سرطان بی‌هویتی در حوزه معماری و شهرسازی/ انحراف در معماری شهر‌های ایران برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی/ نظریه‌سازی آخوندی!

گروه اجتماعی فرهنگ سدید- سیدجواد هاشمی فشارکی: آنچه این روزها در وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان متولی زیرساخت‌های اصلی کشور در حال وقوع است، حاصل حرکت آرام و خزنده‌ای در پنج سال گذشته در بخش معماری و شهرسازی است که در تاریخ پس از انقلاب بی‌سابقه بوده است. جریانی که با هدایت اتاق فرماندهی در رأس این وزارتخانه و با بهره‌گیری از غفلت نهاد‌های نظارتی تهدیدات تأسف باری در این حوزه به وجود آورده است.

طبق گفته یکی از اساتید دانشگاه و رئیس قطب علمی معماری اسلامی (بانام محفوظ)، در برخی از جلسات، مسئولین وزارت راه و شهرسازی عدم اعتقاد خود را به معماری اسلامی ابراز داشته‌اند.

بدیهی است ایجاد راهبرد، بسترسازی‌ و نظریه‌پردازی‌ به جهت انحراف در معماری و شهرسازی اسلامی-ایرانی نیاز به یک تشکیلات منسجم دارد. آنچه در ادامه می‌آید بررسی‌های «فرهنگ سدید» از تشکیل یک سرطان بی‌هویتی در حوزه معماری و شهرسازی است که به‌صورت مرحله‌ای در این بخش نفوذ کرده و در حال اجرا است.

بخش نخست: مسدودسازی اجرای قوانین قبلی هویت اسلامی

قوانین مصوب در حوزه معماری و شهرسازی دولت نهم و دهم، داری مصوبات بسیار خوبی در هویت بخشی به شهر و معماری بناهای کشور بوده است. انتظار بود با اجرایی شدن آن مصوبات وضعیت هویت شهری، سیمای شهری و معماری کشور دچار تحول شود اما متأسفانه این قوانین در دولت یازدهم مسکوت می‌شود که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

• شورای سابق عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ 14/12/1391 شاخص‌های لازم الرعایه جهت نیل به شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی را تصویب کرد که این مصوبه توسط شورای فعلی مسکوت شده است. بند 3 مصوبه هویت بخشی شهر و بناها با عنوان " تدقیق و بومی‌سازی " مقررات، ادارات کل راه و شهرسازی استان‌ها را نسبت به تدقیق و بومی‌سازی ضوابط و شاخص‌ها ظرف مدت شش ماه پس از ابلاغ، جهت اقدام و تصویب در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران موظف کرده است.[1] اما بعد از گذشت شش سال ، این مهم محقق نشده است.
• مصوبه مورخ 13/9/91 شورای عالی شهرسازی و معماری و شهرسازی ایران، تحت عنوان مصوبه کیفی سازی سیما و منظر شهری نیز مسکوت شده است. در این مصوبه آمده بود؛ در صورت تهیه سند جامع ارتقاء کیفی سیما و منظر شهری برای هریک از شهرها، سند مذکور به‌عنوان تدقیق این مصوبه منظور شود؛ لکن شورای عالی شهرسازی جدید هیچ پیگیری در این خصوص نداشته و مدیران کل جدید راه و شهرسازی استان‌ها نیز اقدام عملی انجام نداده‌اند.[2]
• بی‌توجهی به مقررات ملی ساختمان از دیگر موارد است. مصوباتی که سال 92 و به امضای وزیر سابق (مهندس نیکزاد) در مبحث 4 مقررات ملی ساختمان منتشر شد و به رعایت اصول و ملاحظات معماری اسلامی برای حفظ ارزش‌های اسلامی ایرانی پرداخته است؛[3] ولی تاکنون اقدامات عملی در این خصوص صورت نگرفته است.
• مسکوت سازی هویت اسلامی در طرح‌ها ازجمله اقدامات در ایجاد بی‌هویتی در حوزه معماری و شهرسازی است. توجه به هویت اسلامی– ایرانی یکی از وظایف شورای عالی شهرسازي و معماري ايران[4] است که طی سال‌های اخیر، در مصوبات کمتر توجه به آن شده است.

