مروری بر کارنامه اجرائی امام موسی صدر در لبنان؛
امام موسی صدر به تشکیلات منسجم و کار هماهنگ بسیار اعتقاد داشت و برنامه کاری خود در لبنان را با ایجاد چنین سازوکارهایی آغاز کرد. امام موسی صدر به پشتوانه بسترها و مراکزی که تأسیس کرده بود، ارتباط خوبی با مسیحیان لبنان گرفته و توانست ظرفیت اقشار و ادیان مختلف را نیز درراه آرمان انسانیت به‌کارگیرد. این رویه تا آغاز نهضت منجر به انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت.
گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ سید موسی صدر یا آنطور که در افواه دوستداران شیعه مرسوم است، امام موسی صدر فرزند چهارم آیت‌الله سید صدرالدین صدر از مراجع ثلاث قم و جانشین آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مو‌سس حوزه علمیه قم بود. او در ۱۴ خرداد ماه ۱۳۰۷ در قم به دنیا آمد. پس از اتمام دوره ابتدایی و فراگرفتن مقدمات علوم حوزوی، در سال ۱۳۲۲ وارد حوزه علمیه قم شد. در قم از درس آیات عظام سلطانی طباطبایی، محقق داماد، حجت کوه کمره‌ای، امام خمینی، سید احمد خوانساری در فقه و اصول و علامه طباطبایی و سید رضا صدر در فلسفه بهر برد.
در همین دوران به تدریس کتب مطول، قوانین، رسائل و مکاسب می‌پردازد و از سرآمدان و اساتید برجسته دروس سطح در حوزه علمیه قم می‌شود و درس او به یکی از شلوغ‌ترین دروس سطح در حوزه علمیه تبدیل می‌شود. شیخ یوسف صانعی و حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی و آیت‌الله بهجت؛ امام جمعه اردکان، از شاگردان او در این درس بودند.
از قم تا نجف با تحصیل و تدریس
سید موسی صدر در سال ۱۳۲۹ وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. او در رشته حقوق اقتصادی از دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۲ فارغ‌التحصیل شد. امام موسی صدر اولین روحانی است که به دانشگاه وارد شده است.
سید موسی صدر پس از اتمام تحصیلاتش در دانشگاه، به نجف می‌رود تا دوره جدید تحصیلات حوزوی خود را آغاز کند و تا سال ۱۳۳۷ در نجف می‌ماند و به تکمیل این تحصیلات می‌پردازد. در این سال‌ها نزد آیات عظام سید محسن حکیم، شیخ مرتضی آل‌یاسین، سید عبدالهادی شیرازی و شیخ حسین حلی به فراگیری فقه و در محضر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی به فراگیری اصول می‌پردازد و فلسفه را نیز نزد آیت‌الله شیخ صدرا بادکوبه‌ای می‌آموزد. در نجف به عضویت هیئت امنای جمعیت «منتدی النشر» در آمد و در حوزه نجف نیز رسائل (اصول)، مکاسب (فقه) و شرح منظومه (فلسفه) را تدریس کرد. هم بحث‌های ایشان در نجف، آیت‌الله شهید سید محمد باقر صدر و مرحوم سید محمد علی موحد ابطحی بودند.
امام در ایام اقامت در نجف برای دیدار از بستگا‌نش به لبنان رفت و با رهبر شیعیان آن کشور علامه شرف‌الدین، دیدار کرد. این دیدار از لبنان سبب علاقه فراوان علامه شرف‌الدین به آقای صدر و زمینه‌ساز دعوت برای هجرت سید موسی به لبنان شد. در همین ایام بود که آیت‌الله بروجردی از ایشان می‌خواهد که برای کارهای تبلیغاتی و ارشادی به ایتالیا برود، اما آقای صدر از ایشان عذرخواهی می‌کند و این درخواست را نمی‌پذیرد.
امام صدر در اوایل زمستان ۱۳۳۷ از نجف به ایران بازمی‌گردد و سردبیری اولین نشریه حوزه علمیه قم به نام «درس‌هایی از مکتب اسلام «را به همراه جمعی از روحانیون به عهده می‌گیرد. اعضای هیئت مو‌سس و تحریریه آقایان سید موسی صدر، علی دوانی، جعفر سبحانی، مجدالدین محلاتی، ناصر مکارم شیرازی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، حسین نوری همدانی، محمود واعظ‌زاده خراسانی و سید مرتضی جزایری بودند.
مقالات مکتب اقتصادی اسلام در همین مجله منتشر شد. از دیگر کارهای فرهنگی در این ایام گرفتن امتیاز و اداره یک دبیرستان ملی در قم و همچنین همفکری با شهید بهشتی و آیت‌الله مکارم شیرازی برای طراحی اصلاح نظام آموزشی حوزه‌های علمیه بود.
در اواخر سال ۱۳۳۸ است که سید موسی صدر به لبنان هجرت می‌کند. امام با آگاهی از پیشینه وضعیت اجتماعی شیعیان در لبنان و با تلاش برای تغییر آن اوضاع، شهر صور را برای فعالیت برمی‌گزیند. وی با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و سیاسی لبنان و منطقه اقداماتی را برای بهبود اوضاع شیعیان آغاز می‌کند. اقداماتی که مهم‌ترین رئوس اندیشه‌های او را در بعد عملی به نمایش می‌گذاشت.
اعتقاد به تشکیلات و هماهنگی برای هر اقدام موثر مهم‌ترین ویژگی شخصیتی امام موسی صدر در لبنان بود.
پیشوایِ کار تشکیلاتی و منظم
امام موسی صدر به داشتن تشکیلات منسجم و کار هماهنگ بسیار اعتقاد داشت و برنامه کاری خود در لبنان را با ایجاد چنین ساز و کارهایی آغاز کرد. ایشان در این باره چنین می‌گوید: «در این دنیای سازمانی، اگر ما بخواهیم تک روی کنیم به نظر من نهایت سادگی است. ما اگر امروز عمل دسته جمعی نداشته باشیم، کلاه‌مان پس معرکه است که هست. برای اینکه همه چیز منظم و تشکیلاتی و سازمانی است و ما هم باید همینطور عمل کنیم.»
ایشان در این راه به یافته‌های دیگران اتکا نمی‌کرد. تحقیقات و بررسی‌های عمیق میدانی خود یا همکاران‌شان در لبنان را ملاک قرار می‌داد. به همین جهت بود که در یک مصاحبه می‌گوید: «کیلومتر شمار ماشین فولکس واگن کوچک من سالانه حدود صد و پنجاه هزار کیلومتر کار می‌کند و این به سبب گشت و گذار در کوه‌ها و راه‌های لبنان است.»
