گروه دین و اندیشه «سدید»؛ عباس زُهری: عباسعلی رهبر، عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی، مدیر مجتمع امام صادق (ع) و مدرس دانشگاه است که البته سابقه مهمی در حوزه اندیشه سیاسی در اسلام دارد. رهبر که پیش‌ازاین در کسوت تدوینگر سرفصل‌های دروس مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه مشغول بوده، امروز نیز روزگار تدریس را در پردیس دهکده المپیک دانشگاه علامه طباطبائی می‌گذراند و به تألیف کتاب و مقاله و پژوهش در این زمینه مشغول است. در بخش نخست از این گفتگو به بررسی الزامات مطالعات دینی در فضای اجتماعی و فرهنگی پرداخته‌ایم.
یکی از مهم‌ترین منابع الگوپردازی و الهام‌بخشی سیاسی یا اجتماعی در فضای اندیشه دینی، دوران خلافت امیرالمؤمنین و آنچه در نهج‌البلاغه به یادگار مانده است. امیرالمؤمنین در این دوران که شاید مهم‌ترین دوران حکومت دینی بعد از سالیان حیات پیامبر است، رویه‌ها و شیوه‌هایی بر جای گذاشته که تا امروز نیز ابعاد مهم و مختلفی از آن ناشناخته باقی‌مانده است. نظر شما درباره جایگاه این الگوی مطلوب در فضای اندیشه سیاسی دینی چیست؟
رهبر: حسب آیات متعددی از قرآن کریم، خداوند متعال پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه و آله اجمعین را به‌عنوان الگوی حسنه به جامعه انسانی معرفی فرموده است. «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللُهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ – احزاب -۲۱». قبل از تأسی به ایشان به‌عنوان الگوی تربیتی در نیل به حیات طیبه، لازم است شناختی از ویژگی‌های شخصیتی وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) که باعث شده از سوی خدای متعال به‌عنوان الگوی قرآنی به جامعه انسانی معرفی گردد، به دست آوریم. علاوه بر تدقیق و تعمیق در سیره و سنت حضرت رسول (ص)، درک مفاهیم و مضامین آیات قرآن در معرفی ابعاد شخصیتی پیامبر بزرگوار اسلام (ص)، و بهره‌گیری از حاصل تلاش‌های علمی و فکری دانشمندان و علمای اسلام در جهت کسب معرفت و شناخت به این الگوی والا، یکی از برترین راه‌های شناخت وجوه شخصیتی متعدد آن حضرت، توجه به سیره و منش و گفتار نزدیکان آن حضرت از اهل‌بیت گرامی ایشان است.
شکی نیست که در میان اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام و در میان کلیه اصحاب و یاران آن حضرت، کسی نزدیک‌تر از حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) به وجود مبارک پیامبر (ص) نبوده است. امام علی (ع) از اوان کودکی تا آخرین لحظات حیات پاک و مبارک حضرت رسول اکرم (ص) در فضای تربیتی مکتب اخلاقی و انسان‌ساز آن الگوی والامقام انسانیت درس‌آموزی کرده است؛ و چه کسی بهتر از ایشان می‌تواند پیامبر عظیم‌الشأن اسلام را به‌عنوان الگوی همه‌جانبه انسانی در فرایند تربیتی انسانِ تراز جامعه انسانی و اسلامی با ویژگی‌هایی همچون بندگی، مسئولیت‌پذیری، مدارا، قانون‌مندی و ... مورد شناسایی قرار دهد؟
بنابراین شناخت و همراهی با اهل‌بیت پیامبر و درس‌آموزی از مکتب ائمه اطهار و در رأس آن آموزه‌های مکتب علوی، بی‌شک بهترین و درست‌ترین مسیر برای شناخت ابعاد وجودی پیامبر بزرگوار اسلام است. هرچند هیچ‌کس را نرسد که کنه مقام ایشان را درک نماید، اما هر کس به‌قدر ظرفیت و استعداد و تلاش خود قطره‌ای از این دریای بی‌انتها را خواهد چشید.