بخش دوم : عدم تصویب قوانین جدید با رویکرد هویت اسلامی

بعد از انقلاب اسلامی در تمام برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور بندهایی در خصوص هویت اسلامی-ایرانی وجود داشته است اما برای اولین بار در برنامه ششم پیشنهادی به مجلس [5] هویت اسلامی-ایرانی حذف‌شده است.

علیرغم بند 48 سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری  در تاریخ 9/4/1394 به رئیس‌جمهور مبنی بر [6] «هویت بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمدسازی معماری اسلامی – ایرانی» متأسفانه در برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران هیچ موادی به معماری و شهرسازی اسلامی اختصاص نیافته و متأسفانه مجلس شورای اسلامی آن را در 14/12/1395 مصوب کرده است. [7]

بنا بر موارد گفته‌شده هویت اسلامی ایرانی از برنامه سالانه نیز حذف‌شده است و این موضوع تجلی پیدا نخواهد کرد.

بخش سوم: تهی سازی طرح‌های جاری

علیرغم اهمیت موضوع هویت بخشی به طرح‌های مسکن و شهرسازی، در طرح‌های تهیه‌شده و طرح‌های جاری این وزارتخانه اثری از هویت اسلامی مشاهده نمی‌شود. به‌عنوان نمونه در طرح جامع مسکن، طرح‌های مطالعاتی و اولویت‌های پژوهشی وزارت راه و شهرسازی هیچ نکته‌ای در خصوص هویت مسکن و شهر مشاهده نمی‌شود. [8]

طرح جامع مسکن که توسط وزارت راه و شهرسازی تهیه‌شده، شامل دو بخش است. در بخش اول طرح جامع به هدف‌گذاری و چهره نمایی وضعیت موجود بخش مسکن پرداخته و در افق 12 ساله، کاهش شاخص دسترسی به مسکن به‌عنوان یک هدف اساسی موردتوجه قرارگرفته است. این شاخص، مدت‌زمان انتظار یک خانوار متوسط در کشور برای صاحب‌خانه شدن را نشان می‌دهد. بخش دوم  سند راهبردی، اجرایی است.

بخش چهارم: زمینه و بسترسازی قانونی تغییر هویت

وزارت راه و شهرسازی با عنوان مختلف زیر، زمینه و بستر قانونی برای تهی کردن هویت از معماری ایران را فراهم کرده است.

• شورای اعتلای معماری: خبر تشکیل شورای اعتلای معماری در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در حالی منتشر می‌شود[9] که در ماده اول آن ، هدف شورا را چنین اعلام کرده است، «در راستای ایجاد زمینه‌های اعتلای معماری ایران و بهره‌مندی نسل حاضر و آیندگان از حق برخورداری از محیط زندگی مناسب، با بهره‌گیری از اندیشه و مفاهیم مستتر در تاریخ و فرهنگ ایران و با توجه به مجموعه شرایط و مقتضیات سرزمین در دوره معاصر، همچنین با عنایت به مفاد ماده یک قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری (در باب موضوعات معماری)، کمیته اعتلای معماری ایران تشکیل می‌گردد.» همان‌طور که در هدف فوق مشاهده می‌شود هیچ بیانی از هویت اسلامی مشاهده نمی‌شود.
• تغییر هویت از نهادهای نفوذی بین‌المللی: یکی از مجموعه‌ها و دفاتری که طی چند سال اخیر فعالیت‌های خود در ایران را گسترش داده، کمپین ملی شهری ایران با عنوان جذاب "شهر دلخواه ایرانیان" است.

لازم است تا فعالیت، فرایند و نکات قابل‌توجه رویداد کمپین ملی شهری ایران که توسط دفتر اسکان بشر در ایران (هبیتات) و وزارت راه و شهرسازی راه‌اندازی شده است، بررسی شود. درنهایت کل برنامه این کمپین زمینه‌چینی برای الزام‌آور کردن سیاست‌های مسکن، سرپناه و توسعه پایدار شهری در جهت ایجاد فرهنگ غربی، دهکده جهانی است و برای این امر از ذهنیت افراد و یا از سیاست‌های سازمان‌های حاکم برجهان بهره خواهد برد. (گزارش کامل از وضعیت کمپین ملی شهری ایران را در اینجا بخوانید)

بخش پنجم: توجیه نظریه‌پردازی سکولاریسم

علیرغم پیشینه علمی و عملی در معماری و شهرسازی اسلامی در قرون گذشته و وجود مصوبات قانونی و نظریات صاحب‌نظران در سطح عالی، بدعت‌های جدیدی در وزارت راه و شهرسازی شکل‌گرفته و در حال ترویج، تعمیم و ریشه دواندن در امور است که به چند مورد آن اشاره می‌شود.

