گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ علی عسگری: توجه به بازطراحی مدام فرهنگ و اصلاح آن یکی از ضرورت های حفظ و ارتقاء نهضت اسلامی ایران در چالش تمدنی خویش با غرب است. در این میان توجه به تجارب دیگر نهضتهای اسلامی از ضروریاتی است که میتواند حاوی نکاتی راهگشا باشد. جنبش اسلامی الجزایر، هرچند از منظر فقهی سنی مذهب بوده، اما ادبیات مفصلی در زمینه پیشبرد نهضت و اصلاح فرهنگی تولید نموده که به واسطه قرابت های کلامی و نزدیکی در مسائل با نهضت اسلامی ایران، قابلیت الگوگیری فراوانی را داراست. در این میان مالک بن نبی به واسطه قرار دادن مقوله اصلاح فرهنگی به عنوان دال محوری پروژه علمی خود از جایگاه ویژهای برخوردار است. از همین رو در ادامه به بازخوانی طرح وی از اصلاح فرهنگی خواهیم پرداخت.
زمینه فکری مالک بن نبی
مالک بن نبی، یکی از رهبران جنبش اسلامی در الجزایر است که در سال ۱۹۰۵ از پدر و مادری فقیر در قسطنطنیه به دنیا آمد. وی در دبیرستان با تفکرات بن بادیس موسس جمعیت علمای الجزایر آشنا شد و تأثیرات فراوانی از آن گرفت. بن نبی پس از اتمام دبیرستان برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در آنجا با دختری فرانسوی که مسلمان شده بود ازدواج کرد. وی در این برهه علاوه بر آشنایی با افکار بن بادیس با افکار اشخاص دیگری همچون گاندی؛ شکیب ارسلان و... آشنا شد. بن نبی پس از استقلال الجزایر چند سال سمت ریاست آموزش عالی را بر عهده داشت تا اینکه از مسائل سیاسی به منظور تکمیل پروژه فکری خود کناره گرفت.
اندیشه های مالک بن نبی هائز دو ویژگی برجسته بود؛ نخست راهبردی بودن و ناظر به صحنه عمل و در مرحله بعد نظام مند بودن که امکان پیاده سازی آن را بیش از پیش فراهم می آورد. وی جنبش اسلامی الجزایر را در دو مرحله فکری می دید؛ مرحله اول برخورد منفی است که جنبش باید از اندیشه های رسوب کرده کهنه خلاصی یابد و در مرحله دوم که رویکردی ایجابی و مثبت است؛ جنبش باید طرحی برای اتصال به زندگی بزرگوارانه ارائه دهد.
بن نبی، فیلسوف تمدن
در میان اندیشمندان عرب مالک بن نبی به فیلسوف تمدن و نخستین کسی که به مباحث تمدنی در اسلام پرداخت شهرت دارد. وی چالش های تمدنی را نقطه محوری پژوهش های خود قرار داد.
قراردادن استعمار به عنوان یکی از موانع تمدن اسلامی در اندیشه های او موجی از درگیری ها با وی را رقم زده است.
کتاب پدیده های قرآنی نخستین اثر بن نبی است که زیربنای تحلیل های تمدنی وی در آن ذکر شده است.
مالک بن نبی یکی از اندیشمندانی است که پروژه احیای اسلام و بازگشت به خویشتن را روشمندتر و با دقت بیشتری مطرح میکند.[1] برای درک بهتر جایگاه وی شاید بتوان نسبت وی با جنبش اسلامی الجزایر را با نسبت شهید مطهری با جنبش اسلامی ایران قیاس نمود.
اندیشه های مالک بن نبی مانند دارویی برای عمل بیمار گونه عرب در قرن بیستم بود که موجی از شور ایجاد کرد. یکی از زوایای اندیشه بن نبی آن بود که درگیری میان غرب و اسلام را صرفا نه در عرصه اقتصاد و سیاست بلکه در عرصه اندیشه نیز دنبال می نمود.
