گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ دهه‌هاست که شاهد حضور مهاجران افغانستانی در ایران هستیم. در تفکر و ذهنیت اغلب ایرانیان، اتباع افغانستانی به صورت غیرقانونی در کشورمان حضور دارند، حال آنکه چنین موضوعی با تصورات فاصله دارد.
از سویی هر روز و با توجه به شرایطی که کشور افغانستان در سال‌های اخیر به‌ویژه دو سال گذشته تجربه کرده، شاهد تمایل برای ورود تعداد بیشتری از مهاجران این کشور به ایران هستیم. اما فراتر از مهاجرت، حضور مردم این همسایه شرقی در ایران، به سال‌های دور گذشته باز می‌گردد. گزارشی که پیش‌روی شماست، به مسئله چگونگی اقامت مهاجران افغانستانی و کسب هویت شهروندی در ایران می‌پردازد.
حذف تکثر مدارک اقامتی با کارت شناسایی جدید مهاجران
«کارت آمایش»، «کارت هویت»، «برگ تردد بین‌شهری»، «دفترچه اقامت»، «برگ سرشماری»، «مجوز کار» و... برای افغانستانی‌هایی که در ایران اقامت دارند، عناوین آشنایی است. هر افغانستانی برای حضور در ایران باید برای دریافت هر یک از مجوزهای ذکرشده اقدام کند. اما یکی از موضوعات پربحث این روزهای فضای رسانه‌ای کشور، تکثر مدارک دریافتی و رفتار سلیقه‌ای در اعطای امتیازهای شهروندی مانند افتتاح حساب و یا دریافت سیم‌کارت است.
بسیار مشاهده شده است که یک افغانستانی در ایران با حساب کارفرما و یا حسابی که به نام خود او نیست فعالیت می‌کند و سیم‌کارت در اختیارش به نام فرد دیگری است. مسئله تکثر مدارک و عدم به رسمیت شناخته شدن مهاجران در ایران را از محسن دودانگه، مدیرکل اقتصادی سازمان ملی مهاجرت پیگیری کرده‌ایم.
دودانگه معتقد است که «با توجه به تعدد مدارک هویتی و اقامتی، بخش عمده‌ای از اتباع خارجی در کشورمان مجوزهای مختلف را دریافت کرده‌اند و در حال زیست و بهره‌گیری از خدمات گوناگون در کشور هستند و مشابه اتباع ایرانی از طیف گسترده‌ای از امکانات و زیرساخت‌های کشور بهره‌مند می‌شوند.»
دودانگه همچنین درباره اینکه هر تبعه افغان باید چند و چه مدارکی، با چه مدت‌زمان اعتبار برای اقامت در ایران داشته باشد توضیح می‌دهد: تا چندی پیش چندین کارت و یا دفترچه شناسایی برای اتباع و مهاجران خارجی صادر می‌شد. البته در حال حاضر و به‌منظور برون‌رفت از ضعف ساختاری، کارت شناسایی با شناسه یکتا برای اتباع خارجی طراحی و عملیاتی شده است. تا پیش‌ازاین مدارک زیر برای افغانستانی‌ها لازم بود.
- کارت آمایش متعلق به اتباع افغانستانی است که تحت شرایط خاص، نزدیک به بیست سال در کشورمان پناه گرفته و اقامت دارند.
- دفترچه اقامت که به علل مختلف از قبیل تحصیل، درمان و... به اتباع خارجی در کشور تعلق می‌گیرد، شکل دیگری از مدارک اقامتی است.
- کارت و یا پروانه اشتغال برای اتباع خارجی را نیز می‌توان گونه دیگری از این مدارک برشمرد که با توجه به تخصص و نیاز بازار کار در کشور، مجوز اشتغال به افرادی با تخصص موردنظر داده می‌شود.
- برگه تردد نیز به‌منظور تردد بین استانی اتباع دارای مجوز اقامت، صادر می‌شود.
- برگه حمایت تحصیلی که برای اتباع خارجی صادر می‌شود هم برای تحصیل برخی از اتباع در سال‌های گذشته صادر می‌شد و چندین مدرک دیگر که هر یک برای موارد خاصی کاربرد داشته است.