• رویکرد ایران‌شهری: نظریه‌سازی "ایران‌شهر" به‌جای "شهر اسلامی و معماری اسلامی" که اولین بار توسط عباس آخوندی در کانال تلگرامی خود تحت عنوان «لازم است به اندیشه و تمدن ایران‌شهری بازگردیم» [10] مطرح شد و پس‌ازآن نیز با عناوین مختلف گسترش یافت. [11] [12]
• تشکیل مجمع معماری ایران: محمد سعید ایزدی، درباره مجموعه اقداماتی که در شورای اعتلای معماری از ابتدای مسئولیت وی به‌عنوان معاون معماری و شهرسازی انجام شد به ارائه نکاتی پرداخت و گفت: «جدا از کمیته اعتلای معماری، نظام دیگری را تحت عنوان مجمع معماری ایران با محوریت­ وزیر راه و شهرسازی دنبال می‌کنیم.»[13] در مجمع ذکرشده، شخص وزیر سکان‌دار این تشکل است. نکته‌ای که تحت عنوان اعتلای معماری ایران مشخص نشده، هویت و رویکرد معماری در این تشکل است.
• نشانه‌های تضاد با هویت اسلامی: یکی از اساتید شرکت‌کننده در جلسات وزارت راه و شهرسازی، در میان صحبت‌های خود به‌صراحت بیان می‌کند؛ «ایران‌شهر یعنی شهر ایرانی در مقابل شهر اسلامی » و این موضوع در سایت وزارت راه و شهرسازی نیز درج‌شده است. دراین‌بین دو احتمال وجود دارد؛ نخست این‌که براثر بی‌دقتی، خبر منتشرشده است و دوم، سخنران ارزیابی خود را از حساسیت نهادهای مسئول و صاحب‌نظران متعهد مطرح کرده است.[14]
• ایجاد پایگاه تولید نظریه ایران‌شهری: در بند اول وظایف کمیته اعتلای معماری ایران، مصوب خرداد ۱۳۹۷ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران چنین وظیفه‌ای را مقرر کرده است؛ «تقویت پایگاه‌های نظری و تولید و بسط اندیشه ایران‌شهری درزمینه معماری ایران» [15] و به استناد آن پایگاه‌هایی با حمایت وزارتخانه و با محوریت اندیشه‌های مقام عالی آن شکل‌گرفته است. با عنایت به موارد فوق به نظر می‌رسد تدوین و ترویج اندیشه ایران‌شهری بدون هویت اسلام در حال شکل‌گیری است.
• موسسه رویدادهای مهندسی صبا: این موسسه یکی از محورهای کاری خود را برگزاری سلسله نشست‌های ایران‌شهر اعلام کرده است . [16]

بخش ششم: پیاده‌سازی

نشانگرهای فوق جای تردید از فعالیت‌های مشکوک در وزارت راه و شهرسازی باقی نمی‌گذارد. با توجه به استفاده از مفاهیم مبهم و نظریات ابداعی به نظر می‌رسد، تغییر ریل انقلاب و تهی سازی هویت معماری از اسلام در مرحله پیاده‌سازی است. برای پوشش این موضوع به‌کارگیری ابزارهای موجود و ابزارهای جدید نیاز است که در سه حوزه قابل‌توجه است.

الف) بخش اجرایی گفتمان سازی

در سناریو نخست گفتمان سازی، پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی می‌نویسد: عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی در چهارمین جلسه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال ۹۷، ضمن تأکید بر اهمیت تشکیل کمیته اعتلای معماری، اعلام کرد: هم‌اکنون زمان تصمیم‌گیری برای کمیته اعتلای معماری فرارسیده است.[17]

در ادامه در خرداد ۹۷ از سوی دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تشکیل کمیته اعتلای معماری ابلاغ شد؛ دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در نامه‌ای به مدیرکل دفتر ترویج معماری، طراحی شهری و بافت‌های واجد ارزش ضمن ابلاغ تشکیل کمیته اعتلای معماری بر ضرورت تشکیل دبیرخانه کمیته و همچنین تشکیل اولین جلسه کمیته با حضور وزیر راه و شهرسازی تأکید می‌کند. [18]

