حرکت المحرومین، الگوی جامع مشارکت اجتماعی

گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ همانگونه که در مقدمه پرونده عنوان شد، باطن مشارکت اجتماعی، مسئولیت بوده و این مسئولیت صرفا، منحصر در انتخابات نخواهد بود، اما مشکل جدی کشور در حال حاضر، ناتوانی از عرضه الگو‌های صحیح کنش از سر مسئولیت در بخش‌های مختلف است. در بخش پیشین با مروری بر تجربه گرامین بانک، تلاش شد تا الگویی در راستای ساختارمند کردن کنش‌های اقتصادی از سر مسئولیت مردمی ارائه شود، اکنون با بررسی تجربه جامع و همه جانبه «حرکت المحرومین» امام موسی صدر در لبنان، الگوی دیگری معرفی خواهد شد تا در این زمینه راهگشا باشد.

زمینه‌های اجتماعی لبنان

جامعه لبنان دارای ساختاری دینی و طایفه‌ای است که هر یک از گروه‌های اجتماعی دارای مجلس و نظام‌نامه خاص خود هستند، در این میان، اما شیعیان از آشفتگی خاصی رنج می‌بردند. امام موسی صدر که به درخواست آیت الله بروجردی و با فوت علامه شرف الدین، راهی لبنان شده بود، در اولین برآورد‌های خود از وضعیت، مهم‌ترین نیاز جامعه شیعیان را وجود یک تشکیلات مادر ارزیابی کرده تا بتواند همه شئون شیعه را راهبری کند. تلاش‌های ایشان برای تأسیس چنین نهادی سرانجام در سال۱۹۴۸ منجر به تأسیس مجلس اعلای شیعان شد.[1] ایشان در سخنرانی روز افتتاحیه؛ اهداف مجلس را ارتقاع سطح اجتماعی و اقتصادی شیعیان و برقراری وحدت کامل میان گروه‌های مختلف لبنانی اعلام کردند.

ابعاد سیاسی-نظامی حرکت المحرومین
فقر روزافزون مناطق جنوب لبنان که اکثرا شیعه بودند و گره خوردن آن با حملات اسرائیل به این منطقه در سال ۱۹۷۰ بحران را در این منطقه وارد مرحله جدیدی کرد. امام موسی صدر از دولت تقاضا داشت تا مردم این منطقه را برای مقابله با اسرائیل مسلح کند و بودجه‌های دفاعی و اقتصادی آن را افزایش دهد، اما این درخواست‌ها از سوی حکومت نادیده گرفته می‌شد. ایشان برای دفاع از مردم در این برهه هیئت یاری جنوب را راه اندازی کرده که هدف آن بسیج اقوام مختلف و ایجاد اتحاد میان آن‌ها برای بهبود وضعیت جنوب بود. با فراخان امام موسی صدر لبنان وارد سیری از اعتصابات شد که به دنباله آن دولت مجبور به تأسیس مجلس جنوب وابسته به هیئت وزیران با بودجه ۲۰۰ میلیون لیر برای عمران و آبادانی این مناطق شد.[3] با ادامه یافتن حملات اسرائیل روز به روز اوضاع این منطقه وخیم‌تر می‌شد. از طرفی دولت تلاشی برای مسلح کردن و دفاع از مردم این مناطق انجام نمی‌داد، و از طرف دیگر به پیشنهادات امام موسی صدر برای لغو امتیازات طایفه‌ای جهت تشکیل طایفه بزرگ اسلامی برای تصدی وزارت‌ها و اجرای عدالت اقتصادی و آموزشی بی توجهی می‌شد، در نتیجه امام موسی صدر طی بیانیه‌ای در ۲/۲/۱۹۷۴ مبارزه خود علیه دولت را آغاز کرد.

