اربعین و جایگاه آن در فرهنگ شیعی مورد بررسی قرار گرفته و به برخی فواید و کارکردهای مراسم پیادهروی اربعین اشاره شده است.
اهمیت زیارت امام حسین (ع)
مروری گذرا بر روایات پیامبر و اهلبیت (ع) به خوبی نشان میدهد که از منظر فرهنگ ناب شیعه زیارت امام حسین ـ ع ـ، گریه و سوگواری بر مصائب آن امام و بزرگداشت ایام شهادت آن حضرت و یاران مظلومش، از جایگاه بلند و برجستهای برخوردار است. روایات معتبر اسلامی از اهمیت این مسئله و تأکید پیشوایان دین بر زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازیهای شهیدان کربلا حکایت میکند. تعابیری که در روایات ما در این باره وارد شده و پاداشهای گوناگونی که بر این امر مژده داده شده است، بسیار شگفتانگیز است.
امام صادق(ع)فرمود: خداوند خیر هرکس را بخواهد، دوستی امام حسین و دوستی زیارت او را در دلش میافکند و برای هرکس بد بخواهد، بغض امام حسین و بغض زیارت او را در قلبش قرار میدهد. [۱]امام رضا ـ ع ـ فرمود: هرکس اباعبدالله را در کنار نهر فرات زیارت کند، مانند کسی است که خداوند را در بالای عرش زیارت کرده است. [۲]محمد بن مسلم از امام باقر ـ ع ـ روایت کرده است که فرمود: اگر مردم میدانستند چه برکاتی در زیارت امام حسین ـ ع ـ نهفته است، از اشتیاق زیارت او میمردند و نفسهاشان از حسرت به شماره میافتاد! گفتم مگر چه برکاتی در زیارت امام حسین نهفته است؟ امام فرمود: هرکس امام حسین ـ ع ـ را از روی اشتیاق زیارت کند، خداوند پاداش هزار حج مقبول و هزار عمر پاکیزه و پاداش هزار شهید از شهدای بدر و پاداش هزار روزهدار و ثواب هزار صدقه مقبول و پاداش آزادی بندهای که برای خدا آزاد شده باشد، برای او مقرر میفرماید! [۳]روایات اهل بیت (ع) در فضیلت زیارت امام حسین ـ ع ـ از راه دور و نزدیک در حد تواتر معنوی [۴]و دست کم در حد روایات مستفیض است. [۵]این امر جای شکی باقی نمیگذارد که زیارت آن امام همام از اعظم قربات الی الله است و هیچ عمل مستحبی در فضیلت به پای آن نمیرسد. امامان اهلبیت ـ ع ـ هم در گفتار و هم در رفتار بر این موضوع مهم تأکید کردهاند. آن بزرگواران از هرفرصت و به هربهانه بهره میجستند تا یاد و خاطره حضرت سیدالشهداء و اصحابش، زندهتر و پویاتر گردد و غبار گذر زمان و سایه سنگین دشمنیها، بر آن ننشیند و نیفتد.