ب) نهاد دولتی متولی نظریه‌سازی

شرکت عمران و بهسازی شهری ایران (زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی) برای تبیین مبانی و مفاهیم مقوم خرد و آداب ایران‌شهری (اندیشه ایران‌شهری) و گفت‌وگو درباره پیوندگاه‌های جغرافیایی و تاریخی آن و اندیشیدن درباره راه‌های از زیر خاکستر به درآوردن آن آتش تابان، نشست‌هایی تخصصی را برنامه‌ریزی و ابتدا در تهران و سپس در شهرهای گوناگون ایران اجرا کرده است.[19]

شرکت عمران و بهسازی ایران یکی از شرکت‌های زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی است. این شرکت در دوره جدید وزارتخانه، یکی از چهار رویکرد خود را "ارتقای هویت و حفاظت از ارزش‌ها و تحقق بی شهری" اعلام کرده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود از یک عنوان زیبا ولی با حذف هویت اسلامی بهره برده است. [20]

ج) ایجاد محفل "خانه گفتمان معماری و شهر"

این گفتار در تابستان  1394منتشرشده است:  "با توجه به مطرح‌شدن رویکرد ایجاد جریان‌های فکری با محوریت نقش شهروندان و پیرو سیاست بهره‌برداری مجدد از ساختمان‌های واجد ارزش با حمایت مقام عالی وزارت راه و شهرسازی، خانه طراحی‌شده توسط معمار فقید، "وارطان هوانسیان" توسط شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران در سال 1393 خریداری‌شده و سازوکار فعال شدن آن به‌عنوان خانه گفتمان شهر و معماری در دست بررسی است تا این خانه بهانه‌ای شود برای بازآفرینی گفتمان در عرصه‌های مختلف شهر در چارچوب اندیشه ایرانشهر" [21]

بالاخره طرح در مرداد 94 اجرایی می‌شود و " به نقل از پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، تفاهم‌نامه تأسیس "خانه گفتمان شهر و معماری" چهارشنبه ۲۱ مردادماه با حضور عباس آخوندی، حامد مظاهریان و پیروز حناچی معاونان مسکن و ساختمان و معماری و شهرسازی وزیر راه و شهرسازی و محمد سعید ایزدی مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری ایران٬ میان وزارت راه‌وشهرسازی و ۱۲ تشکل غیردولتی فعال در حوزه معماری و شهرسازی امضا شد. این تفاهم‌نامه به‌منظور توسعه عرصه‌های عمومی دموکراتیک شهری باهدف اطلاع‌رسانی به شهروندان، آموزش، ایجاد گفتمان بین متخصصان در عرصه­‌های مختلف مرتبط با شهر و مسائل توسعه شهری، منافع عمومی در شهر، ارتقا کیفیت زندگی و افزایش سطح زیست پذیری شهرها در چارچوب اندیشه ایران‌شهر به امضا رسید. تشکل غیردولتی «خانه گفتمان شهر و معماری» با حمایت وزارت راه و شهرسازی و مشارکت تشکل­‌های حرفه­‌ای دوازده­‌گانه حوزه معماری و شهرسازی کشور تأسیس می‌شود." [22]

در ادامه با برگزاری نشست‌ها هنگام چیدن میوه‌های آن از این ظرفیت ایجادشده فرامی‌رسد: " سلسله نشست‌های اندیشه و تمدن ایران‌شهری " و نخستین نشست از سلسله نشست‌های استانی اندیشه و تمدن ایران‌شهری از سوی وزارت راه و شهرسازی، توسط شرکت عمران و بهسازی شهری ایران و دبیرخانه طرح اندیشه و تمدن ایران‌شهری با همکاری موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری و اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی، روز چهارشنبه مورخ ۲۱ تیرماه 96 آغاز [23] و تاکنون ادامه یافته است." هویت و رویکرد 12 شرکت مذکور نیز، سمت‌وسوی این جریان را تائید می‌کند.

و درنهایت ایران‌شهر توسط مسئولین امر ترویج داده می‌شود به‌عنوان نمونه آخوندی در مصاحبه‌ای گفت: "در تلاش هستیم تا ادبیات «ایران‌شهر» را وارد ادبیات آکادمیک و آموزشی کنیم تا بتوانیم به اجماعی ملی دراین‌باره دست پیدا کنیم. زمانی که نام‌گذاری‌های لازم را انجام دهیم ثروت معنوی و فرهنگی ایران در اندیشه ایران‌شهر متبلور می‌شود." [24]

بخش هفتم: آیین‌نامه سازی

بدیهی است با توجه به مصوبات کلان صدر الاشاره، در آینده آیین‌نامه و مقررات مربوطه صادر خواهد شد تا برای مهندسان و مشاوران الزامی شود.