در طی یکی از این تظاهرات ها، چیزی نزدیک به ۷۵ هزار نیروی مسلح در خیابان‌ها تظاهرات کردند و این در شرایطی بود که ارتش لبنان در آن برهه ۱۲ هزار نیرو بیشتر در اختیار خود نداشت. در همین رابطه سازمان سیاسی-مذهبی حرکت المحرومین بر اساس اصول ترسیم شده امام موسی صدر تأسیس یافت. حرکت المحرومین جریانی بود که تلاش می‌کرد سیادت قومی را با سیادت وطن جابه جا کند و هدف آن نفی ظلم دولتی و مقابله با تهدیدات خارجی بود. حلقه اولیه حرکت المحرومین در مجموعه کلاس‌هایی شکل گرفت که در سال ۱۹۷۱شهید چمران؛ امام موسی صدر و علامه سیدمحمدحسین فضل الله در آن به ارائه بحث می‌پرداختند. این حلقه عمدتا از معلمان روستا‌های لبنان بوده که در این جلسات شرکت می‌کردند. امام موسی صدر در ادامه حرکت در تاریخ ۱۹۷۴.۰۸.۰۴ بیانیه‌ای با بیست عنوان بحث برای نجات محرومان منتشر کرد که برخی از مفاد آن بدین شرح است:

جنبش حرکت المحرومین در ادامه شاخه‌ای تحت عنوان «افواج مقاومت لبنان» یا همان «امل» ایجاد کرده که بازوی نظامی آن به حساب می‌رفت.

وحدت رمز پیشرفت
امام موسی صدر با تحلیل دقیق از ساختار متشتت سیاسی و مذهبی و چند پارگی این کشور که ۱۸ مذهب رسمی را در مساحت کوچک خود جای داده است، رمز پیشرفت را در وحدت میان ادیان و اقوام می‌دیدند. ساختار لبنان به گونه‌ای است که هر قوم برای خود مذهبی داشته و هر مذهب نیز برای خود ساختار سیاسی و نظامی به وجود آورده بود. در این شرایط وحدت رمز گمشده‌ای برای پیشرفت و تعالی این کشور بود. امام موسی صدر با تشخیص این روند ضمن تلاش برای پیشرفت شیعیان، کار‌های فراوانی در زمینه وحدت و انسجام اجتماعی انجام دادند. نمونه‌هایی از فعالیت‌های ایشان برای افزایش انسجام لبنان به شرح زیر است:[6]

 

۱۰:اعتصاب در مدرسه‌ای در بیروت علیه کشتار مسیحیان و جنگ‌های داخلی. جمله ایشان در این حرکت چنین بود که اگر کسی یکی از مسیحیان را بکشد انگار مرا کشته است.

مجموعه این اقدامات شرایطی را فراهم کرد که امام موسی صدر نه تنها میان اقوام  اسلامی بلکه میان مسیحیان هم مورد اعتماد و تجلیل بود.

ابعاد اجتماعی-اقتصادی حرکت المحرومین
جدای از حرکات نظامی و سیاسی که ذکر آن گذشت، حضور امام موسی صدر در جنوب لبنان بیش از هر چیز ابعاد اجتماعی و اقتصادی پر رنگ تری دارد، در ادامه مروری بر برخی از حرکت‌های ایشان در این زمینه خواهیم انداخت:

۱- مدرسه صنعتی جبل عامل: این مدرسه در شهر صور تأسیس گردیده که اختصاص به یتیمان و محرومان داشت، مدیریت این مجموعه به مدت هشت سال بر عهده شهید دکتر چمران بوده است. این مدرسه از ۶ کارگاه صنایع دستی و ماشین‌آلات مختلف و بخش ویژه‌ای برای آموزش ابتدایی و بخش خوابگاه شبانه‌روزی تشکیل شده بود. کارآموز با مدرک پایان دبستان وارد و با مدرک پایان راهنمایی، فارغ‌التحصیل می‌شده است. آنان در چند رشته مهم فنی مانند نجاری، آهنگری، جوشکاری، برق و الکترونیک، صنایع دستی و قالی بافی به طور رایگان اقدام به تحصیل می‌کردند. همچنین رشته صنایع غذایی هم ارائه می‌شد که شامل: خشک کردن خوراکی‌ها، بهبود کیفیت غذایی و تهیۀ آب‌میوه بوده است.

امام موسی صدر طی مصاحبه‌ای با تلویزیون لبنان اذعان داشتند «برای تأسیس این مجموعه، سازمان رفاه ۲۹۰ هزار لیره کمک کرد و بقیه را نیز لبنانیان مقیم خارج و برخی از لبنانیان در داخل کشور تأمین کردند. بنابراین، کل هزینۀ سال اول را که به حدود یک میلیون و دویست هزار لیره لبنانی رسید، مردم تأمین کردند و هیچ کمک دیگری در کار نبود.»