مهم‌ترین اقدامات امام صدر در لبنان را به طور خلاصه می‌توان چنین برشمرد:
۱- تاسیس و راه‌اندازی موسسه صنعتی جبل عامل؛ این موسسه در شهر صور بنا شد و اولین مو‌سسه‌ای است که ایشان ایجاد می‌کند. مدرسه‌ای مخصوص یتیمان و محرومان. آنان در این مدرسه در رشته‌های مختلف فنی مثل برق، الکترونیک، آهنگری، جوشکاری، نجاری و ماشین‌های کشاورزی، آموزش می‌دیدند و به صورت شبانه روزی زندگی می‌کردند.
پس از آنکه شهید چمران به لبنان رفت، به توصیه امام موسی صدر مدیریت این موسسه را بر عهده گرفت. اداره کردن چنین مو‌سسه‌ای نیاز به هزینه زیادی داشت؛ بنابراین امام صدر و دکتر چمران برای آن منبع درآمد مالی ایجاد کردند. شهید چمران در این باره می‌گوید: «در این مدرسه محروم، برای آنکه امور خود را اداره کنیم مجبور بودیم که برای خارج کار کنیم، یعنی مثلا در و پنجره بسازیم و بفروشیم. بنابراین، شاگردان مجبور بودند تا نیمه‌شب جوشکاری کنند، حتی در روزهای تعطیل نیز کار کنند. بطوری که یک شاگرد در اینجا بیش از پنجاه یا شصت پیچ می‌ساخت و حتی با چشم بسته می‌توانست پیچ بسازد.»
۲- جمعیت خیریه احسان و نیکوکاری؛ این سازمان را در ابتدا علامه شرف الدین ایجاد کرد. اما پس از رحلت ایشان عملا راکد شده بود. امام موسی صدر با بازسازی سازمانی و احیای آن از همه لبنانی‌ها با هر دین و مذهب و گرایشی دعوت می‌کرد تا به محرومین کمک کنند. به اعتقاد امام صدر برای کمک به محرومین تنها نباید به کمک مالی به ایشان اکتفا کرد، بلکه باید راهی پیدا کرد تا آنان بتوانند با استفاده از نیرو و توان خود، زندگی خود را اداره کنند.
بنابر همین باور و اندیشه نزد امام موسی صدر بود که ایشان با احیای ساختار این سازمان، پنج کمیسیون جداگانه به نام بررسی، برنامه، مالی، تبلیغات و مجالس مذهبی تشکیل شد که هر کمیسیون وظیفه خاصی داشت. اعضای جمعیت ماهانه حق عضویتی به مبلغ یک لیره لبنانی پرداخت می‌کردند. این در حالی است که در آن شرایط لبنان همه احزاب و سازمان‌ها برای جذب افراد ماهانه مبلغی را نیز به اعضای خود می‌پرداختند. اما بودجه این جمعیت با پرداخت همین حق عضویت‌ها در سال ۱۳۴۰ حدود چهل هزار لیره شد. شعار جمعیت حدیثی است که چنین می‌گوید: «شیعتنا یموتون ولایسئلون بالکف، یعنی پیروان ما می‌میرند، اما دست گدایی به سوی دیگران دراز نمی‌کنند.»
این جمعیت در نخستین سال فعالیتش توانست متکدیان را که چهره نامناسبی به شهر صور داده بودند، ساماندهی کند. به این ترتیب که آنان را تقسیم‌بندی کردند. عده‌ای را که توانایی کار نداشتند، اما اقوام ثروتمندی داشتند با خویشانشان صحبت کردند تا ماهیانه مبلغی را برای اداره امور زندگی به او بدهند. عده‌ای دیگر را که توانایی کار داشتند با آموختن حرفه‌ای به وی، شغلی آبرومند برایش ایجاد کردند؛ و در نهایت مانع گدایی عده‌ای که بر حسب عادت گدایی می‌کردند و نیازی به این کار نداشتند، را نیز گرفتند. جمعیت در مدتی کوتاه توانست اعتماد همه لبنانی‌ها را به خودش جلب کند و این یکی از وجوه ممیزه کار تشکیلاتی امام صدر در قیاس با دیگر همتایانش در لبنان و جوامع اسلامی بود.
امام موسی صدر در این باره می‌گوید: «در همین چند روز پیش، یک نفر از شخصیت‌های مسیحی به نام رفله منسی نزد من آمد و دو ششم از کارخانه یخ سازی خود را وقف جمعیت کرد. همچنین دو نفر طبیب مسیحی هم‌اکنون به طور مجانی مریض‌های جمعیت را معالجه می‌کنند.»
این جاذبه و همکاری نمونه‌ای روشن از همراهی جمعیت با اقشار مختلف یک جامعه به نام لبنان بود.
امامِ دخترانِ مظلوم
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امام موسی صدر در لبنان رسیدگی به وضعیت زنان بود. وضعیت زنان در لبنان بسیار آشفته و نابسامان بود. برخی از آنان به علت فقر شدید ناچار به تن دادن به کارهای بسیار پست می‌شدند. امام صدر در این باره می‌گوید: «در لبنان مسئله حجاب و بی‌حجابی زن مطرح نیست، داستان برهنگی زن یا به تعبیر عرب‌ها خلاعت مورد مطالعه قرار می‌گیرد. علت این افراط، گذشته از نزدیکی لبنان به اروپا، روش مقامات مسئول و متنفذان و سرمایه‌داران بزرگ است. این دسته با زن تجارت می‌کنند. تجارت با زن تنها به معنای معروف این کلمه نیست بلکه مجله و روزنامه یا فروشگاهی که با عکس‌های نیمه عریان زن و فروشندگان زیبا سطح فروش خود را بالا می‌برد، نیز با زن تجارت می‌کند. در لبنان برای جلب سیاح سعی می‌شود لباس‌های زن‌ها در خیابان، در مجالس، هتل‌ها، کناره‌های دریا، فروشگاه‌ها، تفریح‌گاه‌هاو حتی در ادارات دولتی طراحی شود که غریزه بینندگان را به بهترین وجهی ارضا کند.»
مقابله امام با تجارت زن یکی از مهم‌ترین وجوه فعالیت اجتماعی-دینی ایشان به حساب می‌آید.