حالا و بر اساس همین مبنا باید به سراغ یکی از مهم‌ترین منابع سیاست ورزی در فضای اندیشه دینی برویم؟
رهبر: بله! آن امام بزرگوار در طول حیات شریف خود جز با تأسی از رسول اکرم (ص) قدمی برنداشته و حرفی بر زبان مبارک نرانده است؛ بنابراین در هر کلامی که ایشان فرموده و هر گامی که برداشته یا بر زمین نهاده، نشانی از گفتار و منش پیامبر گرامی اسلام جاری است.
مرحوم شریف رضی (ره) بخشی از خطب، مکاتبات و گفتارهای پندآموز مولی‌الموحدین علی (ع) را به‌عنوان قطره‌ای از دریای بی‌کران حکمت‌های علوی که خود لجّه‌ای از اقیانوس معارف نبوی است که در طول سال‌های امامت و خلافت ظاهری بیان یا مکتوب فرموده‌اند، در کتاب شریف نهج‌البلاغه گردآوری نموده؛ که قرن‌هاست چراغ راه هدایت و درس‌آموزی از مکتب نورانی آن امام همام واقع شده است.
با وجود نام‌گذاری کتاب به نهج‌البلاغه، شریف رضی مجموعه‌ای گرانقدر از بی‌شمار نکات اخلاقی، تربیتی، تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از کلام مولی علی (ع) به دست داده است که فصل مشترکشان بلاغت ادبی و هنر سخنوری امیرالکلام مولی علی (ع) است؛ وگرنه کیست که نداند در آن زمانه‌ای که نام بردن از علی نیز مستوجب عقوبت و بلا بود، از علی نوشتن چه تاوان سنگینی داشت؛ و مرحوم شریف رضی با زیرکی و هوشمندی عالمانه (و ملهم به الهامات الهی)، تحت پوشش عنوانی ادبی که البته بر تارک کتاب خوش نشسته است، والاترین معارف حیات سیاسی اجتماعی از مکتب علوی را برای جامعه شیعیان و بلکه برای همه انسان‌های مشتاق و حق‌جو به یادگار گذاشته است.
یکی از مهم‌ترین منابع شناخت و دسترسی به این معارف، آموزه‌های خطبه ۷۲ نهج‌البلاغه در شناخت پیامبر عزیز اسلام (ص) است. آموزه‌های که در ظاهر بار و وجه معنوی یا معرفتی بیشتری داشته، اما در بطن خود حامل آموزه‌های مهمی در عرصه فرهنگ و اجتماع برای جامعه دینی هستند که باید به آن‌ها توجه داشت...
یکی از زیباترین جلوه‌های اخلاص حضرت مولی علی (ع) نسبت به وجود مقدس و مبارک حضرت رسول (ص)، که در کلام دل‌انگیز و گهربار ایشان بیان‌شده؛ و به‌راستی نشان‌گر شناخت حقیقی و معرفت متعالی حضرت امیر از آن گوهر دردانه خلقت است، در خطبه‌ای از نهج‌البلاغه جلوه‌گر است که آن حضرت به چگونگی فرستادن سلام‌وصلوات بر حضرت محمد مصطفی (صلی‌الله علیه و آله و سلم می‌پردازد؛ که به همراه ترجمه آهنگین و ادبی مرحوم استاد دکتر سید جعفر شهیدی، تبرکاً و تیمناً نقل می‌گردد:
اللّهُمَّ داحِىَ الْمَدْحُوّاتِ، وَ داعِمَ الْمَسْمُوکاتِ، وَ جابِلَ الْقُلُوبِ عَلى فِطْرَتِها، شَقِیِّها وَ سَعیدِها.
