به گزارش«سدید»؛ حوزه‌های علمیه اسلامی در شهر‌ها و سرزمین‌های مختلف تاسیس شد و گروه‌های بسیار از مشتاقان علم و دین را جذب خود کرد. تأسیس حوزه‌های علمیه در هر ناحیه، گاه ناشی از یک عامل اصلی و احیانا یکی دو عامل فرعی و گاه برآیند چند عامل بوده است.
برای مثال، پس از مهاجرت اجباری شمار قابل توجهی از اشعریان یمنی ساکن کوفه به قم، در پی آزار‌های والیان اموی، بسیاری از پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام) در عراق و نواحی دیگر نیز راهی این شهر شدند.
قم که از یک سو از مرکز خلافت (دمشق و سپس بغداد) دور بود و از سوی دیگر در همسایگی کرج ابودُلَف قرار داشت که حاکمان آن از پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام) بودند، فضایی آزاد و نسبتا آرام برای ایشان داشت و چند تن از محدّثان و درس‌آموختگان کوفه (به عنوان مهم‌ترین مرکز تعلیم آموزه‌های امامان معصوم (علیهم السلام) میراث علمی آن شهر را به قم انتقال دادند. نامورترین ابراهیم بن هاشم کوفی بود که او را نخستین فردی دانسته‌اند که حدیث علمای کوفه را به قم آورد. اما در بغداد و ری وضع به گونه‌ای دیگر بود.
قم که از یک سو از مرکز خلافت (دمشق و سپس بغداد) دور بود و از سوی دیگر در همسایگی کرج ابودُلَف قرار داشت که حاکمان آن از پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام) بودند، فضایی آزاد و نسبتا آرام برای ایشان داشت و چند تن از محدّثان و درس‌آموختگان کوفه (به عنوان مهم‌ترین مرکز تعلیم آموزه‌های امامان معصوم (علیهم السلام) میراث علمی آن شهر را به قم انتقال دادند. نامورترین ابراهیم بن هاشم کوفی بود که او را نخستین فردی دانسته‌اند که حدیث علمای کوفه را به قم آورد. اما در بغداد و ری وضع به گونه‌ای دیگر بود
در قرن پنجم هجری، مدرسه فقه قم و ری به دلیل ضعف حکومت عباسی و خارج شدن فقه اهل بیت از سانسور و فشار طاقت‌فرسای عباسیان و ظهور شخصیت‌های بزرگ علمی، چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، به بغداد منتقل شد. مدارسی توسط این بزرگان در بغداد تاسیس گردید و به مرکزی برای آموزش معارف دین به طالبان حقیقت تبدیل شد.
دارالعلم نام مدرسه‌ای بود که توسط سید مرتضی در همین زمان تاسیس شداگرچه در دوران حکومت آل بویه نیز مراکز علمی به همین نام شهرت داشت و احیانا مدرسه‌ای که سید مرتضی تاسیس کرد، در ادامه همان مراکز علمی و آکادمیک بوده است.
اما حوزه علمیه بغداد دارای ویژگی‌هایی بود:
۱- در این حوزه، اجتهاد به سبک مکتب اهل بیت (ع) شکل گرفت و برای آن اصول و قواعدی مقرر گردید.
۲- خارج شدن از چار‌چوب احادیث و تدوین علم اصول برای مصون ماندن فقه و فقیه از خطا و لغزش در استنباط، توسط این بزرگان محقق شد. از جمله شیخ مفید کتاب «التذکرة باصول الفقه»، سید مرتضی «الذریع الی اصول الشریعه» و شیخ طوسی «عدة الاصول» را نگاشتند.
رونق حوزه ری نیز در دوران حکومت رکن‌الدوله (۳۲۲ـ۳۶۶) و امرای پس از او، به خصوص مرهون وزیرش، صاحب بن عباد (متوفی ۳۸۵) بود. در این دوره با برپایی مجالس و محافل علمی و گرامی‌داشت دانشمندان مکتب اهل بیت، مرکز آموزشی دیرپایی در ری شکل‌گرفت. با اشغال بغداد توسط سلجوقیان و مهاجرت شیخ طوسی به نجف، سنگ‌بنای حوزه علمیه در این شهر مقدس گذاشته شد؛ گرچه قبل از شیخ نیز عالمانی در آنجا می‌زیستند. با ورود شیخ به نجف و هجرت بسیاری از طلاب به این شهر، نجف به یک پایگاه علمی بزرگ برای جهان اسلام تبدیل گردید.