اربعین در منابع دینی و فرهنگی
واژة اربعین، بهمعنای چهل، در ادب اسلامی، جایگاه برجستهای دارد؛ همچنانکه در ادب فارسی هم به این معنا توجه شده است. عدد اربعین (چهل) در قرآن کریم از ویژگی خاصی برخوردار است. مثلاً خداوند متعال وقتی با حضرت موسی ـ ع ـ برای دریافت الواح تورات، وعده مناجات و عبادت میگذارد، ابتدا سی شب و سپس با ده شب دیگر آن را کامل میکند؛ یعنی حضرت موسی ـ ع ـ پس از چهل شب مناجات با خداوند، توفیق مییابد الواح تورات را از خداوند دریافت کند: «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب تمام کردیم. پس او مدتزمان مناجات با پروردگارش را در چهل شب تمام کرد». [۶]در آیهای دیگر، چهل سالگی، مقطع کمال عقلی و رشد معنوی انسانها معرفی شده است:
«و احسان به پدر و مادر را به انسان سفارش کردیم. مادرش او را با ناخوشی باردار شد، با ناخوشی (سختی) بر زمینش نهاد و دوران بارداری و از شیرگرفتنش، سیماه است؛ تا آن هنگام که به بالاترین حد از رشد خود و چهل سالگی رسید، گفت: خداوندا! یاری ام ده تا نعمتت را سپاس گذارم؛ نعمتی که بر من و پدر و مادرم انعام کردی و عمل صالحی که تو از آن خشنودی، انجام دهم و کار را دربارة فرزندانم به سامان کنی؛ یقیناً به سوی تو بازگشتم و من از تسلیمشدگانم!» [۷]در روایات اسلامی هم عدد اربعین (چهل) منزلت و سرّ خاصی دارد. به این روایات توجه کنید:
امامصادق ـ ع ـ فرمود: هرکس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، خداوند در روز قیامت او را عالمی فقیه برانگیزد. [۸]پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: هرکس چهل روز از حلال بخورد، خداوند قلب او را نورانی کند. [۹]جالب است بدانیم که پیامبر اکرم در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. توبه حضرت آدم پس از چهل روز گریه و زاری به درگاه خداوند پذیرفته شد. کسی که شراب بنوشد تا چهل روز نمازش مقبول نیست. کسی که چهل روز گوشت نخورد، ذهنش کند شود. اینگونه روایات که شمار آن هم بسیار است، از اهمیت عدد چهل و اسرار نهفته در آن حکایت میکند.
عدد چهل در فرهنگ فارسی هم مورد توجه بوده است. کلمات مرکبی مانند چهلدختر، چهلچراغ، چهلقلندر، چهلاختران، چهلستون، ... در شعر و ادب فارسی و نیز فرهنگ عامه مردم، اهمیت عدد چهل در فرهنگ ایرانی را نشان میدهد.
حافظ میفرماید:
چل سال رنج کشیدیم و عاقبت تدبیر ما به دست شراب دوساله بود
اربعین حسینی در فرهنگ شیعی
شاید یکی از عوامل برجستهشدن و اهمیتیافتن اربعین حسینی در میان دوستان اهلبیت (ع) روایت مشهوری است که از امام عسکری ـ ع ـ نقل شده است: علامات مؤمن (شیعه) پنج چیز است:
۱. ۵۱ رکعت نماز در شبانهروز (۱۷ رکعت واجب و ۳۴ رکعت نافله) ۲. زیارت اربعین ۳. قرار دادن انگشتری در دست راست ۴. پیشانی بر خاک مالیدن ۵. بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در نماز.
در این روایت امام عسکری (ع) زیارت اربعین را یکی از نشانههای شناخت شیعیان اهلبیت معرفی میکند. به راستی سرّ این امر چیست؟ ما در آموزههای شیعه کم عمل یا عقیدهای نداریم که بتوان آن را به عنوان علامت شیعه محسوب کرد. چرا در این میان بر زیارت اربعین انگشت نهاده شده است؟
توجه عمیق و جامع به حوادث عاشورا تا اربعین، میتواند تا حدی سرّ این امر را آشکار کند. اربعین، مقطع پایان یافتن اسارت اهلبیت (ع)، کاملشدن رسالت حضرت زینب و امام سجاد (ع) در رسواساختن یزیدیان و رساندن پیام خون سرخ حسین به گمراهان کوفی و شامی است (چه اربعین را آغاز حرکت آنها از شام بدانیم و چه زمان رسیدنشان به کربلا). اما از دیگر سو اربعین، مبدأ حرکت جوشنده و تمامناشدنی تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی هم هست. از اربعین به این سو است که تمام همت و تلاش امامان اهلبیت و شیعیان و دوستانشان صرف زنده نگهداشتن یاد و خاطره امام حسین و ورود در مبارزهای فرهنگی بر علیه نظام ستمکار اموی و پس از آن نظام عباسی و همه نظامهای ستمگر در طول تاریخ است. پیام اربعین، پیام پیروزی حق بر باطل و خون بر شمشیر و آغاز شکل جدیدی از نبرد فرهنگی با طاغوتهای زمانه است. حادثه عاشورا و بر زمین ریختن خونهای پاک امام حسین و یاران قهرمانش، بهترین انرژی و سرمایه برای چنین مبارزه تمامناشدنی و مستمر تا قیام قیامت است.
