المان‌هایی برای هویت بخشی به شهرها

گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ شهر‌ها محل اصلی تجمیع قدرت و فرهنگ جوامع هستند؛ جایی که گسترده‌ترین شبکه‌های ارتباط اجتماعی شکل می‌گیرد و نوعی هویت درونی برای افراد را به ارمغان می‌آورد. فضای شهری یکی از عناصر ساخت شهر است که همواره با تاریخ یک ملت در ادوار مختلف به وجود می‌آید، شکل می‌گیرد و دگرگون می‌شود و فعالیت‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همواره در آن جریان دارد. طبعا هیچ جامعه‌ای بدون فرهنگ نیست، اما برخی از جوامع و برخی از انسان‌ها به طرف فرهنگ درست سوق داده شده و موجبات پیشرفت خود و جامعه شان را فراهم نموده اند. فضای شهری در حقیقت ادراکی است که انسان با توجه به جمیع جهات از یک شهر در ذهن خویش دارد. این مفهوم به عنوان هویت معنایی و معنوی و ادراک معنایی و ذهنی انسان از شهر مطرح است که مشتمل بر ویژگی‌ها و اتفاقات و فعالیت‌ها و آداب و هنجار‌هایی است که در کلیت شهر به عنوان یک واحد میگذرد. به این ترتیب، مجموعه‌ای از ذهنیات و اتفاقات تاریخی، وقایع اتفاقیه، انتظارات و خاطرات میتوانند کلیات فضای شهر را به عنوان یک پدیده تعریف کنند و استفاده از آن‌ها در راستای غنای فرهنگی فضای شهری و فعال کردن حافظه دیداری اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در یادداشت پیش رو که تلخیصی از چند مقاله است، به اهمیت فضای شهری و ملاحظات استفاده فرهنگی از آن پرداخته خواهد شد.



انواع المان‌های فرهنگی شهری
المان‌های فرهنگی شهری را می‌توان برحسب کارکرد و محتوایی که انتقال می‌دهند به چهار دسته زیر تقسیم کرد:

المان‌های نمایشی
المان‌های بیانی
المان‌های عملکردی
المان‌های ترکیبی
در ادامه این موارد به اختصار توضیح داده خواهند شد.

۱- المان‌های نمایشی
المان‌های نمایشی همان گونه که از اسمشان بر می‌آید صرفا جنبه نمایشی، هنری و زیبایی دارند. مفهوم خاصی را بیان نمی‌کنند و هدف و رسالتی برای القاء مطلبی به بیننده و یا انتقال پیامی به وی را ندارند. ترکیبی انتزاعی از برخورد توده هاء احجام، اجزاء سازه‌ای و صفحات به نوعی بازی با خط و حجم و صفحه با توجه به ویژگی‌های هندسی و روابط درونی آن‌ها که تنها به لحاظ ویژگی‌های زیبایی شناسانه و تعادل بصری و هنری می‌توانند با گروهی خاص از انسان‌ها ارتباط برقرار کنند. این خاص بودن مخاطب از ویژگی‌های منحصر به فرد یک المان نمایشی می‌باشد. یعنی در هر مخاطبی احساس تعلق و تأمل را به وجود نمی‌آورد لذا به دلیل نوع مخاطبین آن که طبعا افرادی هستند که بیشتر درگیر مسائل هنری هستند و تعادل‌ها و نظام‌های هندسی را می‌شناسند و در مورد سبک‌های هنری و هنر مفهومی و انتزاعی مطالعه دارند. این گونه المان‌ها در سطح شهر‌ها کمتر دیده می‌شوند و مکان استقرار آن‌ها نیز طبعا گالری‌های هنری، نمایشگاه‌های آثار هنری و به طور کلی مکان‌هایی میباشد که مخاطب خود را پیدا کنند.  