امام موسی صدر کوشید برای از بین بردن زمینه‌های فساد، سطح فکری و تربیتی خانم‌ها را از لحاظ دینی و اخلاقی ارتقا دهد و با مشارکت دادن آنان در کار‌ها و ورودشان به صحنه‌های اجتماعی از طریق تأسیس مراکزی مخصوص ایشان مثل تأسیس خانه دختران و آموزشگاه پرستاری به ارتقای شخصیت بانوان کمک کند. خانه دختران یکی از تشکل‌هایی بود که در همین راستا تشکیل شد.
در این مکان دختران بی‌سرپرست و فقیر خیاطی، گلدوزی و هنرهای دستی دیگر را فرا می‌گرفتند. بسیاری از این بانوان پس از اتمام دوره امور زندگی و نزدیکان خود را به بهترین شکل اداره می‌کردند.
همچنین آموزشگاه پرستاری مرکز مهم دیگری بود که امام برای آموزش و فعالیت زنان لبنانی تاسیس کرد. دخترانی که دیپلم داشتند در این مرکز آموزش پرستاری می‌دیدند و پس از اتمام دوره آن‌ها جذب مراکز پزشکی و درمانی می‌شدند.
درمانگاه و مراکز پزشکی مدینه الطب؛ این مرکز در بسیاری از روستاهای جنوب لبنان که سال‌ها مردمش از همه چیز محروم بودند، درمانگاه و مراکز بهداشتی دایر کرد. پس از راه‌اندازی این مرکز درمانی بزرگ، آموزشگاه پرستاری نیز زیر نظر این مرکز اداره شد.
کارگاه قالیبافی؛ امام موسی صدر برای تاسیس این مرکز به ایران سفر کرد و در شهر کاشان با قالیباف‌های ماهر و سابقه‌دار به تبادل نظر نشست و یکی از اساتید این صنعت را با خود به لبنان می‌برد و وی را برای آموزش زنان مدت چند سال در لبنان اقامت داد.
با تشکیل کلاس‌های آموزش قالیبافی، بانوان بسیاری این صنعت را به خوبی یادگرفتند، چنان که بعد از اندکی این مراکز آموزشی، یکی از مراکز سرنوشت ساز برای قشر بانوان و دیگر محرومان به حساب آمد و به علت همین اهمیت، زیر نظر شهید بزرگوار دکتر مصطفی چمران اداره می‌شد. بیش از ۳۰۰ دختر از منطقه جبل عامل در این مرکز آموزشی، مشغول یادگیری قالیبافی بودند. بعد از اتمام دوره لازم در آن مرکز، وسایل قالیبافی در اختیار آن‌ها گذاشته می‌شد و آنان در منزل خود به کار ادامه می‌دادند و در برابر، دستمزد دریافت می‌کردند. موسسه این قالی‌ها را در فروشگاه‌های مخصوص می‌فروخت و با سود آن کارهای دیگری را در راه بهبودی اوضاع محرومان و بی‌سرپرستان انجام می‌داد.
یک تلاشِ تمام عیار برای تشیع
یکی دیگر از حرکت‌های مهم و ماندگار امام موسی صدر در لبنان، راه‌اندازی مرکز فعال دیگری است که به نام «معهد الدراسات الاسلامیه «یا مرکز بررسی‌های اسلامی معروف است. این مرکز اسلامی در تربیت طلاب علوم دینی، اهتمام فراوانی دارد و علاوه بر لبنان، عده زیادی از کشورهای آفریقایی، افغانستان، اندونزی و چین، تایلند، ژاپن و ... در آنجا درس طلبگی می‌خوانند. افراد بی‌شماری نیز از این مرکز فارغ التحصیل شده و به کشور‌ها و شهرهای خود بازگشته‌اند.
هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای آفریقایی، تربیت یافتگان همین حوزه علمیه، معارف اسلام و مکتب تشیع را رواج می‌دهند. شهید سید عباس موسوی، دبیر کل سابق حزب‌الله لبنان، یک نمونه از پرورش یافتگان این حوزه علمیه است. وی به تشویق امام موسی صدر وارد این مرکز شد و پس از اتمام دوره کامل آن به نجف اشرف هجرت کرد. این مدرسه علوم دینی با معماری زیبایی ساخته شده و در کنار دریای مدیترانه، در شهر صور قرار دارد.
دارالایتام، سازمان زنان، کلاس‌های مبارزه با بی‌سوادی، کودکستان، خانه معلولین و درماندگان، مدرسه نمونه دختران، باشگاه ورزشی جوانان و مرکز علمی تحقیقی لبنان نیز از دیگر اقدامات امام موسی صدر در همان دوره حضور در لبنان است.
مراکز و مدارسی که در این نوشتار مورد اشاره واقع شد، در برابر اقدامی که امام برای احقاق حقوق رسمی شیعیان لبنان ترتیب دادند، اقدامات متوسطی به حساب می‌آید. مهم‌تر از همه این‌ها تشکیل مرکزی برای ساماندهی امور کلی شیعیان برای استفاده از حقوق طبیعی و حراست از شخصیت انسانی آنان بود. در آن زمان همه طوایف موجود در لبنان برای خود مرکزیت و دستگاه رهبری داشتند و بدین وسیله از حقوق خویش دفاع می‌کردند. چنان که طایفه اهل تسنن دارای مجلسی به نام دارالفتوی بودند. طایفه دروزی‌ها برای خود مرکز قانونی داشتند. مسیحیان و سایر طوایف نیز به همین منوال. در این میان تنها شیعیان فاقد تشکیلات و مرکزیتی قانون بودند و این باعث شده بود حتی از حقوق بسیار ناچیزی که براساس قانون طایفگی به آنان تعلق می‌گرفت، محروم بمانند.