خواندن زیارت اربعین، زیارت کردن امام حسین در روز اربعین و پاسداشت چنین روزی در میان شیعیان اهلبیت ـ ع ـ یکی از برجستهترین عوامل تقویت هویت شیعی است. از اربعین است که هویت شیعی جان و قالبی تازه میگیرد و با استمداد از نیروی شگرف عاشورا، ظهور پرقدرتی را در عرصههای سیاسی و فرهنگی و نظامی از خود نشان میدهد. اربعین آموزنده این تفکر الهی است که اگر چه باطل مانند کفی بر روی آب، [۱۰]ممکن است کوتاهزمانی به جولان و هیجان، افکار عمومی را در دست گیرد و حقطلبان را گرفتار قتل، اسارت و انواع بلاها کند، اما عاقبت نیک و پیروزی از آن حق و حقطلبان خواهد بود. [۱۱]دستگاه یزید که با تمام توان برای نابودی حرکت عدالتخواهانه امام حسین (ع) به میدان آمده بود، در اربعین به شکست خود اعتراف کرد و اهلبیت را با احترام به سوی مدینه روانه ساخت. از این مبدأ به بعد شاهد قیامها و حوادثی هستیم که با الهام از قیام امام و یارانش، عرصه را بر حکومت اموی تنگ و آرام آرام زمینه نابودی آن را فراهم میکند. قیام توابین، قیام مردم مدینه و قیام مختار بن ابی عبید ثقفی در امتداد همین خط پدید میآید و براندام حکومت جبار اموی لرزه میافکند.
شیعه با پاسداشت اربعین، پیروزی امام حسین و یارانش را فریاد میزند. اگرچه در عاشورا در غم شهادت امام و یارانش میگرید و از جنایتهایی که بر اهلبیت رفته است، مویه میکند، اما در اربعین، نتیجه شهادتطلبی و جانبازی امام و اهلبیتش را به نظاره مینشیند. اربعین، شایسته تکریم و بزرگداشت است؛ زیرا اربعین، ثمره عاشوراست و آنچه امام حسین در عاشورا آغاز کرد در اربعین به بار مینشیند.
کارکردهای پیادهروی اربعین
به درستی نمیدانیم که رسم پیادهروی اربعین از کی و توسط چه کسی یا کسانی بنیان نهاده شده است. اما بیقین مراسمی با شکوه و تأثیرگذار در تکریم اربعین و تعظیم شعائر الهی است. البته در روایات ما تصریحا یا تلویحا پیادهرفتن به برای زیارت امام حسین (ع) بزرگ داشته شده و ثواب عظیمی برای آن وعده داده شده است.
بنابر روایات ما هرگونه رنج و سختی که زائر در راه زیارت امام حسین بر خود هموار میکند، او را مستوجب پاداش الهی مینماید. علی بن میمون صائغ از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود:ای علی! به زیارت امام حسین (ع) برو و از این کار فروگذار نکن! عرض کردم: ثواب زیارتکننده او چیست؟
فرمود: هرکس پیاده به زیارت او برود، خداوند برای هرگامی که برمیدارد، حسنهای برایش نوشته، گناهی از او پاک کرده و درجهای به رتبه او میافزاید؛ هنگامی که به آنجا برسد، خداوند دو فرشته بر او میگمارد تا آنچه از اعمال خیر در زیارت از او سر میزند، بنویسند و هرآنچه شر و زشت از او سر میزند ثبت نکنند. وقتی که قصد بازگشت میکند، با او وداع میکنند و میگویند:ای ولی خدا! بخشیده شدی! تو از حزب خدا، حزب رسول او و حزب اهل بیت رسول او هستی. به خدا سوگند! هرگز آتش جهنم را نخواهی دید و او هم تو را نمیبیند و بدنت هرگز طعمه آتش نخواهد شد. [۱۲]جابر مکفوف از أبی الصامت نقل کرده که گفت: شنیدم امام صادق (ع) فرمود: هر کس پیاده به زیارت امام حسین (ع) برود، خداوند برای هر قدمی که بر میدارد هزار حسنه برای او میدارد و هزار گناه او را پاک میکند و رتبه او را هزار درجه بالا میبرد. [۱۳]رسم پیادهروی از نجف تا کربلا، رسمی کهن در میان مردم عراق و مجاوران حرم علوی است.