۲- المان‌های بیانی
المان‌های بیانی گونه‌ای از المان‌ها است که هدف طراح از خلق این اثر بیان مطلب خاصی می‌باشد. به عبارت دیگر قطعه مفهومی در پس آن نهفته است و طراح اثر رسالتی را در انتقال پیامی خاص دنبال می‌کند. این هدف می‌تواند ثبت واقعه‌ای خاص در مکان مورد نظر باشد و یا مفهومی خاص را با توجه به نام و ویژگی‌های منطقه به بیننده القا کند. ویژگی بسیار مهم المان‌های بیانی در عام گرایی آن هاست به طوری که باید بتوانند با مخاطب عام که از هنر آکادمیک سررشته چندانی ندارد نیز ارتباط برقرار کند و لذا دقت نظر طراح در خوانایی و شیوایی بیان مطلب در عین انتزاعی بودن فرم‌ها و استفاده از آرایه‌های معمارانه از اهمیت به سزایی برخوردار است، مکان قرار گیری این نوع المان‌ها طبعا برای برقراری ارتباط بیشتر با مخاطبین در سطح گسترده‌تر در جامعه در سطح شهر و به ویژه در میادین شهری است، معمولا المان مورد نظر با نام میدان یا منطقه شهری موردنظر ارتباط دارد. ویژگی مشترک این نوع المان‌ها و المان‌های نمایشی تنها در به کارگیری نظامی مشترک برگرفته از هندسه، آرایه ها، اشکال و احجام هندسی و تلفیق و ترکیب آن‌ها به شکلی زیبا و نظام‌مند است به طوری که در کنار ترکیبات تعادلی و بصری، عنصر مفهوم و بیان موضوع نیز اضافه شده است.


۳- المان‌های عملکردی
این نوع از المان تا حدی از تعاریف فوق فاصله می‌گیرد چراکه عملکرد برای ما محدودیت‌هایی به لحاظ قوانین فرمی ایجاد خواهد نمود و در این مرحله خلق فضا با استفاده از همان آرایه‌ها و عناصر بصری صورت می‌گیرد؛ فضایی که انسان ولو برای مدتی درون آن و یا در اطراف آن استقرار می‌یابد و از عملکرد آن استفاده می‌نماید؛ لذا می‌بایست اصول و قوانین زیستی انسان و استاندارد‌های طراحی محیطی در آن‌ها رعایت شود. طراحی چنین فضا‌هایی نیاز به تحقیقات بیشتر و همچنین یک برنامه‌ی فیزیکی مدون دارد. به عبارت دیگر برای طراحی این گونه فضا‌ها طراح ملزم به دانستن نیاز‌های خاص انسان در ارتباط با ثابت‌ها و استاندارد‌های بدنی و نیاز‌های انسانی برای استفاده بهینه از موضوع مورد طراحی می‌باشد. ویژگی دیگر این گونه المان‌ها در تعداد بیشتر آن‌ها در سطح شهر‌ها می‌باشد، چراکه عنصر عملکرد ایجاب می‌کند در هر مکانی که نیاز به موضوع مورد نظر باشد نمونه‌ای از آن وجود داشته باشد به طور مثال ایستگاه‌های اتوبوس، مترو، کیوسک‌های تلفن، دکه‌های روزنامه فروشی، سردر‌ها و مکان‌های خدمات و اطلاع رسانی در سطح شهر‌ها و همچنین انواع چراغ‌ها و تأسیسات خاص شهری. در صورتی که یک سازه عملکردی دارای زیبایی و نظام هنری باشد می‌تواند برای هر شهر به سبک خود طراحی شده و با سایر شهر‌ها متفاوت باشد، از این رو به دلیل گستردگی تعداد المان‌های عملکردی در سطح شهر‌ها و سطح وسیع تری از مخاطبینی که پوشش می‌دهند، می‌توانند نشان از اهمیت و موقعیت خاص این نوع از المان‌ها داشته و مسئولیت دقت نظر بیشتری را از متولیان زیباسازی و برنامه ریزی شهر‌ها را می‌طلبد. مکان قرارگیری این نوع المان‌ها در سطح شهر‌ها و هر جا که انتظار کاربری مورد نظر می‌رود می‌باشد و به طور متناوب به چشم می‌خورند.