دو مولفه درخشان تفکر مالک بن نبی توجه به ابعاد اجتماعی اسلام و همچنین توجه به نقش زمان و تأثیرات بستر فرهنگی و مکانی بر منطق فهم دین است. از این طریق بن نبی می تواند عقلانیتی پویا و اسلامی را پایه ریزی کند. بن نبی در آسیب شناسی های خود؛ ضعف جامعه اسلامی را نه در مباحث نظری بلکه در ارتباط پیدا کردن با عمل و اندیشیدن در رابطه با مباحث عملی می داند. وی ضعف اصلی مسلمانان را در این می دانست که نتوانسته اند فرهنگ و علمی حرکت ساز ایجاد کنند که جان دهنده به جنبش های اجتماعی باشد.
در زمینه استعمار بن نبی در برهه ای که تصور غالب در مورد آن؛ استعمار کهنه و سرزمینی بود؛ به مباحث استعمار نو و مدرن که در زمینه استعمار فکر و فرهنگ است پرداخت از همین رو وی جزء متفکران پیشرو در این زمینه است. مالک بن نبی در زمینه استعمار پذیری تلاش به ایجاد تحولی انفسی و روحی می کند که طی آن اشخاص از پذیرش استعمار سر باز زنند. وی این تحول انفسی و آزادی خواهی را لازمه رهایی از استعمار می داند. تضاد با سکولاریسم و توجه به اسلام سیاسی و اشخاص مبارز تاریخ همچون ابوذر غفاری؛ عمار یاسر و امام علی(ع) یکی دیگر از شاخصه های اندیشه مالک بن نبی است به گونه ای که غرب اندیشه های بن نبی را تهدیدی برای آینده تمدنی خود می داند.
به نحو خلاصه، خط و مشی را که بن نبی برای جنبش اسلامی الجزایر، ترسیم می نمود را می توان حائز مسائل زیر دانست:
فرهنگ، خواستگاه تمدن
فرهنگ و تمدن هرچند از منظر برخی دارای همپوشانی معنایی هستند اما در منظر مالک بن نبی اینگونه نیست، از نظر وی فرهنگ شیوه ها، اسلوب و ضوابط حیات اجتماعی است که در موارد پیچیده تر شدن، نمودهای عینی (ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، معماری، هنر و...) گسترده پیدا خواهد کرد. در نتیجه فرهنگ به نحوی خواستگاه تمدن است. از طرف دیگر فرهنگ خود محصول جهان بینی و شناخت های بنیادین شخص از هستی و نسبت خود با خالق، دیگر مخلوقات و جهان است.[3]
مالک بن نبی پروژه اصلاحی خود را از مشاهده آشفتگی های فرهنگی جوامع مسلمان آغاز کرده و در آسیب شناسی خود، سه آسیب عمده را به عنوان ریشه مشکلات جوامع مسلمان شناسایی می کند:
در نهایت طرح مالک بن نبی از اصلاح فرهنگی را می توان چنین خلاصه کرد که وی راه اصلاح و ارتقاء تمدنی جهان اسلام را در اصلاح فرهنگی و راه اصلاح فرهنگی را در بازسازی ساختارهای فکری و به عبارت دیگر در اصلاح فکر فرهنگی مبتنی بر اسلام می داند.
درس های بن نبی برای امروز ما
به طور خلاصه و مجمل می توان گفت که آموزه های مالک بن نبی برای امروز ما دربرگیرنده سه مسئله زیر خواهد بود:
[1]فاضل قانع، حمید: گفتمان اسلام سیاسی بر اساس خوانش امام خمینی، سید قطب و مالک بن نبی، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، پاییز ۱۳۹۴. ص ۳۸
[2]ثقفی، سید محمد: جنبش های اسلامی الجزایر و اندیشه های اصلاحی مالک بن نبی، فصل نامه مکتب اسلام، مرداد ۱۳۷۱، ص ۶۱-۶۵
[3]حمید، فاضل قانع: تمدن نوین اسلامی در بستر اصلاح فرهنگی( تبیین اندیشه های مالک بن نبی)، فصل نامه تمدن نوین اسلامی، بهار و تابستان ۱۳۹۶، ص ۱۴۰-۱۴۲
[4]بن نبی، مالک: میلاد مجتمع(دمشق، دارالفکر، ۲۰۰۲) ص ۳۱
[5]بن نبی، مالک: وجهه العالم الاسلامی( دمشق، دارالفکر، ۲۰۰۴) ص ۹۴
[6]بن نبی، مالک: میلاد مجتمع(دمشق، دارالفکر، ۲۰۰۲) ص ۷۴
/انتهای پیام/