گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ سرمایه اجتماعی به زعم دانشمندان علوم اجتماعی، کلید دستیابی به پیشرفت در تمامی جوامع است و هستی آن با مولفه‌هایی مانند گسترش انسجام اجتماعی و بسط مشارکت اجتماعی و همچنین اعتماد متقابل میان افراد و دولت‌ها پیوند دارد. در این میان، دین و فرهنگ دینی، مهمترین عواملی به شمار می‌روند که با کارکرد‌هایی نظیر مشارکت، تعهد، صداقت و... به تکوین سرمایه اجتماعی می‌انجامند. یعنی دین و فرهنگ دینی با برخورداری از سازوکار‌های شکل دهی به سرمایه اجتماعی، ضمن تسهیل در جامعه پذیری و تعریف و بازتولید ارزش‌ها و هنجار‌های اجتماعی پایه‌های توسعه را تحکیم بخشیده و انسجام بخش جامعه‌اند.
سازه‌های دینی در جامعه ایران
در جامعه ایرانی، مناسک و آداب و رسوم از جمله سازه‌های دینی هستند که تولید و بازتولید نظام ارزشی براساس آنها، می‌تواند زمینه انسجام اجتماعی را فراهم کند. محرم در ایران واجد چنین کارکردی است چراکه همواره نقشی تعیین کننده در ساخت واقعیت‌های جامعه دینی ایران داشته است و بیشترین مشارکت اجتماعی، اعتماد، روابط اجتماعی هدفمند، بروز احساسات جمعی و احترام به ارزش‌ها و هنجار‌های دینی را به ارمغان آورده است. از همین رو در تمام برهه‌های تاریخی آنجاکه شکاف میان طبقات مختلف مردم نمود بیشتری یافته و دوقطبی سازی‌ها شاکله جامعه را رو به اضمحلال برده، این رویداد دینی توانسته با جلب اعتماد شهروندان، همبستگی اجتماعی را تقویت کند.
بررسی اینکه عزاداری‌ها و مناسک دینی خصوصا محرم چه ویژگی‌هایی داشته و دارند که توانسته‌اند نظامی از معانی دینی را در ساحت جامعه، باورپذیر کنند که زمان‌مند و مکان‌مند نبوده و پیوند میان نسلی ایجاد کند، از آنجا ضروری به نظر می‌رسد که در بزنگاه‌ها توانسته به گردآوری نسل‌ها، گرایشات و نگرش‌های مختلف زیر پرچم آرمانی واحد بپردازد و ضمن ممانعت از گسست جامعه، حتی مفاهیمی مانند طبقه اجتماعی را در وجه ایجابی به چالش بکشد؛ مساله به چالش کشیدن طبقه اجتماعی دو رویه دارد؛ رویه اول اینکه ماهیت عزاداری‌ها در محرم به گونه‌ای است که شهروندان فارغ از جایگاه اجتماعی و اقتصادی و سیاسی شان به اقامه عزا می‌پردازند. رویه دوم ایجاد شبکه‌های ارتباط اجتماعی در پس شرکت فعال و سازمان‌یافته افراد و گروه‌های مختلف مردمی در قالب دسته‌های عزاداری و هیئت‌ها و تکایا است. همین امر، میزان مشارکت اجتماعی افراد را افزایش داده و بدین ترتیب تاثیر مستقیمی بر سرمایه اجتماعی جامعه ایران می‌گذارد. علاوه بر این، در سوگواری‌های ماه محرم، باور‌ها و منویات درونی مردم به صورت نماد‌ها و نشانه‌هایی بیان می‌شوند که در تاریخ و اسطوره مردم ریشه دارند و صرفا زبان آنها متفاوت است. همین موضوع زمینه مفاهمه و شکل گیری گفتگو میان مردم و واقعه کربلا را ایجاد می‌کند.
رویکرد دینی-هویتی ایرانیان به محرم
در عین حال، از آنجا که هویت ایرانی از بیست و پنج قرن تمدن کهن خود، چهارده قرن آن را در کنشی عمیق با دین اسلام به سر برده است، لذا رویکردی ملی مذهبی به پدیده محرم داشته و کارکردی دو سویه را از آن دریافت کرده است. از یک سو حکومت‌هایی مانند صفویه را بر خود دیده که پیوندشان با دین و گرامیداشت عزای حسینی، پایه‌های مشروعیت آنان را نزد مردم پدید آورده و از سوی دیگر محرکی برای حرکت‌ها و جنبش‌های اجتماعی مردم در وقایعی مانند مشروطه و انقلاب اسلامی بوده است؛ بنابراین می‌توان چنین استنباط کرد که حفظ حیات اجتماعی که مشروط به ایجاد اعتماد و انسجام اجتماعی است از طریق محرم میسر شده و در کنار رشد و تعالی فردی، رشد و توسعه اجتماعی را هم حاصل نموده است. موضوعی که به نظر می‌رسد گاهی مورد غفلت سیاستگذاران و نخبگان قرار گرفته و با بهانه پیرایش عزاداری‌ها از تحریفات به دین باوری نخبگانی و عوامانه ختم شده است. اگرچه زدودن دین از تحریفات و همراه کردن مناسک و عزاداری‌های محرم با شور و شعور در کنار هم، امری ضروری و غیرقابل انکار و در حوزه عمل نخبگانی تعریف شده است، اما باید توجه داشت که در این مسیر، حذف تحریفات با جلب اعتماد مردم و توسط خودشان صورت گیرد، چراکه ایفاگری نقش دانای کل ار سوی حاکمیت و تقسیم بندی مناسک به عوامانه و نخبگانی، موجب شکاف میان بدنه جامعه و هیات حاکمه شده و خود به آسیب در این حیطه مبدل می‌شود و واپس گرایی در میان شهروندان نسبت به مقوله محرم به وجود آورده که در نهایت نتیجه‌ای جز از دست دادن سرمایه اجتماعی نخواهد بود.
/انتهای پیام/
