گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ حوزه مطالعاتی کنش جمعی همواره با یک پرسش جدی دست و پنجه نرم می‌کرده است، چرا مردم منافع فردی خود را به خطر انداخته و به مشارکت در یک عمل جمعی مبادرت می‌کنند؟ این پرسش همواره از بدو تولد جامعه‌شناسی جنبش‌ها و یا به‌بیان‌دیگر جامعه‌شناسی کنش جمعی محل توجه بوده است، اندیشمندان و نظریه‌پردازان مختلفی به این موضوع توجه کرده‌اند، اما «فردریک دبلیو میر» تلاش کرده است در اثر روایت و کنش جمعی خود، منظر جدیدی را به این بحث بگشاید. در ادامه گزارشی از این کتاب را خواهید خواند.
معما‌های مرموز کنش جمعی
فردریک دبلیو میر استاد علوم سیاسی دانشگاه دوک آمریکا است که اثر « روایت و کنش جمعی» را در قالب سه بخش و هفت فصل سامان می‌دهد.
وی در بخش اول به توضیح صورت مسئله می‌پردازد. صورت مسئله دبلیو میر در فصل اول همان پرسشی است که در ابتدای نوشته به آن اشاره کردیم. یعنی این مسئله که چرا اشخاص باید نفع شخصی خود را زیر پا گذاشته و برای دریافت سودی بیشتر در یک أمر جمعی مشارکت کند؟
وی برای شرح این مسئله، سه اشکال و معمای جدی را پیش پای کنش جمعی طرح می‌کند:
- معمای دوراهی پلیس و مفت سواری: مقوله سواری مجانی در مطالعات کنش جمعی نخستین بار توسط مانکور اولسون استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد مطرح گشت. سواری مجانی به این معنا بود که اگر اشخاص بخواهند بر اساس محاسبات نفع شخصی خود، به نحو عقلانی اقدام به تصمیم گیری کنند، قاعدتا نباید اقدام به مشارکت در عمل جمعی کند، چرا که در صورت سکوت، اگر حرکت شکست بخورد، شخص هیچ آسیبی را متحمل نشده و اگر پیروز شود بدون دادن هزینه از پیروزی در عمل سود می‌برد. این مسئله در قالب معمای دوراهی زندانی صورت بندی شده است. در این مثال دیگر جزو معما‌های آشنا و کلاسیک حوزه جامعه شناسی کنش جمعی شده است، پلیس دو نفر را بازداشت می‌کند که احتمال می‌دهد در ارتکاب جرم همدست بوده اند. اما شواهد و مدارک پلیس برای اثبات جرم شان کافی نیست. دو مظنون را برای بازجویی از یکدیگر جدا می‌کنند. حالا هر زندانی انتخابی روشن و واضح پیش رو دارد: به همدستش وفادار بماند و در بازجویی حرفی نزند یا به او خیانت کند و جرم را به گردنش بیندازد. اگر هر دو طرف حرفی نزنند، پلیس درمانده فقط می‌تواند به اتهامی سبک‌تر برای دوره‌ای کوتاه زندانی شان کند. اما اگر یکی از آن‌ها همدستش را لو بدهد (روگردانی یا خیانت) و دیگری حرفی نزند (همکاری با وفاداری)، طرف خائن پاداش می‌گیرد و به زندان نمی‌افتد در حالی که همدستش سال‌ها زندانی می‌شود. اگر هر دو به هم خیانت کنند (هرکدام جرم را به گردن دیگری بیندازد) هریک برای مدتی نه چندان کوتاه به زندان می‌افتند. این انتخاب‌ها به چهار پیامد ممکن می‌انجامند. اگر زندانی الف، همکاری کند، اما زندانی ب، رویگردانی کند، وی از مجموع چهار امتیاز، همه را کسب می‌کند، اما اگر هر دو روی برگردانی کنند، هر کدام دو امتیاز ار چهار امتیاز را کسب می‌کنند، در عین حال اگر هر دو همکاری کنند، همگی سه امتیاز از چهار امتیاز خود را کسب می‌کنند. نکته اساسی این است که فارغ از انتخاب طرف دیگر، عایدی روگردانی بهتر از همکاری است. بنابراین، روگردانی راهبرد غالب می‌شود، چون همیشه بر همکاری غلبه می‌کند. از این گذشته، روگردانی دوجانبه نقطه تعادل بازی است، چون اگر هر دو طرفه به هم خیانت کنند، وقتی کار تمام شود و هریک بفهمد دیگری چه انتخابی کرده، هیچ کدام از تصمیمش پشیمان نمی‌شود. اما جذابیت اصلی مدل در همین است، نتیجه در مجموع نابهینه است، چون اگر هر دو طرف همکاری می‌کردند نتیجه برای هر دو بهتر می‌شد.
