گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ در بخش های پیشین این پرونده به بررسی برتری های رسانه کتاب، از جهت انتقال معارف عمیق اشاره شد، مجموع این برتری ها عاملی می شد که همواره کتابت مورد تشویق اهل بیت قرار گرفته و کاتبان حدیث اجر اخروی و جایگاه دنیوی در نزد شیعیان بیابند. در ادامه از زاویه ادله دینی، به بحث کتابت می پردازیم.
کتابت در صدر اسلام
مقوله کتابت و نگارش از همان صدر اسلام مورد توجه رسول گرامی اسلام(ص) قرار داشت. در نقل های تاریخی ذکر شده است که تا پیش از بعثت رسول گرامی اسلام، سواد و توانایی نگارش در میان اعراب جایگاهی نداشته است، حتی در برخی از نقل ها، تعداد کسانی که توانایی نگارش متن را داشته اند، به تعداد انگشتان دست ذکر شده است. حتی در خصوص رسول گرامی اسلام، قرآن کریم از واژه «امی» استفاده کرده است.[1] در معنای این واژه مباحث مختلفی صورت گرفته و اندیشمندان نظریه های متعددی داده اند، اما در خصوص توانایی و یا ناتوانی رسول خدا بر نگارش باید گفت که هیچ اخباری که دال بر نگارش چیزی توسط ایشان بوده گزارش نشده است، اما برخی این أمر را نشان دهنده ناتوانی حضرت از نگارش ندانسته و واژه امی نیز که قرآن کریم در خصوص ایشان به کار می برد را به معنای مکتب ندیده و تورات نخوانده معنا کرده اند. به عبارت دیگر عمده قشر با سواد آن برهه از یهودیان و مسیحیان اهل کتاب بوده و فضیلت رسول گرامی اسلام بر این بود که با وجود آنکه هیچ گاه در نزد علمای یهود و یا مسیحی نه سواد و نه کتاب مقدس را نیاموخته بودند، اما فراوان گزارش هایی از آن دوکتاب مقدس در مقام بحث با عالمان ادیان اهل کتاب به واسطه وحی ارائه می دادند، برخی این موضوع را حتی نوعی معجزه ایشان و دلیل بر حقانیت قران دانسته اند. اما گذشته از این موارد، ایشان همواره اهتمام فراوان به سواد آموزی و یادگیری نگارش توسط مسلمین داشته اند به گونه ای که بهای آزادی هر یک از کفار که در جنگ اسیر می شدند را آموزش سواد به ده نفر مسلمین قرار دادند. در این خصوص روایات دیگری نیز وجود دارد، برای مثال از عبدالله ابن عمر و عاص چنین گزارش شده است که می گفت: هرچیزی از پیامبر می شنیدم آنرا می نوشتم تا نگهداری کنم، اما قریش من را نهی کرد که چرا اینکار را انجام می دهی؟ رسول خدا نیز بشری است در حال غضب و خشنودی و... پس نباید همیشه جملات او را بنویسی (مگر وحی نازل شده از سوی خداوند). پس من از نوشتن دست برداشتم تا زمانی که رسول خدارا مشاهده کردم و حضرت به من گفت بنویس، قسم به کسی که جانم در دست اوست، جز حق چیزی از این دهان خارج نمی شود.
در خصوص نگارش قرآن نیز مباحث گوناگونی ذکر شده است، طبق گزارش های تاریخی، آیات قرآن بعد از تلاوت توسط رسول گرامی اسلام، توسط برخی به حافظه سپرده شده و توسط برخی دیگر نگاشته می شد، بعد رسول گرامی اسلام نیز حضرت علی(ع) تمام کار های خود را رها کرده و اقدام به جمع آوری و نگارش قرآن می کنند.