نگاه نظام به مهاجران نگاهی انسانی است
از جمله ایده‌هایی که برای رفع بلاتکلیفی مهاجران مطرح‌شده است، بحث تجمیع شدن مدارک هویتی افغانستانی‌ها در یک کارت هوشمند است. کارتی که هم قابل‌شناسایی و سرشماری باشد و هم تعدد مدارک هویتی را کم کند. دودانگه دراین‌باره عنوان می‌کند: «براساس یک تحلیل کارشناسی، یکی از علل عدم ساماندهی موفق اتباع خارجی در کشور، وجود مدارک چندگانه و شناسه‌های متعدد در این حوزه بوده است، کارت شناسایی با شناسه یکتا علاوه بر مدرک شناسایی، کارت‌بانکی و متصل به یک سیم‌کارت با شماره مشخص است که به تمامی اتباع خارجی با انواع کارت‌های شناسایی تعلق خواهد گرفت. همچنین برای ثبت‌نام، دریافت، ارتباط و پیگیری احوالات مختلف و ارائه خدمات به اتباع، سامانه‌های جامع تحت عنوان سهما، «سامانه هوشمند مدیریت اتباع و مهاجرین خارجی» نیز طراحی و پیاده‌سازی شده که چند فاز آن نیز تاکنون به اجرا رسیده است.»
دراین‌‌بین اما انتقادهایی به اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی درباره چرایی تأخیر در ساماندهی مهاجران و علل تکثر مدارک هویت مطرح شد. این اداره عدم توانایی ساختاری برای اقدام را علت این موضوع دانست و معتقد است که با تشکیل سازمان ملی مهاجرت بسیاری از مسائل فعلی رفع می‌شود. دودانگه در این باره گفت: «با شکل‌گیری سازمان ملی مهاجرت و تجمیع تمام خدمات در یک سازوکار مشخص، بسیاری از اشکالات موجود نیز رفع می‌شود و حتی در سطح تراز جهانی با اتباع خارجی رفتار می‌شود. از طرفی بسیاری از کشورها با محدودیت منابع در اداره جوامع خود مواجهه هستند و حضور دائمی و بدون بازگشت اتباع سایر کشورها را نمی‌پذیرند، اما جمهوری اسلامی ایران با عنایت به دستور الهی «انما المومنون الاخوه» و تاکیدات رهبر انقلاب اسلامی در چهل‌وچهار ساله اخیر، آغوش خود را همواره بر مهاجران کشورهای همسایه به‌رسم انسان‌‌‌‌‌‌‌دوستی و حمایت از مظلومان و درماندگان گشوده است.»
چه کسی مسئول مهاجران است؟
اگر شما هم مثل ما واژه «مهاجرت به ایران» را در موتور جستجوگر گوگل جست‌وجو کرده باشید، نخستین وبگاهی که به شما پیشنهاد می‌دهد، آژانس پناهندگان سازمان ملل است. جالب‌‌‌‌‌‌‌تر اینکه این سایت تقریباً هیچ خدمتی را به شما ارائه نمی‌دهد و در نخستین توضیح خود نوشته است: «لطفاً توجه داشته باشید که کمیساریا در ایران ثبت‌نام انجام نمی‌دهد و مسئول تشخیص وضعیت پناهندگی و یا صدور مدارک هویتی نیست – این مسئولیت دولت ایران است.» اما افغانستانی‌ها چه طور می‌توانند در ایران شهروندی دریافت کنند؟ این سؤالی است که از اسماعیل همتیان، مدیرکل حقوقی سازمان ملی مهاجرت پرسیده‌ایم.
همتیان گفت: «به طور کلی اخذ اقامت برای اتباع خارجی به دلیل برخورداری از آثار حقوقی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ارتباط مستقیم و تنگاتنگ با امور حاکمیتی و منافع ملی هر کشوری از موضوعات حائز اهمیت و حیاتی بوده و از شرایط و مقررات خاص برخوردار است. اخذ اقامت براساس اصول حقوقی بر دو روش ذاتی و اکتسابی انجام می‌پذیرد. شرایط اخذ اقامت برای اتباع خارجی دارای شرایطی خاص است که صرفاً از طریق روش‌های اکتسابی مانند تحصیل، سرمایه‌گذاری، تجارت، کار، ازدواج و... می‌توان آن را با احراز شرایط و طی کردن فرایندهای خاص درخواست و پس از طی مراحل تعیین‌شده و اخذ استعلامات ویژه دریافت کرد.»