امام موسی صدر برای گرفتن حقوق قانون شیعیان رهسپار بیروت می‌شود و مبارزه وسیعی را در این خصوص آغاز می‌کند. وی تمام نیروی خود را به کار می‌گیرد تا یک مجلسی قانونی برای شیعیان آن کشور تشکیل دهد. در حرکت نخست، موضوع را به طور جدی با شخصیت‌های بزرگ سیاسی، محلی و مذهبی شیعه و غیر شیعه لبنان در میان می‌گذارد و هدف خود را از تاسیس این مرکز برای آنان توضیح می‌دهد. او در یکی از این نشست‌ها با حضور شخصیت‌های مختلف مسلمان و مسیحی طی سخنرانی مستدل و مبسوطی با عنوان» علل عقب ماندگی مسلمانان «ابتدا به علل فرعی اشاره کرد و سپس علت اصلی و منشا عقب ماندگی را با استناد به آیات قرآن و روایات اهل بیت و براهین عقلی، تنها در عدم تشکیلات منسجم و عدم تشکیل حکومت مقتدر قلمداد نمود. آنگاه برای احقاق حقوق، سازماندهی و اداره بهتر شیعیان لبنان، به تشکیل مرکزی مستقل تاکید می‌کند که در نتیجه تمام این تلاش‌ها مجلس اعلای شیعیان لبنان راه‌اندازی می‌شود.
البته راه‌اندازی این مجلس به سادگی هم صورت نگرفت. امام در این راه با کارشکنی‌ها و مخالفت‌های فراوانی چه از جانب برخی نادانان و چه برخی که با طرح‌ریزی و هدفمندی سعی در ایجاد مانع داشتند، رو به رو می‌شود. به هر رو تلاش‌های پیگیر به ثمر نشست. نمایندگان شیعیان در مجلس شورای لبنان، به پیشنهاد امام صدر طرحی قانونی را به مجلس تقدیم کردند که این طرح به تصویب مجلس و امضای رئیس جمهوری لبنان رسید.
بر اساس این طرح قانونی، شیعیان توانستند مجلسی را به نام «المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی «برای دفاع از حقوق خود تاسیس کنند. پس از گذراندن مراحل قانونی، مجلس اعلای شیعیان در لبنان با انتخاب هیئتی شرعی متشکل از نه نفر از علمای بزرگ شیعه و هیئتی اجرایی متشکل از ۱۲ نفر به طور رسمی و قانونی شروع به فعالیت کرد و امام موسی صدر به عنوان نخستین رئیس مجلس اعلای شیعیان انتخاب شد.
حرکت محرومین یکی دیگر از اقدامات اجتماعی امام در لبنان بود. امام موسی صدر برای سازماندهی، پرورش و آشنا ساختن جوانان به جهان‌بینی اسلامی و بهره‌مندی هرچه بیشتر از این نیرو برای مبارزه با ستم‌های فرهنگی و اقتصادی و سیاسی سازمانی را به نام حرکت المحرومین تاسیس می‌کند.
ایشان درباره حرکت محرومین می‌گوید: «حرکت المحرومین از ایمان به خدا و انسان و آزادی و کرامت انسانی سرچشمه گرفته است و هر گونه ستم اجتماعی و نظام سیاسی طایفی را برطرف نموده و با استبداد و فئودالیسم و سلطه و تفرقه به مبارزه برخاسته است. حرکت المحرومین حرکتی است مردمی که برای سیادت و عظمت وطن و سلامت کشور تلاش و با استعمار و تجاوزات و مطامعی که متوجه لبنان است، مبارزه می‌کند.»
فعالیت‌های حرکت محرومین روز به روز گسترده‌تر و استوارتر می‌شد. بخش‌های اداری، تشکیلاتی، عقیدتی و سیاسی این سازمان کار خود را آغاز کرده بودند. در آن هنگام گروه‌های چپی و راستی ارتشی برای خود داشتند. از سوی دیگر ارتش لبنان و همچنین گروه‌های نظامی دیگر برای حفظ مرزهای جنوبی لبنان در برابر تهاجم و حملات پی در پی اسرائیل کاری نمی‌کردند.
امام موسی صدر در یک سخنرانی در این باره می‌گوید: «دفاع از وطن تنها از وظایف و مسئولیت‌های دولت نیست، بلکه همه افراد وظیفه دارند از کشور، سرزمین و خانه خویش دفاع کنند و اگر حکومت، مسئولیت دفاع از مملکت را انجام نداد، ضرورت دفاع از گردن ملت ساقط نخواهد شد.»
از همین رو آموزش نظامی به جوانان آغاز شد. نخستین گروه، هفتاد نفر از دانش آموختگان مدرسه صنعتی جبل عامل بودند. این آموزش‌ها زیر نظر سازمان فتح فلسطینی و در عین البنیه به صورت پنهانی بود. این آموزش‌ها به مدت هفت ماه مخفیانه ادامه داشت، تا اینکه در یکی از روزهای به هنگام آموزش ناگهان مینی در دست یکی از مربیان منفجر شد. در این حادثه دلخراش ۲۷ نفر از اعضای سازمان شهید شدند. در پی این انفجار امام صدر در یک کنفرانس مطبوعاتی تولد سازمان نظامی امل را اعلام کرد.
تلاش‌های اجتماعی و فرهنگی امام در لبنان همچنان ادامه داشت. ایشان به پشتوانه بسترها و مراکزی که در لبنان تاسیس کرده بودند، ارتباط خوبی با مسیحیان لبنان گرفته و توانستند ظرفیت اقشار و ادیان مختلف را نیز در راه آرمان انسانیت به کار گیرند. این رویه تا آغاز نهضت منجر به انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. امام هرچند در این دوره حضور ثابت و طولانی در ایران نداشتند، اما دورادور همکاری‌های مهمی با نیرو‌های انقلابی داشتند.
پس از دستگیری امام خمینی در خرداد ۱۳۴۲، امام موسی صدر به واتیکان می‌رود و با وزیر خارجه پاپ دیدار می‌کند و به طور منطقی و مستدل از روحانیت و عملکرد آنان دفاع می‌کند و پس از تبعید حضرت امام به ترکیه نیز امام موسی صدر به اروپا و شمال آفریقا سفر و با شخصیت‌های مذهبی و با نفوذ مسیحی و شیوخ الازهر دیدار می‌کند و می‌کوشد امنیت ایشان را در آنجا و سپس در انتقال به نجف تامین کند.
امام موسی صدر، در سومین روز شهریور ۱۳۵۷ در آخرین مرحله از سفر‌های دوره‌ای خود به کشورهای عربی و تلاش برای پایان دادن به جنگ داخلی لبنان و جلوگیری از تجاوزات اسرائیل، طی دعوت رسمی معمر قذافی به لیبی رفت و در روز نهم شهریور در آن کشور، ربوده شد و تاکنون در زندان‌های رژیم لیبی به سر می‌برد...