اما پیادهروی اربعین از حال و هوای خاصی برخوردار بوده و هست. چندسالی است که شیعیان و دوستان اهلبیت (ع) از سراسر جهان، بویژه ایران اسلامی، همراه با شیعیان عراق در این مراسم با شکوه و معنوی شرکت میکنند و هرسال بر شکوه و تأثیرگذاری آن افزوده میشود. مسلما چنین مراسم ساده ولی باشکوه و پرعظمتی، از جنبههای گوناگون آثار و برکاتی را با خود به همراه داشته و دارد.
اما توجه به طولانی بودن مسیر نجف تا کربلا و مشقت زیادی که زائر امام حسین تحمل میکند، همچنین هزینههای بسیاری که برای تأمین امنیت زائران و خدمات رفاهی صرف میشود، برخی از سادهاندیشان را به خرده گیری از آن واداشته است. منتقدان از جنبههای گوناگونی به این مسئله پرداخته و توسعه چنین مراسمی را موجه نمیدانند. میگویند چرا به رسم پیاده روی اربعین میپردازید و آن را به حماسهای شیعی تبدیل میکنید؟! این امر میتواند به همبستگی و انسجام میان همه فرق اسلامی آسیب رساند و مانع وحدت امت اسلامی شود. میگویند پیادهروی از نجف تا کربلا مستلزم مشقت زیاد و رنج بدنی فراوان است؛ در حالی که در شریعت اسلامی، تحمیل رنج بر بدن کار درستی تلقی نشده است! میگویند...
چنین افرادی غافلند که اولا پیادهروی ساده و خالصانه و به قصد زیارت امام حسین (ع) مخصوص شیعیان نیست و بسیاری از اهل سنت نیز در این مراسم شرکت میکنند. مراسم پیادهروی اربعین هرگز نمایش اقتدار شیعه در برابر دیگر فرق اسلامی نبوده و نیست؛ بلکه نمایش اقتدار جبهه حق در برابر ظلم جهانی است. ثانیا در شریعت اسلامی جواز و عدم جواز تحمیل مشقت بر بدن، متوقف بر هدفی است که فرد مؤمن در نظر دارد و میخواهد با رفتار خود آن را محقق کند. اگر هدف فرد، هدفی مادی و دنیایی باشد، البته تحمیل مشقت بیش از حد طاقت بر بدن، کاری ناروا و نامشروع است؛ اما اگر هدف، متعالی و مقصود، معنوی و بلندمرتبه و برای فرد و جامعه حیاتی باشد، تحمیل مشقت بر بدن روا، بلکه گاه واجب است. کافی است به خود مسئله جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی توجه کنیم. جنگ و جهاد در راه خدا سهمگینترین مشقتها و رنجها را بر بدن آدمی تحمیل میکند؛ معالوصف، جهاد در راه خدا تا سر حد مرگ، امری واجب است (چه جهاد دفاعی و چه جهاد ابتدایی).