اِجْعَلْ شَرائِفَ صَلَواتِکَ، وَ نَوامِىَ بَرَکاتِکَ عَلى مُحَمَّد عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ، الْخاتِمِ لِما سَبَقَ، وَالْفاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ، وَالْمُعْلِنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ، وَالدّافِعِ جَیْشاتِ الاَباطیلِ، وَالدّامِغِ صَوْلاتِ الاَضالیلِ، کَما حُمِّلَ، فَاضْطَلَعَ قائِماً بِاَمْرِکَ، مُسْتَوْفِزاً فى مَرْضاتِکَ، غَیْرَ ناکِل عَنْ قُدُم، وَ لا واه فى عَزْم، وَاعیاً لِوَحْیکَ، حافِظاً لِعَهْدِکَ، ماضِیاً عَلى نَفاذِ اَمْرِکَ، حَتّى اَوْرى قَبَسَ الْقابِسِ، وَ اَضاءَ الطَّریقَ لِلْخابِطِ، وَ هُدِیَتْ بِهِ الْقُلُوبُ بَعْدَ خَوْضاتِ الْفِتَنِ وَالاْثامِ، وَ اَقامَ مُوضِحاتِ الاَعْلامِ وَ نَیِّراتِ الاَحْکامِ. فَهُوَ اَمینُکَ الْمَأْمُونُ، وَ خازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ، وَ شَهیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ، وَ بَعیثُکَ بِالْحَقِّ، وَ رَسُولُکَ اِلَى الْخَلْقِ. اللَّهُمَّ افْسَحْ لَهُ مَفْسَحاً فى ظِلِّکَ، وَاجْزِهِ مُضاعَفاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ. اللّهُمَّ اَعْلِ عَلى بِناءِ الْبانینَ بِناءَهُ، وَ اَکْرِمْ لَدَیْکَ مَنْزِلَتَهُ، وَ اَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ، وَاجْزِهِ مِنِ ابْتِعاثِکَ لَهُ: مَقْبُولَ الشَّهادَةِ، وَ مَرْضِىَّ الْمَقالَةِ، ذا مَنْطِق عَدْل، وَ خُطَّة فَصْل. اللَّهُمَّ اجْمَعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُ فى بَرْدِ الْعَیْشِ، وَ قَرارِ النِّعْمَةِ، وَ مُنَى الشَّهَواتِ، وَ اَهْواءِ اللَّذّاتِ، وَ رَخاءِ الدَّعَةِ، وَ مُنْتَهَى الطُّمَأْنینَةِ، وَ تُحَفِ الْکَرامَةِ.
بار خدایا! اى گستراننده هر گسترده، و اى برافرازنده آسمانهاى بالا برده، اى آفریننده دلها، بر وفق سرنوشت، بدبخت بود و یا نیکو سرشت! بهترین درود‌ها و پر بارترین برکتها را خاص بنده و پیامبر خود گردان، که خاتم پیامبران پیشین است، و گشاینده درهاى بسته رحمت بر مردم زمین. آشکار کننده حق با برهان، فرو نشاننده طغیان و در هم کوبنده شوکت گمراهان. چنان که او بار رسالت را نیرومندانه برداشت و حق آن را چنان که باید بگذاشت. در انجام فرمانت برپا، و در طلب خشنودىات پویا، نه از اقدامى روگردان و نه در عزمى سست و ناتوان. وحى تو را به گوش جان شنوا و عهد تو را نگهبان، و در راه اجراى فرمان تو روان. چندان که چراغ جویندگان حق را فروغ بخشید، و بر سر راه گمراهان، چون خورشیدى بدرخشید، و دلهاى فرورفته در موجهاى شبهت، به راهنمایى او رخت به کنار کشید. نشانههاى روشن را بر پا داشت و احکام را، چون موکلانى بر مردمان گماشت. او تو را امانتدارى است درستکار، و گنجینه علم تو را پاسدار. گواه توست در روز قیامت، و برانگیخته تو به رسالت، و فرستاده تو بر آفریدگان و امت. خدایا! سایه عنایت خود را بر او بگستران، و به فضل خویش پاداش او را فراوان گردان. بنیاد شریعتى را که نهاد از دیگر بنا‌ها بالاتر بر و مرتبت او را نزد خویش گرامیتر و نور شریعت او را در سراسر گیتى بگستر، و پاداش پیامبرى او را گفتار پسندیده قرار ده، و شهادت پذیرفته. چنان که گفته او میزان عدل باشد و فرموده او قول فصل. بارخدایا! ما و او را فراهم آور در زندگانى خوشگوار، و نعمت پایدار و آرزوهاى دلنشین، و لذتهاى با خواهش دل قرین، و زندگانى فراخ و پر نعمت، و اطمینان خاطر و برخوردارى از تحفههاى کرامت [۱].