۴- المان‌های ترکیبی
 المان‌ها می‌توانند به صورت تلفیقی از دو یا حتی هر سه نوع گونه موجود باشند، یعنی المانی که جنبه نمایشی-بیانی داشته باشد یا بیانی- عملکردی با نمایشی عملکردی و حتی مواردی نیز وجود دارد که هر سه نوع این مفاهیم در آن‌ها به چشم می‌خورد. به طور مثال میدان آزادی در تهران و میدان تازه ساخته شده مینودر در ورودی شرقی شهر قزوین و حتی بنای مقبره ملک الشعرای شهر تبریز نمونه‌هایی از المان‌های عملکردی - بیانی هستند که هم دارای عملکرد هستند (موزه و فضایی زیستی برای کاربری انسان در بالای آن تعبیه شده) و هم به لحاظ بیان مفهوم آزادی طراح سعی کرده با همان فرم‌ها و ویژگی‌های هندسی و معمارانه منظور خود را در قالب انتزاع بیان کند. با المان تئاتر شهر تهران المانی نمایشی عملکردی می‌باشد که علاوه بر کاربری فوق از نوعی نظام تعادلی بصری و آرایه‌های معمارانه در آن استفاده شده و بدون این که طراح نیازی به انتقال پیامی خاص در آن ببیند صرفا جنبه‌ی زیبایی شناسانه و هنری دارد. اما المان‌های نمایشی-بیانی که همان طور که از نام آن‌ها پیداست مفهومی را در خود مستتر دارند؛ اما این مفهوم به قدری انتزاعی و هنری است که تنها برای قشر خاصی که در مورد هنر مفهومی سررشته دارند قابل گیرایی است و با مخاطب عادی ارتباط چندانی برقرار نمی‌کند یعنی پیام تنها برای مخاطب خاص. البته در بعضی موارد می‌توان برخی از المان‌های ترکیبی را در زمره المان‌هایی که هر سه ویژگی نمایشی، بیانی و عملکردی را دارند، قرار دارد (تئاتر شهر، برج میلاد و غیره). به طور کلی المان‌های شهری به ویژه المان‌های فرهنگی باید در ذات خود دو ویژگی اصلی را داشته باشند؛ یکی منحصربه فرد بودن به این معنا که در تقابل با محیط، نشانه یا المان را از بعد بصری در محیط آن برجسته می‌سازد؛ دیگری برجستگی است به این معنا که در نسبت با سیر نماد‌ها و المان‌های پیرامونی به چشم بیاید و جلب توجه کند. همچنین برخی پژوهشگران معتقدند میزان در دسترس بودن محتوا و عملکرد المان‌ها نیز از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به این معنا که عموم شهروندان بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند.