در همین دوران به تدریس کتب مطول، قوانین، رسائل و مکاسب می‌پردازد و از سرآمدان و اساتید برجسته دروس سطح در حوزه علمیه قم می‌شود و درس او به یکی از شلوغ‌ترین دروس سطح در حوزه علمیه تبدیل می‌شود. شیخ یوسف صانعی و حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی و آیت‌الله بهجت؛ امام جمعه اردکان، از شاگردان او در این درس بودند.
از قم تا نجف با تحصیل و تدریس
سید موسی صدر در سال ۱۳۲۹ وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. او در رشته حقوق اقتصادی از دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۲ فارغ‌التحصیل شد. امام موسی صدر اولین روحانی است که به دانشگاه وارد شده است.
سید موسی صدر پس از اتمام تحصیلاتش در دانشگاه، به نجف می‌رود تا دوره جدید تحصیلات حوزوی خود را آغاز کند و تا سال ۱۳۳۷ در نجف می‌ماند و به تکمیل این تحصیلات می‌پردازد. در این سال‌ها نزد آیات عظام سید محسن حکیم، شیخ مرتضی آل‌یاسین، سید عبدالهادی شیرازی و شیخ حسین حلی به فراگیری فقه و در محضر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی به فراگیری اصول می‌پردازد و فلسفه را نیز نزد آیت‌الله شیخ صدرا بادکوبه‌ای می‌آموزد. در نجف به عضویت هیئت امنای جمعیت «منتدی النشر» در آمد و در حوزه نجف نیز رسائل (اصول)، مکاسب (فقه) و شرح منظومه (فلسفه) را تدریس کرد. هم بحث‌های ایشان در نجف، آیت‌الله شهید سید محمد باقر صدر و مرحوم سید محمد علی موحد ابطحی بودند.
امام در ایام اقامت در نجف برای دیدار از بستگا‌نش به لبنان رفت و با رهبر شیعیان آن کشور علامه شرف‌الدین، دیدار کرد. این دیدار از لبنان سبب علاقه فراوان علامه شرف‌الدین به آقای صدر و زمینه‌ساز دعوت برای هجرت سید موسی به لبنان شد. در همین ایام بود که آیت‌الله بروجردی از ایشان می‌خواهد که برای کارهای تبلیغاتی و ارشادی به ایتالیا برود، اما آقای صدر از ایشان عذرخواهی می‌کند و این درخواست را نمی‌پذیرد.
امام صدر در اوایل زمستان ۱۳۳۷ از نجف به ایران بازمی‌گردد و سردبیری اولین نشریه حوزه علمیه قم به نام «درس‌هایی از مکتب اسلام «را به همراه جمعی از روحانیون به عهده می‌گیرد. اعضای هیئت مو‌سس و تحریریه آقایان سید موسی صدر، علی دوانی، جعفر سبحانی، مجدالدین محلاتی، ناصر مکارم شیرازی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، حسین نوری همدانی، محمود واعظ‌زاده خراسانی و سید مرتضی جزایری بودند.
مقالات مکتب اقتصادی اسلام در همین مجله منتشر شد. از دیگر کارهای فرهنگی در این ایام گرفتن امتیاز و اداره یک دبیرستان ملی در قم و همچنین همفکری با شهید بهشتی و آیت‌الله مکارم شیرازی برای طراحی اصلاح نظام آموزشی حوزه‌های علمیه بود.
در اواخر سال ۱۳۳۸ است که سید موسی صدر به لبنان هجرت می‌کند. امام با آگاهی از پیشینه وضعیت اجتماعی شیعیان در لبنان و با تلاش برای تغییر آن اوضاع، شهر صور را برای فعالیت برمی‌گزیند. وی با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و سیاسی لبنان و منطقه اقداماتی را برای بهبود اوضاع شیعیان آغاز می‌کند. اقداماتی که مهم‌ترین رئوس اندیشه‌های او را در بعد عملی به نمایش می‌گذاشت.
اعتقاد به تشکیلات و هماهنگی برای هر اقدام موثر مهم‌ترین ویژگی شخصیتی امام موسی صدر در لبنان بود.
پیشوایِ کار تشکیلاتی و منظم
امام موسی صدر به داشتن تشکیلات منسجم و کار هماهنگ بسیار اعتقاد داشت و برنامه کاری خود در لبنان را با ایجاد چنین ساز و کارهایی آغاز کرد. ایشان در این باره چنین می‌گوید: «در این دنیای سازمانی، اگر ما بخواهیم تک روی کنیم به نظر من نهایت سادگی است. ما اگر امروز عمل دسته جمعی نداشته باشیم، کلاه‌مان پس معرکه است که هست. برای اینکه همه چیز منظم و تشکیلاتی و سازمانی است و ما هم باید همینطور عمل کنیم.»
ایشان در این راه به یافته‌های دیگران اتکا نمی‌کرد. تحقیقات و بررسی‌های عمیق میدانی خود یا همکاران‌شان در لبنان را ملاک قرار می‌داد. به همین جهت بود که در یک مصاحبه می‌گوید: «کیلومتر شمار ماشین فولکس واگن کوچک من سالانه حدود صد و پنجاه هزار کیلومتر کار می‌کند و این به سبب گشت و گذار در کوه‌ها و راه‌های لبنان است.»
مهم‌ترین اقدامات امام صدر در لبنان را به طور خلاصه می‌توان چنین برشمرد:
۱- تاسیس و راه‌اندازی موسسه صنعتی جبل عامل؛ این موسسه در شهر صور بنا شد و اولین مو‌سسه‌ای است که ایشان ایجاد می‌کند. مدرسه‌ای مخصوص یتیمان و محرومان. آنان در این مدرسه در رشته‌های مختلف فنی مثل برق، الکترونیک، آهنگری، جوشکاری، نجاری و ماشین‌های کشاورزی، آموزش می‌دیدند و به صورت شبانه روزی زندگی می‌کردند.
پس از آنکه شهید چمران به لبنان رفت، به توصیه امام موسی صدر مدیریت این موسسه را بر عهده گرفت. اداره کردن چنین مو‌سسه‌ای نیاز به هزینه زیادی داشت؛ بنابراین امام صدر و دکتر چمران برای آن منبع درآمد مالی ایجاد کردند. شهید چمران در این باره می‌گوید: «در این مدرسه محروم، برای آنکه امور خود را اداره کنیم مجبور بودیم که برای خارج کار کنیم، یعنی مثلا در و پنجره بسازیم و بفروشیم. بنابراین، شاگردان مجبور بودند تا نیمه‌شب جوشکاری کنند، حتی در روزهای تعطیل نیز کار کنند. بطوری که یک شاگرد در اینجا بیش از پنجاه یا شصت پیچ می‌ساخت و حتی با چشم بسته می‌توانست پیچ بسازد.»