بنا به شنیده‌ها در این راستا، شرکت‌های خصوصی با رانت‌های خاص تشکیل‌شده‌اند، تا علاوه بر اجرا سازی اهداف فوق، درامدهای لازم را نیز کسب نمایند.

انتقال اختیارات نظام‌مهندسی ساختمان به شهرداری‌ها : واگذاری امر کنترل و بازرسی به شهرداری‌ها و متعاقب آن انتخاب بازرس توسط شهرداری و انتخاب ناظر توسط مالک، به‌عنوان موضوع مورد تأکید وزیر راه و شهرسازی، بحثی است که با انتقادات زیادی از سوی مسئولان نظام‌مهندسی و جامعه مهندسین مواجه است.  [25] که با اتفاق فوق سازمان نظام‌مهندسی ساختمان در حال تبدیل‌شدن به ابزار برنامه‌های وزارت راه و شهرسازی هستند.

آنچه از میان انبوه فعالیت پنج‌ساله جریان مشکوک فوق بروز کرده چنین است

• اصالت بخشی به معماری پیش از اسلام: ازاین‌رو عوامل نفوذ نتیجه بحث سلسله نشست‌های خود را چنین بیان داشته‌اند، "اندیشه ایران‌شهری" این است که فرهنگ باستانی ایران در دوره اسلامی نیز تداوم‌یافته است و اگرچه اسلام در دوره اسلامی به ایران واردشده است و مردمان این سرزمین نیز مسلمان شده‌اند اما "ایرانی" باقی‌مانده‌اند؛ به این معنا که هم زبانشان را و هم فرهنگی کاملاً متفاوت با آنچه امروزه تحت عنوان جهان اسلام می‌نامند؛ را حفظ کرده‌اند.»" [26]
• ضدیت با معماری اسلامی: بنیان‌گذار جامعه مهندسی شهرسازی نیز در سلسله نشست‌های گفتمان‌های نقد معماری و شهرسازی گفت: "ایران‌شهر یعنی شهر ایرانی در مقابل شهر اسلامی" و این خبر به‌صورت تیتر فرعی درسایت وزارت راه و شهرسازی درج‌شده است . [27]
• بدعتی بنام ایران‌شهر: دکتر آخوندی در سلسله نشست‌های توسعه شهری و منطقه‌ای پایدار گفت: "مبانی بنیادین «ایران‌شهر» را باید دوباره احیا کنیم. اینکه به حکمت ایرانی اسلامی پایبندیم نباید فقط به شعار ختم شود و در عمل هیچ تغییری در کیفیت زندگی‌مان رخ ندهد. در معرفت ایرانی شما نمی‌توانید معرفت را مستقل از عمل دریابید و معرفت محصول عمل است. تفکیک حکمت‌ها به نظری و عمل یک تفکیک یونانی است و در حکمت ایرانی جایی ندارد. ازنظر ما اساساً معرفت پرده پرده است و شما به هر پرده‌ای از معرفت رسیدید، نیاز به معرفت جدیدی برای حرکت به پرده دیگر دارید. بنابراین امکان تفکیک از کیفیت زیست و حکمت ایرانی وجود ندارد."[28]
• التقاطی بودن ایران‌شهر: از بیان وزیر چنین برمی‌آید که اندیشه ایران‌شهری معجونی سه‌گانه است؛ "با سه گزینه دین، مدرنیته و جهانی‌شدن اندیشه ایران‌شهر را باید محک بزنیم؛ همه مسلمان هستیم و در دنیایی مدرن زندگی می‌کنیم و می‌خواهیم جهانی شویم." [29]
• سیالیت ایران‌شهری: با مقداری تفاوت ماهوی ، سید جواد طباطبایی از شارحان نظریه ایرانشهری است که در آن کل نظام سیاسی ایران را درگذر تاریخ متأثر از فرهنگ متکثر اقوام می‌داند[30]
• فقدان جایگاه مبانی اسلامی: در هیچ‌یک از اسناد و صحبت‌ها و برنامه‌ها ، به رعایت احکام فقهی در مسائل شهری و معماری اشاره نشده است.

