اندیشه‌سیاسی در سفرنامه‌ها و متون‌تاریخی

• هر یک از ابناء السوق در زی اهل فسوق، امیری گشته و هر مزدوری، دستوری، و هر مزوری، وزیری، و هر مدبری، دبیری، و هر مستدفی، مستوفیی، و هر مسرفی، مشرفی، و هر شیطانی، نایب دیوانی، و هر خری، سرصدری، و هر شاگرد پایگاهی، خداوند حرمت و جاهی، و هر فراشی ریا، صاحب دورباشی، و هر جافیی، کافیی و هر خسی، کسی و هر خسیسی، رییسی و هر غادری، قادری، و هر دستاربندی، بزرگوار دانشمندی، و هر جمالی از کثرت مال، با جمالی و هر حمالی از مساعدت اقبال با فسحت حالی .... در چنین زمانی که قحطسالی مروت و فتوت باشد....

• به حقیقت می‌توان گفت: کتاب بیهق، تاریخ تمام نمای دوره غزنوی است؛ تصویر کامل صورت ظاهر و سیرت و اخلاق گروهی از اشخاص تاریخی، بسیاری از آداب و رسوم مربوط به دربار و حکومت و طبقات مختلف مردم، تشکیلات آشکار و محرمانه دولت، حدود اختیارات و وظایف عمال حکومت، طرز تفکر و احساسات مردم نسبت به سلطان و عمال او، مراسم جشن‌ها، عید‌ها، سوگواری‌ها، خلعت بخشیدن‌ها، و .... تاریخ وی بدین صورت که هست، نشان می‌دهد نویسنده مردی است مردم شناس، دانا و بیدار دل و از رموز سیاست ملک آگاه و بصیر.. (یوسفی: ۲۶ و ۲۷)

• ... روزی فرمود که من جانب رعیت تازیک نمی‌دارم. اگر مصلحت است تا همه را غارت کنم برین کار از من قادرتر کسی نیست؛ به اتفاق بغارتیم؛ لیکن اگر من بعد تغار و آش توقع دارید و التماس نمایید با شما خطاب عنیف کنم و باید که شما اندیشه کنید که، چون بر رعایا زیادتی کنید و گاو و تخم ایشان و غل‌ها بخورانید من بعد چه خواهید کرد و آن چه شما ایشان را زن و بچه می‌زنید و می‌رنجانید اندیشه باید کرد که زنان و فرزندان ما نزد ما چگونه عزیزانند و جگرگوشه از آن ایشان همچنین باشد و ایشان نیز آدمیانند، چون ما، و حق تعالی ایشان را به ما سپرده و نیک و بد ایشان از ما خواهد پرسید. جواب چگونه گوییم به وقتی که ایشان را می‌رنجانیم جمله سیریم و هیچ خلل عائد نه. (رشیدالدین فضل الله بن عمادالدوله ابوالخیر:۲۶۹)

چنان که از متن برمی آید، مانند اغلی متون تاریخ و اندیشه در اسلام و ایران، عدالت جایگاه ویژه‌ای در بیان اندیشه سیاسی و شیوه حکومتی دارد و تاکید فراوانی بر اجرای آن شده است. رشید الدین بن فضل الله، همچنین به توجه غازان خان به گسترش شهری و اندیشه سیاسی وی اشاره کرده و این توسعه را با اندیشه عدل، آسودگی رعیت و عدم تجاوز دولتیان به خلق، لازم و ملزوم می‌شمرد. نویسنده آن گاه که از چگونگی سازندگی سخن به میان می‌آورد، از قول غازان خان معتقد است خرابی‌ها آن قدر گسترده است که همت همگان را می‌طلبد. این بخش از نقل گزارش تاریخی رشید الدین فضل الله رگه‌های نوعی مشارکت ملی و مردمی را در توسعه منعکس می‌کند. در ادامه نویسنده، در رابطه با علت ایی خرابی‌ها، از قول حاضران مجلس، خطاب به غازان نقل می‌کند:

• ... پدران تو خرابی کردند و تو آبادانی کنی. از این مرتبه تا آن مرتبه، عقلا و عرفا و شرعا فرق معلوم و محقق است و مطلقا آن چه دیگران مرده گردانیده اند، تو زنده می‌کنی. (رشیدالدین فضل الله: ۳۵۳)