از نظر ایشان، آموزش رکن اصلی پیشرفت و مایه  رونق زندگی مردم است لذا تمام تلاش خود را می‌نمودند تا مدرسه جبل عامل به بهترین نحو کارآموزان را تربیت نموده و مهارت‌های لازم را جهت اشتغالزایی در آینده  نزدیک فراهم سازد. وی در این مورد چنین بیان می‌کند:

طبیعتاً، آموزشِ کودکان و ارائۀ مهارت‌های فنی به کارآموزان و کارگران و همچنین دختران، مایۀ رونق واقعی زندگی مردم جنوب یا در حقیقت بازگرداندن اعتبار و آبرو به شهروند جنوب یا امکان تحرک و پویایی در زندگی مردم جنوب است. آن بخش از امکانات جنوب که در اختیار من است، همه در راه خدمت به جنوب به کار گرفته می‌شود و بی‌تردید، من با تمام توان برای رونق این مدرسه تلاش می‌کنم. ما این مدرسه را با کمک‌های آن دسته از فرزندان این منطقه ساخته‌ایم که به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. مردم ما بخشنده‌اند و از کمک مالی دریغ نمی‌کنند، ولی چشم آن‌ها به افراد نیکوکار و مورد اعتماد است. بنابر آمار‌های هیئت إرفد ما معتقدیم که اگر این مدرسه همۀ ظرفیت خود را به‌کار گیرد، یعنی چهارصد کارآموز بپذیرد و دوازده سال فعالیت کند و دوازده دوره از آن فارغ‌التحصیل شوند، می‌توانیم معضل فقر را در منطقۀ صور و بنت‌جبیل برطرف کنیم.»[7]

 

۲-خانه دختران (بیت الفتاه): مدرسه‌ای بود که در آن به دختران بی سرپرست و فقیر، خیاطی، هنر‌های دستی، آشپزی و کمک‌های اولیه آموزش داده می‌شد.

۳-آموزشگاه پرستاری: در این آموزشگاه به دختران دیپلمه، آموزش پرستاری می‌دادند و آنان پس از اتمام آموزش به مراکز بهداشتی، درمانی و بیمارستانی اعزام می‌شدند.

۴-مرکز پزشکی: این مرکز که به نام «مدینه الطب» شهرت یافت، اقدامات مهمی را در خصوص امور بهداشتی و درمانی به انجام رساند و در بسیاری از روستا‌های محروم جنوب لبنان، درمانگاه و مراکز بهداشتی دایر نمود.

 ۵-حوزه علمیه: امام موسی صدر مرکزی به نام «معهد الدراسات الاسلامیه» بنیان نهاد که به تربیت طلاب علوم دینی می‌پرداخت و علاوه بر طلاب لبنانی، عده زیادی از کشور‌های آفریقایی، افغانستان، اندونزی و چین در آنجا تحصیل می‌کردند.


در نهایت اینکه...
حرکت المحرومین نمونه کامل یک مشارکت همه جانبه مردمی است. امام موسی صدر با برگزیدن سیاست‌هایی همچون تقریب مذهب و همچنین غلبه کار‌های اجتماعی-اقتصادی بر کار سیاسی، توانستند در دل جامعه چند پاره لبنان، اعتلای شیعیان و حتی دیگر اقوام را رقم بزنند، این حرکت از جهات گوناگون می‌تواند برای مقوله مشارکت در جامعه امروز ما درس آموز باشد. توجه به مقوله‌ای به عنوان انسان و هدف قرار دادن اعتلای آن به جای توجه به منافع حزبی، توجه به وحدت و انسجام اجتماعی، ضریب دادن به فعالیت‌های اجتماعی که در دل خود ظرفیت‌های اقتصادی را ایجاد می‌کند، توجه به مدل کار جنبشی که در خود نحوی از ساختارمندی و هدف مندی را لحاظ کرده به جای پرداختن به هرج و مرج و اعتراضات کور، همگی از جمله درس‌هایی است که حرکت المحرومین، برای مشارکت مردم ما دارد.