شرایط کسب اقامت برای نخبه‌ها راحت‌تر است
درک شرایط مهاجرت مهاجران اما از زبان افرادی که مهاجرت کرده‌اند، بسیار قابل تأمل است. نشست روایت‌های اول شخص از زندگی مهاجران افغانستانی در ایران به زوایای مختلف این موضوع پرداخت و در قاب‌های گوناگون جلوه‌های مهاجرت را روایت کرد. اما باید پذیرفت که در این سال‌ها سیاست نظام جمهوری اسلامی ایران نیز بر بستن سفت‌وسخت مرزها تأکید نداشته است. چه‌بسا که بسیاری از کشورها تدابیر سختی برای ورود مهاجران اتخاذ کرده‌اند و سیاست‌های آن‌ها در موارد بسیاری تلخ و ناگوار بوده است. سرنوشت سرنشینان کشتی «آدریانا» که در دریای مدیترانه غرق‌شده، گواه این تلخی و ناکامی است.
محمدحسین احمدی از مهاجران افغانستانی است که به مدت سه سال مسئولیت مرکز فرهنگی هنری پناهندگان را بر عهده داشته است. از او درباره موضوع مهاجران افغان و شرایط اقامت و شهروندی در ایران پرسیده‌ایم. احمدی گفت: «مدرک اقامتی برای نخبگان، هنرمندان و نویسندگانی که شرایط موردنظر سازمان مهاجرت را داشته باشند، صادر می‌شود. همچنین تجاری که سرمایه‌گذاری کلان در ایران انجام دهند نیز از این جمله به شمار می‌روند. این افراد باید رزومه خود را به سازمان یادشده ببرند و چنانچه پس از بررسی مشخص شود که شرایط لازم را دارند، به آن‌ها اقامت سه ساله داده می‌شود. پس‌ازآن اقامت ۵ و ۱۰ ساله می‌گیرند.
احمدی معتقد است که «تبعه افغانستانی به‌طور مستقیم مدرک شهروندی به‌دست نمی‌آورند؛ اما مقدمه دریافت شهروندی، گرفتن اقامت ویژه (۳، ۵ و ۱۰ ساله) است و پس‌ازآن می‌توانند برای شهروندی اقدام کنند. البته قانونی دراین‌باره وجود ندارد، ولی رویه‌ای که تا پیش‌ازاین روی‌داده، حاکی از این روند است و نمونه‌هایی ازاین‌دست را شاهد هستیم.»
از احمدی درباره اینکه آیا شهروندی اتباع افغانستانی همانند شهروندی ایرانیان است پرسیده‌ایم. او می‌گوید: «این شهروندی متفاوت از شهروندی ایرانیان است و برای مثال شهروندان افغانستانی نمی‌توانند در پُست‌های دولتی همانند نماینده مجلس و استاندار و... فعالیت کنند، ولی می‌توانند در این کشور اقامت داشته باشند.»
تا پیش از آنکه طالبان بر افغانستان مسلط شود، دولت افغانستان به‌صورت سه‌جانبه میان ایران، افغانستان و سازمان ملل وضعیت مهاجران به ایران را بررسی می‌کردند. اما بر اساس اطلاعات منتشرشده، در حال حاضر سازمان ملل و ایران به‌طور دوجانبه دراین‌باره تصمیم می‌گیرند. گاهی آنچه درباره مهاجران به ایران عنوان می‌شود، اصطلاح پناهندگی است. احمدی دراین‌باره می‌گوید: قدیمی‌ترین مدرک اقامت برای اتباع افغانستانی، کارت آمایش است که بین ۸۰۰ تا ۸۵۰ هزار نفر بنابر اعلام سازمان ملی مهاجرت ایران، دارنده آن هستند. این کارت مختص افرادی است که بیش از ۲۰ سال در ایران ساکن هستند و میزان اقامت آن‌ها به بیش از چند دهه می‌رسد. براساس این کارت، به‌نوعی دارندگان آن پناهنده به شمار می‌آیند. آخرین تمدید کارت آمایش نیز مربوط به ۳۱ خرداد سال ۱۴۰۱ است و پس‌ازآن تمدید نشد. اعتبار این مدارک یک ساله است و با توجه به اینکه مسئولان سازمان مهاجرت به دنبال صدور کارت هوشمند برای مهاجران افغانستانی هستند و روند این کار طولانی است، بخشنامه‌ای صادر کردند و نیروی انتظامی را در جریان قراردادند که کارت آمایش این گروه از افراد براساس آن، تا آذرماه سال ۱۴۰۲ اعتبار دارد؛ بنابراین این افراد به افغانستان بازگردانده نشده و از خدمات ایران بهره‌مند می‌شوند.