- مسئله خاطر جمعی و معمای شکار گوزن: این معما نخستین بار توسط ژان ژاک روسو طرح می‌شود. تصور کنید برای شکار یک گوزن لازم است تا پنج شکارچی به نحو همزمان آن را محاصره کنند، طبیعتا در این شرایط اگر هر پنج شکارچی سرجای خود باقی بمانند گوزن راه فراری نداشته و شکار می‌شود (نفع عمومی گسترده شامل حال همه می‌شود). اما اگر در این میان یک شکارچی توجه اش را جلب یک خرگوش کند که در آن حوالی پرسه می‌زند، در این صورت چه اتفاقی می‌افتد؟ گوزن راه فرار پیدا کرده و شکار نمی‌شود (نهایتا نفع اندکی نصیب شکارچی می‌شود که سراغ شکار خرگوش رفته است). اما این تنها روزنه امید گوزن برای فرار نیست، در این شرایط اگر شما به همراهان خود اعتماد نداشته باشید، چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر مدام تصور کنید که همراهان شما فریب خورده و به شکار خرگوش می‌پردازند چه؟ طبیعتا در این صورت شما نیز مأیوس شده و دست از دنبال کردن گوزن بر می‌دارید و سراغ شکار خرگوش می‌روید. این مسئله در کنش جمعی به عنوان موضوعی جدی طرح شده است، علی الخصوص در جایی که گروه بزرگ‌تر می‌شود، عدم اعتماد به دیگرانی که شاید شناخت خاصی نیز نسبت به آن‌ها نداشته باشید، باعث می‌شود تا خودتان را کمتر به خطر انداخته و به جای همکاری، روی بگردانید.
- مسئله هماهنگی: مسئله سومی که در قالب یک مانع پیش پای شکل گیری و یا موفقیت یک کنش جمعی قرار دارد، مسئله هماهنگی است، آنهم علی الخصوص در جایی که برای تحقق یک عمل راه‌های مختلفی وجود دارد. برای نمونه تصور کنید می‌خواهید به اکران یک فیلم اعتراض کنید و خواستار اتمام نمایش آن هستید، ده‌ها راه حل پیش پای شما قرار دارد، در مقابل سینما‌هایی که فیلم در آن اکران می‌شود اعتراض کنید، در مقابل ادارات و سازمان‌های دولتی اعتراض کنید، عملیات رسانه‌ای کنید، پویش راه بیندازید و امضا جمع کنید و ... حال اگر در این بین قوه عاقله‌ای وجود نداشته باشد که همه را هماهنگ کند، انرژی کنشگران به نحو نادرستی توزیع و از بین می‌رود.
همه این سه مانع فرع بر این هستند که ما نفع عمومی را پیش فرض گرفته ایم، دبلیو میر مانع دیگری را نیز مطرح می‌کند که مخصوصا در جایی است که اصل وجود نفع عمومی خود محل خدشه و اشکال باشد. این موضوع از نظر کتاب مخصوصا در جایی که حرکت عمومی پیرامون یک مسئله‌ای فراتر از نفع‌های ملموس و نیاز‌های اولیه همچون مسکن، خوراک و... شکل می‌گیرد وجود دارد. از همین رو لازم است تا در این بخش شما یک نفع عمومی را برساخت کنید.