فارغ از نقدهایی که به چگونگی برپایی مراسم پیادهروی اربعین وارد میشود و آسیبهایی که لازم است رفع شود تا این مراسم به اهداف مقدس و ارزشمند خود برسد، مسلماً فوائد مهمی بر آن مترتب است که پرداختن هزینههایی به مراتب بیش از این را تجویز میکند؛ در ادامه به دو مورد از کارکردهای ارزشمند و مفید پیادهروی اربعین اشاره میکنیم:
۱. هجرت نمادین به سوی حجت خدا
امامحسین ـ ع ـ مظهر رحمت، هدایت و رهاییبخشی خداوند است. امام، خلیفه خدا بر زمین و سرپرست مؤمنان است. حضور در محضر امام و بیعت با او و اظهار وفاداری به آرمانها و ارزشهای او شرط باریابی به ساحت ایمان و ولایت خداست. [۱۴]فردی که با پای پیاده از نجف تا کربلا میرود و پایان سفرش حضور در مضجع امام و اعلان بیعت با اوست، در واقع نوعی مهاجرت نمادین را از خود به سمت امام به نمایش میگذارد. پیاده روی به سوی حرم امام حسین، بازسازی نمادین هجرت از خودخواهی به سوی خداخواهی و گذاردن دست بیعت و اطاعت در دست ولی خداست. زائر، با رفتار نمادین خود، از ژرفای وجود، هجرتی را به سوی ولی خدا شکل میدهد که در همه ابعاد و ساحتهای وجود او (فکری، احساسی و رفتاری) تأثیری شگرف میگذارد و او را آماده اطاعت داوطلبانه و جاننثاری در راه خدا، به فرمان ولی خدا، میگرداند. دقت در صورت و معنای مناسک دینی نشان میدهد که بخش فراوانی از رفتارهای دینی ما جنبه نمادین دارد.
حرکتهایی که در نماز انجام میدهیم، مناسک حج، ... و بسیاری از رفتارهای دینی دیگر، رفتارهایی نمادین و نشانه خضوع و فرمانبرداری از خداوند متعال است. اگر زائر حسینی در پیادهروی به سوی حرم امام حسین به این جنبه از عمل توجه کند، سفر او و سختیهایی که بر بدن خود وارد میکند، او را از لحاظ روحی و معنوی آماده ورود به ساحت ولایت ولی خدا میسازد و فکر، عاطفه و عمل او را در جهت اطاعت از امام و بهرگیری از هدایت تام و کامل او، که همان هدایت الهی و اطاعت از خداست، حرکت میدهد.
۲. تقویت هویت شیعی
شیعه از همان ابتدای شکلگیری در زمان پیامبر تاکنون، تاریخ پرفراز و نشیب، خونبار و دشواری را پشت سر گذشته است. شیعیان همواره اقلیتی تحت ستم و جفا بوده و قدرتهای حاکم، خواهان هضم آنها در اکثریت، بلکه نابودی آنها بودهاند.
امروزه که دشمنی با اسلام و تشیع ابعاد به مراتب خطرناکتر و کشندهتری را به خود گرفته و دشمن با ابزارهای مختلف فرهنگی، سیاسی و نظامی در صدد نابودی مکتب تشیع و خاموش کردن چراغ اهلبیت (ع) است، استفاده از همه ابزارهای مشروعی که به تقویت هویت مذهبی و تحکیم انسجام درونمذهبی و نمایش اقتدار و صلابت شیعه در برابر قدرتهای ظالم جهان مدد میرساند، وظیفهای مهم و ضروری است. فرزندان ما باید به شیوههای گوناگون با هویت مذهبی شیعی خود آشنا شوند و آن را در درون خود ریشهدار کنند. سوگواری سالار شهیدان حضرت اباعبدالله یکی از مؤثرترین رسومی است که به تبیین و ترویج معارف اسلامی و تقویت پایههای فرهنگ اهلبیت در طول تاریخ یاری رسانده است.
مراسم پیاده روی اربعین که با حضور عاشقانه و خالصانه دوستان اهلبیت، فارغ از هرملیت و زبان، انجام میگیرد، یکی از بهترین فرصتهای آشنایی و تعمیق روابط معنوی، سیاسی و فرهنگی شیعیان جهان است.