بخشی از مهاجران در ایران با پاسپورت اقامت داشته و در اصطلاح عمومی به اقامت خانواری معروف است. احمدی درباره شرایط این افراد گفت: عده‌ای از مهاجران با پاسپورتی که به خانواری معروف است در ایران به سر می‌برند. البته چنین عنوانی روی گذرنامه درج نشده است. طبق آماری که پیش‌ازاین توسط وزارت کشور اعلام‌شده است، ۴۵۰ هزار نفر با گذرنامه در ایران سکونت دارند. مهاجران دارنده پاسپورت، کسانی هستند که مدت‌زمان هفت تا هشت سال در ایران سکونت دارند و دارای کارت آمایش نیستند. بنا به تصمیم دولت ایران مقرر شد که این گروه به افغانستان بازگردند و پس از گرفتن ویزا به ایران بیایند. در همین راستا نزدیک به ۱۲ یا ۱۳ سال پیش، هیئتی ۳۰ نفره از افغانستان به ایران آمد و با دولت به توافق رسیدند که برای افراد یک خانواده، ویزا و پاسپورتشان در ایران صادر شود و افراد مجرد برای گرفتن روادید به افغانستان بروند. ازآنجاکه قانون صدور ویزا در ایران تنها برای کسانی که صاحب خانواده بودند، لحاظ می‌شد، با عنوان پاسپورت خانواری شهرت گرفت. این روادیدها سه تا شِش ماه اعتبار دارند. عکس همه افراد زیر ۱۸ سالی که همه در یک خانواده هستند، در گذرنامه سرپرست خانواده وارد می‌شود. پس از اینکه فرزندان به سن قانونی رسیدند، باید گذرنامه مجزا بگیرند و البته قانون رفتن به افغانستان برای این افراد نیز وجود ندارد و روال تمدید گذرنامه همچنان ادامه دارد.
احمدی درباره اینکه دارندگان پاسپورت، می‌توانند کارت آمایش هم دریافت کنند یا خیر، گفت: پروسه صدور کارت آمایش در ایران بسیار زمانبر است و این اقدام از ۱۵ سال پیش تاکنون، دیگر در ایران انجام نمی‌شود. طی سال‌های گذشته، فقط پاسپورت و برگه‌های سرشماری برای مهاجران افغانستانی صادر می‌شود؛ بنابراین عده‌ای از مهاجران پاسپورت خانواری و عده دیگری نیز پاسپورت اقامتی دارند. این افراد جزء نخبگان به شمار نمی‌روند. برخی از آنان نیز کارت آمایش خود را باطل کرده و گذرنامه یک ساله دریافت کرده‌اند. به نخبگانی که اقامت ویژه دارند، دفترچه‌ای با همین عنوان ارائه می‌شود. داشتن چند مدرک در ایران غیرقانونی است و هر فرد باید یک مدرک داشته باشد، البته هستند افرادی که به صورت قاچاق وارد ایران شده‌اند یا تاریخ ویزای آن‌ها منقضی شده و به افغانستان باز نگشته‌اند.