با توجه به مسائل نگران‌کننده و علائم هشدارهای فوق ، لازم است اقدامات زیر صورت گیرد.

1. وزیری که دارای بالاترین رکورد استیضاح بوده و نمایندگان مردم بیش از 56 اشکال و ضعف و سوء مدیریت از وی بیان کرده‌اند، اهتمام خود را صرف این موارد کند.
2. کمیسیون عمران مجلس از وزارت راه و شهرسازی در خصوص موارد فوق تحقیق و تفحص کرده و پیگیری‌های لازم را انجام دهد.
3. مجمع تشخیص مصلحت نظارت بر سیاست‌های ابلاغی رهبری را دنبال کند و جلو آسیب در این حوزه گرفته شود.
4. بخش‌های مهندسی نهادهای انقلابی، آتش به اختیار مانع تحقق موارد فوق شوند.
5. قوه قضاییه در خصوص تخلفات صورت گرفته، با قید اولویت اقدام کند.
6. اساتید دانشگاه و صاحب‌نظران متعهد موارد فوق را رصد کرده و نقد کنند.
7. هر فردی در حد توان خود چاره‌اندیشی کرده و اقدامات میسر را دنبال کند.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] http://www.haftshahrjournal.ir/article_20395.html

[2] همان

[3] http://inbr.ir/?page_id=2032

[4] https://www.mrud.ir

[5] http://farhangesadid.ir/fa/news/431/حذف-هویت-اسلامی-ایرانی-از-قانون-برنامه-ششم

[6] http://www.leader.ir/fa/content/13369

[7] http://rc.majlis.ir/fa/law/show/1014547

[8] https://www.fardanews.com/fa/news/416207/انتشار-رسمی-سند-طرح-جامع-مسکن

[9] http://news.mrud.ir/news

[10]https://www.jamaran.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%81%D8%A7%DB%8C%D9%84-182/700709-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%85-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%85

[11] http://ayaronline.ir/1395/11/225371.html

[12] https://www.mehrnews.com/news/3899830/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%85

[13] http://www.iribnews.ir/fa/news/2155593/تشکیل-شورای-عالی-اعتلای-معماری-و-مجمع-معماری-ایران

[14] news.mrud.ir/news/50242/%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88-%DA%AF%D9%88-%D9%88-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B4%D8%B3%D8%AA-

[15] http://news.mrud.ir/news

[16] http://sabaevents.com/

[17] http://news.mrud.ir/news/53786/بنیانگذاری-کمیته-اعتلای-معماری-در-دولت-دوازدهم-امکان-تجربه-اندوزی

[18] http://www.asresakhteman.com/Mobile/News/54463/اعلام-مصوبه-شورای-عالی-شهرسازی-درباره-تشکیل-کمیته-اعتلای-معماری

[19] https://www.eqbal.ac.ir/fa/content/1403/نشستهای-تخصصی-گفتگو-درباره-اندیشه-ایرانشهری/

[20] http://udrc.ir/%D9%85%D8%A3%D9%85%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7

[21] http://haftshahrjournal.ir/article_20453_0.html

[22] http://news.mrud.ir/news/10556/امضای-تفاهم-نامه-تاسیس-خانه-گفتمان-شهر-و-معماری-تقویت-جایگاه

[23] https://www.eqbal.ac.ir/fa/content/1406/برگزاری-نخستین-نشست-از-سلسله-نشست‌های-استانی-اندیشه-و-تمدن-ایران‌شهری/

[24] https://www.khabaronline.ir/detail/469855/Economy/house

[25] http://samair.ir/fa/news

[26] https://www.eqbal.ac.ir/fa/content/1406/برگزاری-نخستین-نشست-از-سلسله-نشست‌های-استانی-اندیشه-و-تمدن-ایران‌شهری/

[27] http://news.mrud.ir/news/50242/اندیشه-ایران-شهری-زمینه-ساز-گفت-و-گو-و-ارتباطات-فرونشست-زمین

[28] http://www.iribnews.ir/fa/news/1032509/آخوندی-مبانی-بنیادین-ایران‌شهر-را-باید-دوباره-احیا-کنیم

[29] http://andisheh-ntoir.gov.ir/7262

[30] https://fa.wikipedia.org/wiki/سید_جواد_طباطبایی