بعد از شیخ، حوزه نجف به دلیل تقلید صرف از آرای شیخ دچار رکود علمی شد، اما با ظهور دانشمندانی، چون ابن ادریس، محقق ثانی و دیگران این حوزه حیاتی تازه یافت. از خصوصیات مهم این حوزه محور قرار گرفتن آن در امر آموزش علوم دینی و مرجعیت اسلامی در طول چندین قرن است. قبل از شکل‌گیری حوزه نجف، سلار شاگرد سید مرتضی (رحمه‌ا... علیه) حوزه علمیه حلب را در سوریه شکل داد. در حله لبنان نیز برخی از علما با دایر کردن مرکزی علمی به پرورش جویندگان دانش پرداختند.
علامه حلی و محقق حلی از تربیت شدگان این مدرسه‌اند. این حوزه در حدود سه قرن رونق داشت. در شام هم، دانشمندانی، چون ابی محمد بن جعفر وراق طرابلسی از شاگردان شیخ طوسی در طرابلس، شهید اول و شهید ثانی در دمشق و جبل‌عامل به تاسیس مراکز علمی اسلامی اقدام کردند. حوزه علمی شهر حلّه، که حتی برای مدتی نجف را تحت‌الشعاع قرار داد و حوزه جبل‌عامل نیز از این سنخ بودند.
محمد بن مکی معروف به شهید اول، که خود از برآمدگان حوزه حلّه بود، پس از بازگشت به زادگاهش (قریه جزّین در جبل‌عامل)، زمینه رونق شگفت علمی این منطقه را تا بالاترین مرتبه حوزه‌های علمیه فراهم آورد و مجتهدان کم‌نظیری بر دست او و اخلافش در این حوزه بالیدند. حوزه معاصر قم نیز در همین سیاق قابل ذکر است.
توسعه حوزه‌های علمیه در ایران
تاریخ تاسیس حوزه‌های علمیه در ایران همزمان با شروع غیبت کبری و ظهور شخصیت‌هایی، چون شیخ‌صدوق در ری و پدرش در قم است. شیخ مفید که از مؤسسین حوزه علمیه بغداد بود، خود از شاگردان شیخ صدوق به‌شمار می‌رود. روند تاسیس و رونق یافتن حوزه‌های علمیه در ایران در سیر تاریخ ادامه یافته و حوزه‌هایی در اصفهان، مشهد، ری، قم و شهر‌های بزرگ دایر شد که عمدتا از لحاظ علمی تحت تاثیر حوزه علمیه نجف بوده‌اند و در عصر صفوی هم با هجرت علمای بزرگ به اصفهان، این حوزه رونق خاصی یافت.
ژان شاردن (سیاح و فیلسوف فرانسوی که در زمان صفویه دو بار به تهران آمد) درباره گسترش مدارس حوزه‌های علمیه و نحوه تامین هزینه‌های آن‌ها می‌نویسد: «.. در ایران، تعداد مدارس (علمیه متوسطه و عالیه - کلژ - کالج) به اندازه‌ای زیاد و بسیار است که تاکید می‌کنند عایدات (موقوفه و مستنری) آن‌ها بالغ بر صدهزار تومان، معادل ۴۰۰ میلیون و ۵۰۰ هزار لیور به پول فرانسه است. با توجه به این نکته و آنچه که راجع به مستمری هر طلبه مذکور افتاده، می‌توان گفت که تعداد طلاب چه اندازه باید باشد و... در آیین اسلام دامنه صدقه و احسان در ایجاد مؤسسات عمومی بسیار وسیع، ولی بالعکس در موارد معاونت‌های انفرادی و اختصاصی محدود است. یکی از تاسیسات خیریه عمده مسلمانان، بنای مدارس است. زیرا علاوه بر این‌که کلیه مساجد، مدارسی در جنب خود به ضمیمه دارند، حتی در دهات نیز به‌طوری‌که من بسیار دیده‌ام مدارسی وجود دارد...»
دوره جدید شکوفایی حوزه‌ها در ایران با هجرت آیت‌ا... شیخ‌عبدالکریم حائری از نجف به قم آغاز شد و سپس با زعامت و مرجعیت عامه آیت‌ا... العظمی بروجردی (۱۳۴۰-۱۳۲۴) رونق بیشتری یافت به‌طوری‌که توجه بسیاری را به سمت خود جلب کرد. در این دوره بانوان عالم و فاضلی نیز در حوزه‌های علمیه تربیت شده و پرورش یافتند که از نخستین بانوی عالم و روحانی اسلام یعنی حضرت فاطمه‌زهرا (علیها‌السلام) الگو گرفتند.