۲- جمعیت خیریه احسان و نیکوکاری؛ این سازمان را در ابتدا علامه شرف الدین ایجاد کرد. اما پس از رحلت ایشان عملا راکد شده بود. امام موسی صدر با بازسازی سازمانی و احیای آن از همه لبنانی‌ها با هر دین و مذهب و گرایشی دعوت می‌کرد تا به محرومین کمک کنند. به اعتقاد امام صدر برای کمک به محرومین تنها نباید به کمک مالی به ایشان اکتفا کرد، بلکه باید راهی پیدا کرد تا آنان بتوانند با استفاده از نیرو و توان خود، زندگی خود را اداره کنند.
امام موسی صدر به داشتن تشکیلات منسجم و کار هماهنگ بسیار اعتقاد داشت و برنامه کاری خود در لبنان را با ایجاد چنین ساز و کارهایی آغاز کرد. ایشان در این باره چنین می‌گوید: «در این دنیای سازمانی، اگر ما بخواهیم تک روی کنیم به نظر من نهایت سادگی است. ما اگر امروز عمل دسته جمعی نداشته باشیم، کلاه‌مان پس معرکه است که هست»
بنابر همین باور و اندیشه نزد امام موسی صدر بود که ایشان با احیای ساختار این سازمان، پنج کمیسیون جداگانه به نام بررسی، برنامه، مالی، تبلیغات و مجالس مذهبی تشکیل شد که هر کمیسیون وظیفه خاصی داشت. اعضای جمعیت ماهانه حق عضویتی به مبلغ یک لیره لبنانی پرداخت می‌کردند. این در حالی است که در آن شرایط لبنان همه احزاب و سازمان‌ها برای جذب افراد ماهانه مبلغی را نیز به اعضای خود می‌پرداختند. اما بودجه این جمعیت با پرداخت همین حق عضویت‌ها در سال ۱۳۴۰ حدود چهل هزار لیره شد. شعار جمعیت حدیثی است که چنین می‌گوید: «شیعتنا یموتون ولایسئلون بالکف، یعنی پیروان ما می‌میرند، اما دست گدایی به سوی دیگران دراز نمی‌کنند.»
این جمعیت در نخستین سال فعالیتش توانست متکدیان را که چهره نامناسبی به شهر صور داده بودند، ساماندهی کند. به این ترتیب که آنان را تقسیم‌بندی کردند. عده‌ای را که توانایی کار نداشتند، اما اقوام ثروتمندی داشتند با خویشانشان صحبت کردند تا ماهیانه مبلغی را برای اداره امور زندگی به او بدهند. عده‌ای دیگر را که توانایی کار داشتند با آموختن حرفه‌ای به وی، شغلی آبرومند برایش ایجاد کردند؛ و در نهایت مانع گدایی عده‌ای که بر حسب عادت گدایی می‌کردند و نیازی به این کار نداشتند، را نیز گرفتند. جمعیت در مدتی کوتاه توانست اعتماد همه لبنانی‌ها را به خودش جلب کند و این یکی از وجوه ممیزه کار تشکیلاتی امام صدر در قیاس با دیگر همتایانش در لبنان و جوامع اسلامی بود.
امام موسی صدر در این باره می‌گوید: «در همین چند روز پیش، یک نفر از شخصیت‌های مسیحی به نام رفله منسی نزد من آمد و دو ششم از کارخانه یخ سازی خود را وقف جمعیت کرد. همچنین دو نفر طبیب مسیحی هم‌اکنون به طور مجانی مریض‌های جمعیت را معالجه می‌کنند.»
این جاذبه و همکاری نمونه‌ای روشن از همراهی جمعیت با اقشار مختلف یک جامعه به نام لبنان بود.
امامِ دخترانِ مظلوم
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امام موسی صدر در لبنان رسیدگی به وضعیت زنان بود. وضعیت زنان در لبنان بسیار آشفته و نابسامان بود. برخی از آنان به علت فقر شدید ناچار به تن دادن به کارهای بسیار پست می‌شدند. امام صدر در این باره می‌گوید: «در لبنان مسئله حجاب و بی‌حجابی زن مطرح نیست، داستان برهنگی زن یا به تعبیر عرب‌ها خلاعت مورد مطالعه قرار می‌گیرد. علت این افراط، گذشته از نزدیکی لبنان به اروپا، روش مقامات مسئول و متنفذان و سرمایه‌داران بزرگ است. این دسته با زن تجارت می‌کنند. تجارت با زن تنها به معنای معروف این کلمه نیست بلکه مجله و روزنامه یا فروشگاهی که با عکس‌های نیمه عریان زن و فروشندگان زیبا سطح فروش خود را بالا می‌برد، نیز با زن تجارت می‌کند. در لبنان برای جلب سیاح سعی می‌شود لباس‌های زن‌ها در خیابان، در مجالس، هتل‌ها، کناره‌های دریا، فروشگاه‌ها، تفریح‌گاه‌هاو حتی در ادارات دولتی طراحی شود که غریزه بینندگان را به بهترین وجهی ارضا کند.»
مقابله امام با تجارت زن یکی از مهم‌ترین وجوه فعالیت اجتماعی-دینی ایشان به حساب می‌آید.
امام موسی صدر کوشید برای از بین بردن زمینه‌های فساد، سطح فکری و تربیتی خانم‌ها را از لحاظ دینی و اخلاقی ارتقا دهد و با مشارکت دادن آنان در کار‌ها و ورودشان به صحنه‌های اجتماعی از طریق تأسیس مراکزی مخصوص ایشان مثل تأسیس خانه دختران و آموزشگاه پرستاری به ارتقای شخصیت بانوان کمک کند. خانه دختران یکی از تشکل‌هایی بود که در همین راستا تشکیل شد
امام موسی صدر کوشید برای از بین بردن زمینه‌های فساد، سطح فکری و تربیتی خانم‌ها را از لحاظ دینی و اخلاقی ارتقا دهد و با مشارکت دادن آنان در کار‌ها و ورودشان به صحنه‌های اجتماعی از طریق تأسیس مراکزی مخصوص ایشان مثل تأسیس خانه دختران و آموزشگاه پرستاری به ارتقای شخصیت بانوان کمک کند. خانه دختران یکی از تشکل‌هایی بود که در همین راستا تشکیل شد.