این مراسم در قالبی ساده، ملایم و نرم و عاری از هرگونه خشونت و تعرض به دیگر فرق اسلامی، شیعیان را بهعنوان امتی مقتدر و با صلابت معرفی کرده و ضمن به نمایش گذاردن مناسک شیعی، پیام وحدت، یکپارچگی و هوشیاری آنها را به دشمنان و بدخواهان فریاد میزند. البته این مهم وقتی به کمال خود قابلدستیابی است که زائران حرم حسینی در کنار شور و هیجان مقدسی که در این مراسم از خود نشان میدهند، جنبههای معرفتی آن را نیز دریابند و با توجه به آن در این مراسم شرکت کنند.
از این رو یقینا مسؤولیت عالمان دینی، خصوصا نهاد مقدس مرجعیت دینی شیعه، در جهت افزایش معرفت شیعیان و آشناکردن هرچه بیشتر زائران با فرهنگ ناب عاشورا، مسؤولیتی مهم و اجتنابناپذیر است. بنابر این توجه به ظرفیتهای عظیم این مراسم و نیز تامل در آسیبهایی که میتواند بر جنبههای مثبت آن سایه افکنده و آن را در حد یک رفتار هیجانی فروکشکننده تنزل دهد، ضروری مینماید.
ضرورت آسیب شناسی مراسم پیادهروی اربعین
بدون تردید مراسم با عظمتی مثل پیادهروی اربعین، که به صورت خودجوش و مردمی صورت گرفته و میگیرد، در کنار نقاط قوت و ارزشمند آن، از آسیبهایی هم رنج میبرد که باید برای آن فکری کرد و طرحی درانداخت. این مراسم باید با همان ماهیت ساده و مردمیاش ادامه حیات دهد. اما این امر هرگز به این معنا نیست که نهادهای تصمیمگیر و تأثیرگذاری مانند نهاد مرجعیت شیعه، برای جهت دادن، مدیریتکردن و بهرهبرداری فرهنگی از این مراسم، دست به کار نشوند. این هیجان مقدس و حرکت ارزشمند میتواند و باید که بهرههای بسیار فراوان فرهنگی، سیاسی، امنیتی و معنوی برای شیعیان، بلکه جهان اسلام، با خود داشته باشد.
زائران حرم حسینی باید ضمن توجه به ابعاد معنوی، سیاسی و فرهنگی این مراسم و تلاش برای بهره جستن از آن، در ارتقاء کیفی آن هم بکوشند و این امر نیازمند مدیریت فرهنگی و هدایت فکری ـ رفتاری زائران به سمت اهداف مقدس قیام عاشورا است.
زائر حسینی باید در چندروز، ضمن افزایش شور معنوی و جذبه روحانی حسینی در شخصیت خود، با اهداف والای امام حسین بیش از پیش آشنا شود و همان هدفها و ارزشها را با مصدایق امروزیاش باز شناسد.
زائر اربعین باید به دشمنشناسی مسلح شود و به نشانههای جبهه حق و جبهه باطل در زمان خود به وضوح آگاه گردد.
پینوشتها:
[۱]. الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۴۹۶.
[۲]. محمد بن الحسن الطوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۴۶.
[۳]. الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۴۵۳.
[۴]. متواتر در لغت به معنای پیاپی و مکرّر است و حدیث متواتر، حدیثی است که شمار راویان آن در هر طبقه زمانی، به حدّی باشد که تبانی آنان بر جعل حدیث، نزدیک به غیرممکن باشد.
در مورد احادیث متواتر، احتمال نقل درست مضمون حدیث از معصوم گوینده آن، قطعی است. به نظر شیعه حدیث ثقلین و بخشهایی از واقعه غدیر خم از جمله این احادیث به شمار میآیند.
[۵]. در اصطلاح به حدیثی گفته میشود که راویان آن بیش از سه نفر و کمتر از حد تواتر باشد.
[۶]. اعراف/۱۴۲.
[۷]. احقاف/۱۵.
[۸]. محمد بن یعقوب کلینی، الاصول الکافی، ج ۱، ص ۴۸ و ۴۹.
[۹]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۳۲۶.
[۱۰]. رعد/۱۷
[۱۱]. زخرف/۳۵
[۱۲ و ۱۳]. رک: محمد حسن اصطهباتاتی، کتاب نور العین، فصل اول
[۱۴]. نساء/۱۰۰