کتابت در عصر صادقین(ع)
گذشته از تاریخ اهل سنت که بعد از وفات رسول خدا(ص) در بازه زمانی طولانی منع نگارش حدیث داشته اند، شیعه همواره به أمر کتابت اهتمام داشت، اما این موضوع در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به اوج خود رسید. در این زمینه گزارش های فراوانی نقل شده که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:[2]
۱: ابی بصیر نقل می کند از امام صادق(ع) که می فرمودند: بنویسید تا زمانی که ننویسید نمی توانید از احادیث ما نگهداری کنید. یا در جای دیگر وارد شده از ابی بصیر که حضرت قلم را داخل دوات کرده و به دست او دادند تا نگارش حدیث کند.
۲:علی بن اصوات نقل می کند از امام رضا)ع) که کلامی را فرمودند و بعد من به ایشان گفتم که می خواهم این کلام را بنویسیم، قسم به خدا که حضرت بلند شدند و با دستشان دوات را به سمت من حول دادند تا بنویسم.
۳: روایات اربعین حدیث از جمله این دسته از داده های روایی هستند. در این روایات وارد شده است که هر کس چهل حدیث از ما حفظ کند تا مردم در أمر دینشان از آن منتفع شوند، خداوند مبعوث می کند اورا در روز قیامت، فقیه و عالم. به واسطه همین دسته از روایات، علمای مختلف در طول تاریخ کتب «اربعین حدیث» را نگارش می کردند. نکته مهم در اینجا آن است که حفظ نه به معنای به حافظه سپردن، بلکه اگر به خانواده احادیث توجه کنید می یابید که مراد از حفظ کردن، ثبت، ضبط و کتابت است.
۴: یا در دسته ای از روایات دیگر ذکر شده است که هر کس بمیرد در حالی که چهل حدیث از او باقی مانده باشد، ما( اهل بیت) رفیق او در بهشت هستیم. طبیعتا باقی گذاشتن در اینجا نه به معنای به حافظه سپردن و یا یاد دادن بلکه به معنای مکتوب کرد است، این در حالی که حتی در برخی از منابع اهل سنت به جای باقی گذاشتن از واژه مکتوب کردن استفاده شده است.
۵: در دسته ای دیگر از روایات این عصر چنین گزارش شده است که هرکس بمیرد و میراث او دفاتر و نوشته ها( دینی) باشد بهشت بر او واجب می شود.
چرا کتاب رسانه محبوب امامان بوده است؟
در پاسخ به پرسش فوق باید گفت که اسلام دین خاتم و آخرین دین الهی است، به عبارت دیگر در صورت تحریف این دین، دیگر پیامبری بعد از آن نخواهد آمد تا انحرافات آن را جبران کند، لذا تمام همت اهل بیت بر حفظ و انتقال صحیح این دین به آیندگان بوده است. از طرف دیگر فرهنگ شفاهی، نقل سینه به سینه و تکیه بر حافظه، علاوه بر آن از نظر ذاتی توانایی کمتری برای انتقال معارف عمیق در طول تاریخ داشته، از حیث خطاپذیری نیز ظرفیت بسیار بیشتری نسبت به نقل مکتوب دارد، از طرف دیگر وجود نقل مکتوب هرچند نمی تواند مانع کامل تحریف شود، اما می تواند دست مایه ای را برای آیندگان فراهم کرده تا از طریق آن ثواب را از ناثواب تشخیص دهند. این موضوع نیز ریشه در ماهیت خود این رسانه دارد، در بخش های پیشین ذکر شد که رسانه مکتوب کتاب، از حیث سوگیری زمانی، شرایط ویژه ای داشته و توانایی دور زدن زمان و انتقال معانی به آیندگان را بیش از رسانه های دیگر داراست. از طرف دیگر به واسطه ویژگی های این رسانه، کتاب بهترین پلتفرم برای انتقال معانی عمیق دینی بوده است، لذا تمام همت اهل بیت بر نگارش احادیث بوده و میراث اصحاب ائمه علی الخصوص از عصر امام باقر (ع) کتاب بوده است.
[2] در خصوص روایات توجه شود که مراد ارائه توجه اهل بیت به معنای کلی کتابت بوده از همین رو جهت اختصار از ارائه متن عربی و اسناد احادیث خودداری می شود. علاقه مندان می توانند برای مطالعه بیشتر به منابع زیر روجوع کنند:
/انتهای پیام/