در این مکان دختران بی‌سرپرست و فقیر خیاطی، گلدوزی و هنرهای دستی دیگر را فرا می‌گرفتند. بسیاری از این بانوان پس از اتمام دوره امور زندگی و نزدیکان خود را به بهترین شکل اداره می‌کردند.
همچنین آموزشگاه پرستاری مرکز مهم دیگری بود که امام برای آموزش و فعالیت زنان لبنانی تاسیس کرد. دخترانی که دیپلم داشتند در این مرکز آموزش پرستاری می‌دیدند و پس از اتمام دوره آن‌ها جذب مراکز پزشکی و درمانی می‌شدند.
درمانگاه و مراکز پزشکی مدینه الطب؛ این مرکز در بسیاری از روستاهای جنوب لبنان که سال‌ها مردمش از همه چیز محروم بودند، درمانگاه و مراکز بهداشتی دایر کرد. پس از راه‌اندازی این مرکز درمانی بزرگ، آموزشگاه پرستاری نیز زیر نظر این مرکز اداره شد.
کارگاه قالیبافی؛ امام موسی صدر برای تاسیس این مرکز به ایران سفر کرد و در شهر کاشان با قالیباف‌های ماهر و سابقه‌دار به تبادل نظر نشست و یکی از اساتید این صنعت را با خود به لبنان می‌برد و وی را برای آموزش زنان مدت چند سال در لبنان اقامت داد.
با تشکیل کلاس‌های آموزش قالیبافی، بانوان بسیاری این صنعت را به خوبی یادگرفتند، چنان که بعد از اندکی این مراکز آموزشی، یکی از مراکز سرنوشت ساز برای قشر بانوان و دیگر محرومان به حساب آمد و به علت همین اهمیت، زیر نظر شهید بزرگوار دکتر مصطفی چمران اداره می‌شد. بیش از ۳۰۰ دختر از منطقه جبل عامل در این مرکز آموزشی، مشغول یادگیری قالیبافی بودند. بعد از اتمام دوره لازم در آن مرکز، وسایل قالیبافی در اختیار آن‌ها گذاشته می‌شد و آنان در منزل خود به کار ادامه می‌دادند و در برابر، دستمزد دریافت می‌کردند. موسسه این قالی‌ها را در فروشگاه‌های مخصوص می‌فروخت و با سود آن کارهای دیگری را در راه بهبودی اوضاع محرومان و بی‌سرپرستان انجام می‌داد.
یک تلاشِ تمام عیار برای تشیع
یکی دیگر از حرکت‌های مهم و ماندگار امام موسی صدر در لبنان، راه‌اندازی مرکز فعال دیگری است که به نام «معهد الدراسات الاسلامیه «یا مرکز بررسی‌های اسلامی معروف است. این مرکز اسلامی در تربیت طلاب علوم دینی، اهتمام فراوانی دارد و علاوه بر لبنان، عده زیادی از کشورهای آفریقایی، افغانستان، اندونزی و چین، تایلند، ژاپن و ... در آنجا درس طلبگی می‌خوانند. افراد بی‌شماری نیز از این مرکز فارغ التحصیل شده و به کشور‌ها و شهرهای خود بازگشته‌اند.
هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای آفریقایی، تربیت یافتگان همین حوزه علمیه، معارف اسلام و مکتب تشیع را رواج می‌دهند. شهید سید عباس موسوی، دبیر کل سابق حزب‌الله لبنان، یک نمونه از پرورش یافتگان این حوزه علمیه است. وی به تشویق امام موسی صدر وارد این مرکز شد و پس از اتمام دوره کامل آن به نجف اشرف هجرت کرد. این مدرسه علوم دینی با معماری زیبایی ساخته شده و در کنار دریای مدیترانه، در شهر صور قرار دارد.
دارالایتام، سازمان زنان، کلاس‌های مبارزه با بی‌سوادی، کودکستان، خانه معلولین و درماندگان، مدرسه نمونه دختران، باشگاه ورزشی جوانان و مرکز علمی تحقیقی لبنان نیز از دیگر اقدامات امام موسی صدر در همان دوره حضور در لبنان است.
مراکز و مدارسی که در این نوشتار مورد اشاره واقع شد، در برابر اقدامی که امام برای احقاق حقوق رسمی شیعیان لبنان ترتیب دادند، اقدامات متوسطی به حساب می‌آید. مهم‌تر از همه این‌ها تشکیل مرکزی برای ساماندهی امور کلی شیعیان برای استفاده از حقوق طبیعی و حراست از شخصیت انسانی آنان بود. در آن زمان همه طوایف موجود در لبنان برای خود مرکزیت و دستگاه رهبری داشتند و بدین وسیله از حقوق خویش دفاع می‌کردند. چنان که طایفه اهل تسنن دارای مجلسی به نام دارالفتوی بودند. طایفه دروزی‌ها برای خود مرکز قانونی داشتند. مسیحیان و سایر طوایف نیز به همین منوال. در این میان تنها شیعیان فاقد تشکیلات و مرکزیتی قانون بودند و این باعث شده بود حتی از حقوق بسیار ناچیزی که براساس قانون طایفگی به آنان تعلق می‌گرفت، محروم بمانند.
تلاش‌های اجتماعی و فرهنگی امام در لبنان همچنان ادامه داشت. ایشان به پشتوانه بسترها و مراکزی که در لبنان تاسیس کرده بودند، ارتباط خوبی با مسیحیان لبنان گرفته و توانستند ظرفیت اقشار و ادیان مختلف را نیز در راه آرمان انسانیت به کار گیرند. این رویه تا آغاز نهضت منجر به انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. امام هرچند در این دوره حضور ثابت و طولانی در ایران نداشتند، اما دورادور همکاری‌های مهمی با نیرو‌های انقلابی داشتند
امام موسی صدر برای گرفتن حقوق قانون شیعیان رهسپار بیروت می‌شود و مبارزه وسیعی را در این خصوص آغاز می‌کند. وی تمام نیروی خود را به کار می‌گیرد تا یک مجلسی قانونی برای شیعیان آن کشور تشکیل دهد. در حرکت نخست، موضوع را به طور جدی با شخصیت‌های بزرگ سیاسی، محلی و مذهبی شیعه و غیر شیعه لبنان در میان می‌گذارد و هدف خود را از تاسیس این مرکز برای آنان توضیح می‌دهد. او در یکی از این نشست‌ها با حضور شخصیت‌های مختلف مسلمان و مسیحی طی سخنرانی مستدل و مبسوطی با عنوان» علل عقب ماندگی مسلمانان «ابتدا به علل فرعی اشاره کرد و سپس علت اصلی و منشا عقب ماندگی را با استناد به آیات قرآن و روایات اهل بیت و براهین عقلی، تنها در عدم تشکیلات منسجم و عدم تشکیل حکومت مقتدر قلمداد نمود. آنگاه برای احقاق حقوق، سازماندهی و اداره بهتر شیعیان لبنان، به تشکیل مرکزی مستقل تاکید می‌کند که در نتیجه تمام این تلاش‌ها مجلس اعلای شیعیان لبنان راه‌اندازی می‌شود.