بانوانی که در سخت‌ترین شرایط اختناق ستمشاهی و در اوج تهاجم فرهنگ غرب به جامعه ایرانی و به‌رغم تمامی مشکلات اجتماعی و خانوادگی با مجاهدت بی‌نظیری بعضا تا درجه اجتهاد هم پیش رفتند که در این زمینه می‌توان به حاجیه‌خانم سیده‌نصرت بیگم‌امین معروف به «بانوی اصفهانی» یا «بانوی ایرانی»، اشاره کرد که در ۲۰ سالگی به تحصیل فقه و اصول، تفسیر و علم حدیث پرداخت، به‌زودی به حکمت و فلسفه و درپی آن به عرفان روی آورد و به‌رغم تمام مشکلاتی که در آن دوران برای تحصیل بانوان متدین وجود داشت، در ۴۰سالگی به دنبال سالها تلاش شبانهروزی به اخذ درجه اجتهاد نائل آمد.
بانوانی که در سخت‌ترین شرایط اختناق ستمشاهی و در اوج تهاجم فرهنگ غرب به جامعه ایرانی و به‌رغم تمامی مشکلات اجتماعی و خانوادگی با مجاهدت بی‌نظیری بعضا تا درجه اجتهاد هم پیش رفتند که در این زمینه می‌توان به حاجیه‌خانم سیده‌نصرت بیگم‌امین معروف به «بانوی اصفهانی» یا «بانوی ایرانی»، اشاره کرد که در ۲۰ سالگی به تحصیل فقه و اصول، تفسیر و علم حدیث پرداخت، به‌زودی به حکمت و فلسفه و درپی آن به عرفان روی آورد و به‌رغم تمام مشکلاتی که در آن دوران برای تحصیل بانوان متدین وجود داشت، در ۴۰سالگی به دنبال سالها تلاش شبانهروزی به اخذ درجه اجتهاد نائل آمد
وی پس از پشت سر نهادن مدارج علمی در حضور استادانی، چون سید‌ابوالقاسم دهکردی، میرزا علی‌آقا شیرازی و میرسید‌علی نجفآبادی، از آیت‌ا... شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم و همچنین یکی از اعاظم حوزه به نام آیت‌ا... محمدکاظم شیرازی، اجازه اجتهاد دریافت کرد. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تحت فشار قرار گرفتن علما در نجف از‌سوی رژیم بعث عراق، حوزه علمیه قم تبدیل به محور و مرکز حوزه‌های علمیه در جهان اسلام شد به‌طوری‌که هم اکنون هیچ حوزه‌ای در جهان اسلام به عظمت آن نمی‌رسد و هزاران دانشمند و جویای حقیقت اسلام ناب از سراسر جهان در آن به تعلیم و تدریس و تحقیق می‌پردازند و در مسیر خدمت به ارزش‌ها و معارف والای دین و مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام) و حفظ دینداری مردم از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند و در حقیقت، این عملکرد و تلاش‌ها را برای خود افتخاری بس ارزشمند می‌دانند چرا که در راستای عملکرد معصومین (علیهم‌السلام) و خدمت به مذهب، در این مسیر و هدف گرانمایه گام بر‌می‌دارند.
پاورقی
۱ - حوزه علمیه - دانشنامه جهان اسلام - بنیاد دایره المعارف اسلامی
۲ - حوزه علمیه - دانشنامه اسلامی - موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام
۳، ۴ و ۵- همان
۶ - تاریخچه حوزه علمیه، از این منابع اقتباس شده است.۱. درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، ص ۱۵ تا ۲۷، منصور علم الهدی (انتشارات نصایح، قم،۱۳۷۹) مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران۲. سیر حوزه‌های علمی شیعه ص ۵ تا ۲۳، آیت‌ا... صافی‌گلپایگانی (جامعه مدرسین قم ۱۳۷۹، چاپ دوم) ۳. حوزه و روحانیت در آینه رهنمود‌های مقام معظم رهبری، ج ۱، ص ۲ الی ۱۰ دفتر مقام معظم رهبری (ناشر، سازمان تبلیغات ۱۳۷۵) ۴- دانشنامه اسلامی، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت علیهم‌السلام ۵- دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی ۵- حوزه علمیه؛ تاریخ، ساختار، کارکرد- مجموعه کتابخانه دانشنامه جهان اسلام - نشر کتاب مرجع - چاپ اول - ۱۳۹۰،
۷ - ژان شاردن - سیاحتنامه - ترجمه محمد عباسی - جلد ۵ - صفحه ۴۴ و ۴۵- انتشارات امیرکبیر- تهران - ۱۳۳۶،
۸ - مجموعه مستند «از غدیر تا موعود» - قسمت ۱۹ - پخش شده از شبکه خبر - تیرماه ۱۳۹۳