با مجوز می‌توانیم تحصیل، کار و شکایت کنیم
یکی از مسائلی که باید به آن توجه کرد، حقوق شهروندی مهاجران در ایران است. اینکه شرایط تحصیل آن‌ها به چه صورت است و چه طور وارد بازار کار می‌شوند و اگر مشکل حقوقی برای آن‌ها به وجود آمد، کجا باید پیگیر شکایت خود باشند. احمدی در رابطه با این مسائل گفت: مدارکی که مهاجران افغان دارند، در تردد، تحصیل و پذیرش در دانشگاه کاربرد دارد. همچنین افراد ذکور بالای ۱۸ سال می‌توانند کارت کار دریافت کنند و در مشاغلی که قانونی است و در کارت کار وی مشخص می‌شود به فعالیت مشغول شده و حتی بیمه شود. حتی خدمات قضائی نیز به آن‌ها تعلق می‌گیرد و اگر مشکلی برایشان ایجاد شوند می‌توانند شکایت کنند. برای مدت‌زمانی مهاجران افغانستانی مشکل کد ثنا را داشتند که آن نیز رفع شده است و دارندگان مدرک اقامتی می‌توانند این کد را دریافت کنند. این اقدام از سال جاری برای اتباع افغانستان در نظر گرفته و اجرایی شده است.
اخیراً وزارت کشور آمار حضور افغانستانی‌ها در ایران را ۵ میلیون نفر اعلام کرد. با این وجود تعداد زیادی از افراد معتقد هستند که آمار حضور افغانستانی‌ها در ایران یا شفاف نیست و یا اعلام‌نشده است. احمدی در پاسخ به این پرسش که آیا سامانه‌ای برای خود اظهاری و ره‌گیری مهاجران افغانستانی در ایران وجود دارد یا خیر، گفت: با موج جدید مهاجرانی که طی یک، دو سال گذشته به دلیل در دست گرفتن حکومت افغانستان توسط طالبان به ایران شاهد بودیم، فراخوان طرح سرشماری و بازشماری برای افغانستانی‌های جدیدالورود از سوی سازمان مهاجرت اعلام شد که دو میلیون و دویست هزار نفر از افرادی که به‌تازگی وارد ایران شده بودند -طبق آمار بیان‌شده از سوی وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران- در آن شرکت کردند. برای این گروه از افراد مدرک موقت صادر شد. با این مدارک، افراد به کشورشان بازگردانده نمی‌شوند، ولی بلاتکلیف هستند تا تصمیم قطعی درباره آن‌ها گرفته شود. این طرح از طریق دفاتر کفالت سراسر کشور که هرکدام پرونده مهاجران را در اختیاردارند صورت گرفت. این مراکز به‌عنوان بازوی اجرایی، زیر نظر وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کنند و مسئولیت صدور و تمدید پاسپورت، کارت آمایش و... را بر عهده دارند.
براساس آنچه در متن فوق بیان شد، جمهوری اسلامی ایران برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر، چتر حمایتی خود را به‌صورت هدفمند برای مهاجران بازکرده و شرایطی را برای اقامت مهاجران افغانستانی در کشور در نظر گرفته و مدارکی را در اختیار آن‌ها قرار داده است. اما در چند حوزه همچنان با خلأ همراه است. نخست اینکه علی‌رغم پیشرفت در حذف مدارک متفرقه همچنان به‌طور کامل این موضوع محقق نشده است و به‌تبع آن مشکلات اقامتی برای مهاجران به وجود آمده است. سپس اینکه جایگاه مهاجران به‌ویژه نخبه‌ها و متخصصان مشخص نیست و باوجوداینکه این افراد می‌توانند زمینه بهره‌وری کشور را بالا ببرند اما هنوز از آن‌ها به گونه شایسته استفاده نمی‌شود. البته بخشی از این موضوع به پذیرش اجتماعی ما ایرانی‌ها نیز بستگی دارد که به نظر می‌رسد، بخشی از جامعه که روحیه مهاجرخیزی دارد اما مهاجرپذیر نیست.
در بخش‌های بعدی این پرونده تلاش می‌شود تا درباره ابعاد هویتی حضور افغانستانی‌ها در ایران و اینکه چه ظرفیت‌های هم‌افزایی بین مردم ایران و افغانستان وجود دارد، بیشتر بحث و بررسی شود.
/انتهای پیام/