حل معما‌ها در چیست؟
کتاب در ادامه نگاهی گذرا به پاسخ‌هایی می‌اندازد که تا کنون توسط رویکرد‌های مختلف مطرح شده است. به عبارت دیگر اندیشمندان مختلف تلاش کرده اند که توضیح دهند چرا با وجود این موانع با هم کنش جمعی رخ می‌دهد؟ چه عاملی سبب می‌شود تا این عوامل نادیده گرفته شوند؟ دبلیو میر این پاسخ‌ها را اینگونه صورت بندی می‌کند:
برخی از نگره‌ها تلاش کرده اند تا از دریچه مفهوم هویت مسائل را حل کنند، در حقیقت طبق این رویکرد‌ها جنش‌های اجتماعی به واسطه تمرکز بر ساخت و هویت دهی به اشخاص با روش‌های گوناگون می‌توانند موانع پیشین را به کناری نهاده و شخص را به حرکت وادارند.
برخی رویکرد‌های دیگر نیز همچون رویکرد بسیج منابع یا به اختصار «بم» این فرض معمای ابتدایی دوراهی زندانی را که اشخاص هیچ آشنایی از قبل با یکدیگر نداشته و در ادامه نیز همدیگر را ملاقات نمی‌کنند انکار کرده و تلاش کرده است تا با به کار گیری مفاهیم شبکه و ارتباطات، این موضوع را حل کنند.
اما دبلیو میر معتقد است همه طرح‌های پیشنهادی برای توضیح این مسئله ناکافی است مادامی که به مقوله داستان و قصه توجه نشود.
انسان حیوانی قصه گو است!
ابتدا در این خصوص باید بگویم که دبلیو میر هیچ تعریف واضح و شفافی از داستان و قصه ارائه نمی‌دهد، اما از لابه لای خطوط کتاب وی می‌توان متوجه شد که قصه عبارت است از هر کلام غیر استدلالی که توانایی ارتباط گیری با لایه‌های زیرین معنایی مخاطب، احساسات، خاطرات و... وی را داشته و توانایی ایجاد یک همزاد پنداری توسط او را دارد؛ بنابراین وی حتی یک فیلم سینمایی، یک خبر تلویزیونی، یک رمان و... را قصه بر می‌شمارد پس قصه در اندیشه و کلام میر به نظر محدوده وسیعی دارد.
با این توصیف دبلیو میر در کنار نظریات پیشین برای توضیح چرایی وقوع کنش جمعی نظریه دیگری را بنیان می‌نهد، «نظریه کنش جمعی قصه محور».
وی در بخش دوم کتاب با بررسی‌های تاریخی، عصب شناسانه و ... به دنبال بررسی جایگاه قصه در برانگیختگی ما انسان هاست. وی در این فصل این موضوع را باز می‌کند که انسان حیوانی قصه گو است؛ لذا بر جایگاه قصه‌ها در ایجاد یک کنش تأکید دارد.
وی در بخش سوم کتاب نظریه خود را که اکنون با رد و نقد نظریات رقیب و مهیا کردن بستر‌های زیستی و اجتماعی آن آماده کرده است، به کرسی می‌نشاند.
از نظر او قصه‌ها و روایت‌ها این ظرفیت را دارند که کنش جمعی را همچون زندگی نامه‌ای نشان دهند که بازیگر آن تک تک افراد هستند. قصه‌ها در همه ذهن‌ها فراگیر می‌شوندو هر فرد به تنهایی ایفا کننده نقش اصلی زندگی نامه خود در قالب یک کنش جمعی می‌شود.
البته دبلیو میر به این موضوع توجه دارد که هر قصه از چنین ظرفیتی برخوردار نیست لذا متذکر می‌شود که روایت‌ها باید متناسب با حافظه تاریخی، بنیان‌های هویتی، دینی، فرهنگی، جغرافیایی و ... جامعه و مسائل دیگر باشند.
مطالعه دبلیو میر بر قصه‌ها از این جهت دارای اهمیت است که به نحوی مطالعه‌ای میان رشته‌ای محسوب می‌شود که در تلاش است تا نظریه‌ای جدید را پایه ریزی کند، نظریه‌ای که تنها یکی از آثار آن حل معضله کنش جمعی در جامعه شناسی و توضیح چرایی وقوع آن است. از همین رو مطالعه این کتاب به تمام کسانی که به نحوی با کار‌های عام المنفعه، اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... درگیر هستند پیشنهاد می‌شود.
شما می‌توانید این کتاب را با قیمت ۵۵ هزار تومان از نشر اطراف خریداری نمایید.
/انتهای پیام/