البته راه‌اندازی این مجلس به سادگی هم صورت نگرفت. امام در این راه با کارشکنی‌ها و مخالفت‌های فراوانی چه از جانب برخی نادانان و چه برخی که با طرح‌ریزی و هدفمندی سعی در ایجاد مانع داشتند، رو به رو می‌شود. به هر رو تلاش‌های پیگیر به ثمر نشست. نمایندگان شیعیان در مجلس شورای لبنان، به پیشنهاد امام صدر طرحی قانونی را به مجلس تقدیم کردند که این طرح به تصویب مجلس و امضای رئیس جمهوری لبنان رسید.
بر اساس این طرح قانونی، شیعیان توانستند مجلسی را به نام «المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی «برای دفاع از حقوق خود تاسیس کنند. پس از گذراندن مراحل قانونی، مجلس اعلای شیعیان در لبنان با انتخاب هیئتی شرعی متشکل از نه نفر از علمای بزرگ شیعه و هیئتی اجرایی متشکل از ۱۲ نفر به طور رسمی و قانونی شروع به فعالیت کرد و امام موسی صدر به عنوان نخستین رئیس مجلس اعلای شیعیان انتخاب شد.
حرکت محرومین یکی دیگر از اقدامات اجتماعی امام در لبنان بود. امام موسی صدر برای سازماندهی، پرورش و آشنا ساختن جوانان به جهان‌بینی اسلامی و بهره‌مندی هرچه بیشتر از این نیرو برای مبارزه با ستم‌های فرهنگی و اقتصادی و سیاسی سازمانی را به نام حرکت المحرومین تاسیس می‌کند.
ایشان درباره حرکت محرومین می‌گوید: «حرکت المحرومین از ایمان به خدا و انسان و آزادی و کرامت انسانی سرچشمه گرفته است و هر گونه ستم اجتماعی و نظام سیاسی طایفی را برطرف نموده و با استبداد و فئودالیسم و سلطه و تفرقه به مبارزه برخاسته است. حرکت المحرومین حرکتی است مردمی که برای سیادت و عظمت وطن و سلامت کشور تلاش و با استعمار و تجاوزات و مطامعی که متوجه لبنان است، مبارزه می‌کند.»
فعالیت‌های حرکت محرومین روز به روز گسترده‌تر و استوارتر می‌شد. بخش‌های اداری، تشکیلاتی، عقیدتی و سیاسی این سازمان کار خود را آغاز کرده بودند. در آن هنگام گروه‌های چپی و راستی ارتشی برای خود داشتند. از سوی دیگر ارتش لبنان و همچنین گروه‌های نظامی دیگر برای حفظ مرزهای جنوبی لبنان در برابر تهاجم و حملات پی در پی اسرائیل کاری نمی‌کردند.
امام موسی صدر در یک سخنرانی در این باره می‌گوید: «دفاع از وطن تنها از وظایف و مسئولیت‌های دولت نیست، بلکه همه افراد وظیفه دارند از کشور، سرزمین و خانه خویش دفاع کنند و اگر حکومت، مسئولیت دفاع از مملکت را انجام نداد، ضرورت دفاع از گردن ملت ساقط نخواهد شد.»
از همین رو آموزش نظامی به جوانان آغاز شد. نخستین گروه، هفتاد نفر از دانش آموختگان مدرسه صنعتی جبل عامل بودند. این آموزش‌ها زیر نظر سازمان فتح فلسطینی و در عین البنیه به صورت پنهانی بود. این آموزش‌ها به مدت هفت ماه مخفیانه ادامه داشت، تا اینکه در یکی از روزهای به هنگام آموزش ناگهان مینی در دست یکی از مربیان منفجر شد. در این حادثه دلخراش ۲۷ نفر از اعضای سازمان شهید شدند. در پی این انفجار امام صدر در یک کنفرانس مطبوعاتی تولد سازمان نظامی امل را اعلام کرد.
تلاش‌های اجتماعی و فرهنگی امام در لبنان همچنان ادامه داشت. ایشان به پشتوانه بسترها و مراکزی که در لبنان تاسیس کرده بودند، ارتباط خوبی با مسیحیان لبنان گرفته و توانستند ظرفیت اقشار و ادیان مختلف را نیز در راه آرمان انسانیت به کار گیرند. این رویه تا آغاز نهضت منجر به انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. امام هرچند در این دوره حضور ثابت و طولانی در ایران نداشتند، اما دورادور همکاری‌های مهمی با نیرو‌های انقلابی داشتند.
پس از دستگیری امام خمینی در خرداد ۱۳۴۲، امام موسی صدر به واتیکان می‌رود و با وزیر خارجه پاپ دیدار می‌کند و به طور منطقی و مستدل از روحانیت و عملکرد آنان دفاع می‌کند و پس از تبعید حضرت امام به ترکیه نیز امام موسی صدر به اروپا و شمال آفریقا سفر و با شخصیت‌های مذهبی و با نفوذ مسیحی و شیوخ الازهر دیدار می‌کند و می‌کوشد امنیت ایشان را در آنجا و سپس در انتقال به نجف تامین کند.
امام موسی صدر، در سومین روز شهریور ۱۳۵۷ در آخرین مرحله از سفر‌های دوره‌ای خود به کشورهای عربی و تلاش برای پایان دادن به جنگ داخلی لبنان و جلوگیری از تجاوزات اسرائیل، طی دعوت رسمی معمر قذافی به لیبی رفت و در روز نهم شهریور در آن کشور، ربوده شد و تاکنون در زندان‌های رژیم لیبی به سر می‌برد...
/انتهای پیام/
در این رابطه بخوانید
اخبار مرتبط
ارسال نظر