فکر می‌کنم که شما هم با بطن فرهنگی و اجتماعی این فرازها موافق باشید؟
رهبر: در این خطبه معرفی بسیار خوب و ظریفی از سیاست‌ورزی و منطق سیاست پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است. امام علی (ع) در خطبه خود بعد از ستایش پروردگار متعال به صفاتی که تنها می‌توانسته از گنجینه علمی و معرفتی حضرتش سرچشمه گرفته و بر زبان مبارک ایشان جاری شود، به چندین صفت برجسته برای پیامبر اشاره می‌فرماید که به بحث سیاست هم مربوط می‌شود. از جمله عبودیت به درگاه باری‌تعالی، به این معنی که قبول بندگی درگاه حق‌تعالی، به‌منزله مسئولیت‌پذیری و قانون‌مندی در عرصه حیات سیاسی اجتماعی است؛ که این خصیصه به تمامی در حرکات و رفتار و گفتار پیامبر والامقام اسلام (ص) نمود و عینیت داشته است.
صفت دومی که برای پیامبر بیان می‌فرماید، رسالت است. رسول خاتم (ص) تمام‌کننده نعمت نبوت و رسالت است. احترام و عظمت پیامبر هم باوجود شأن رسالت، در درجه اول به‌واسطه عبودیت پروردگار است. شرط سیاست‌ورزی در مکتب نبوی و علوی، بندگی و تسلیم حق بودن است. همان‌گونه که پیامبر اکرم (ص) اول عبد خداوند بوده و سپس رسالت پذیرفته است، هرکدام از ما هم رسالتی را بر عهده‌داریم و سرمشق و سرچشمه این رسالت، پیامبر اکرم است. پس اول بندگی و بعد از آن رسالت، رسالت من برای خودم است. در قانون‌مندی و حق و باطل را از هم جدا کردن. پس از پذیرش رسالت از سوی پیامبر، صفت برجسته دیگری که امام علی (ع) درباره پیامبر اکرم اشاره می‌فرماید، نیرومندی آن حضرت در حمل بار رسالت و به سرانجام رساندن این امر خطیر کما هو حقه بوده است.
از صفات دیگری که امیرالمؤمنین برای پیامبر ذکر می‌فرماید، می‌توان به آشکارسازی دین حق از نادرستی‌ها و باطل‌ها اشاره کرد. سپس صفات مهم قیام کردن پیامبر به فرمان الهی و انجام امر رسالت صرفاً برای طلب رضایت حضرت حق را ذکر می‌فرماید و اینکه در این راه عزمی استوار داشت و از در انجام امر الهی از هیچ اقدامی روی‌گردان نبود. چنان‌که در پی این صفت، امام علی (ع) پیامبر (ص) را به صفت حفظ عهد الهی متصف نموده و می‌ستاید؛ و سرانجام پس از ذکر چند صفت برجسته و زیبای دیگر در وصف شخصیت والا و گرانقدر پیامبر اسلام، ایشان را به صفت امانت‌داری و خازن علم الهی و گواه روز جزا ستایش می‌نماید. در تمام این صفات جلوه‌های سیاست‌مداری و سیاست‌ورزی آشکار است و جویندگان و طالبان در هر صفتی دریایی از معانی و آموزه‌های سیاسی را درک می‌نمایند.
پس آنگاه آن امیر یکه‌تاز عرصه سخنوری، در انتهای خطبه زیباترین دعاها را در حق رسول گرامی اسلام (صلوات‌الله‌علیه) به درگاه الهی عرضه می‌دارد و خطبه خود را در کمال اخلاص و ادب و احترام به وجود نازنین پیامبر عزیزمان و با دعا برای هم‌نشینی با آن بزرگوار در بهشت موعود به‌پایان می‌برد.
به‌راستی که وصف صفات پیامبری چنین بزرگ و بزرگوار که خلقت عالم و آدم ذره‌ای از برکت وجود بی‌مثال اوست، تنها از کلام قدسی مولی علی (ع) برمی‌آید تا بر جان عاشقان و شیفتگان آن ذوات مقدس بنشیند و دل و روح‌شان را به ترنم کلام آهنگین و دلنشین مولی (ع) در وصف رسول خاتم (ص) بنوازد؛ و این نیست جز در پرتو معرفت حقیقی امیرالمؤمنین (که خود چونان جان پیامبر است) به شخصیت وجودی آن حضرت که اسوه حسنه است و امر الهی بر تبعیت از ایشان مقرر گردیده است.
[۱] خطبه ۷۲ – نهج‌البلاغه - چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی – ترجمه مرحوم استاد دکتر سید جعفر شهیدی
/انتهای پیام/