کارکرد هویت بخشی المان‌های شهری
هویت در اصل عبارت است از درونی کردن چیز‌هایی که بر آن‌ها وقوف یافته و در نتیجه رشد به گشودگی و باز بودن نسبت به آنچه در پیرامون ما واقع گشته موکول می‌گردد. تعیین موقعیت و احراز هویت به یاری فضای آراسته و شکل مصنوع که به اتفاق یکدیگر مکان واقعی را به وجود می‌آورند میسر می‌گردد. هویت مهم‌ترین رکن ماهیت و ذات مکان است، هویت دربرگیرنده ارزش‌هایی از محیط طبیعی و مصنوع است که معرف تشخص شهر در سطح کلان، مناطق و فضای شهری است. هویت شهری یعنی حدی که یک شخص می‌تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان‌ها مورد شناسایی قرار دهد به گونه‌ای که شخصیتی منحصر به فرد داشته باشد و هویت را به همراه ویژگی‌های دیگری نظیر ساختار، شفافیت، سازگاری و خوانایی عاملی می‌داند که معنی مکان را در نظر ناظر شکل می‌دهند. برای هویت شهری دو کارکرد می‌توان قائل شد؛ یکی اینکه به انسان قدرت تشخیص می‌دهد که بتواند شهر را بخواند و پیش بینی کند و به همین دلیل «خوانایی» از مهم‌ترین کارکرد‌های «هویت» است؛ و دیگری عملکرد عاطفی «هویت محیط» است که حس ایمنی به فرد می‌دهد. نوع هویت یا حس مکان می‌تواند احساس تعلق به همراه داشته باشد و میان مردم و مکان‌ها ارتباط برقرار کند و وحدت به وجود آورد. ترکیب بندی در طراحی شهری ایجاد وحدت بصری میان عناصر متمایز شهر است تا بدین ترتیب تصاویر ذهنی یکپارچه و روشن، تقویت شود و هدف طراحی شهری ایجاد یک تصویر ذهنی شهری قوی است. این تصویر ذهنی است که مبانی تعامل مردم را با شهر فراهم می‌آورد. آنچه اثری را در نگاه عموم با بی هویت جلوه می‌دهد، تعلق یا عدم تعلق آن به هویتی جمعی و پایدار است. در این نگاه، اثر با هویت اثری است که هویت آن در راستای هویت جمعی باشد، و اثر بی هویت اثری است که هویت آن در تعارض با هویت جمعی باشد، مانند بنای مدرن در یک بافت تاریخی. یک اثر معماری می‌تواند تبلور یک هویت جمعی (مذهبی و سرزمینی و نژادی...) باشد و یا صرفا به بیان شخصیت و هویت طراح و سازنده خود، مستقل از هنجار‌های جمعی بپردازد. هویت تلاشی است که بر معیار‌های گوناگونی از قبیل خانواده، خویشاوندی و مقولات انتزاعی، چون دین مشترک، قومیت و دیدگاه‌های سیاسی استوار است. هویت ملی، قومی و دینی بر اساس همین تعریف شکل می‌گیرد.

هویت نظام‌هایی نمادین از گنجینه‌هایی شناختی از یک اجتماع است که به دست نسل‌های پیشین استوار می‌شود و امروز را در دسترس فردی از آن اجتماع قرار می‌دهد». به این خاطر است که وقتی ما به حرکت در فضا‌های سنتی ابنیه و شهرسازی اسلامی ایرانی می‌پردازیم شوری غیر قابل وصف به انسان دست می‌دهد که در قالب شادابی و سرزندگی فضایی، خود را می‌نمایاند و چهره و نمای شهر را رقم می‌زند که به چشم می‌آید، به ذهن سپرده می‌شود و سبب شادی و انبساط خاطر می‌گردد. بر این اساس است که هویت معماری و شهر سازی را همان ارزش‌هایی رقم می‌زند که تنها در بستر ابنیه و شهرسازی سنتی ادراک می‌شود.

این نکته بر این دلالت دارد که معماری و خاصه شهرسازی، دارای رسالتی است تا ارزش‌های کهن دینی و فرهنگی را در ذات خویش پاس دارد و بر این اساس، عنصری هویت بخشی در ساختار فرهنگی شمرده شود. این مهم جز از طریق نگاه هم زمان به تهدید‌های ساختار موجود و تبدیل آن به فرصت‌های آتی ممکن نخواهد شد. بر این اساس است که شهر بی هویت، انسان‌های بی هویت به وجود می‌آورد و تنها از رویکرد شهر سازی نمی‌توان بازخوانی مفهوم هویت را در ساختار شهر ممکن کرد، چرا که عملکرد شهرسازی به عنوان یک تسهیل کننده نمی‌تواند به وجود آورنده شاکله‌ای باشد که محلات شهری را شکل می‌دهد. این امر به آن دلیل است که زیربنایی که می‌بایست رو بنا در آن ساخته شود وجود ندارد و محلات شهری به صورت کالبدی شکل می‌گیرند و در حقیقت یک جسم هستند و روح در آن‌ها وجود ندارد.



المان‌های شهری و هویت ایرانی-اسلامی
در بازشناسی هویت ایرانی اسلامی همواره با دو رویکرد، ملی گرایی و دین گرایی مواجهیم. پس با ارتقای جایگاه هنر شهری در مناسبات و تعاملات فرهنگی، جامعه شناختی و مباحث شهرنشینی و مردم شناسی و به کارگیری ویژگی‌های اصیل و ذاتی اسلام در قالب المان‌های شهری و قرارگیری آن بدنه شهر، در برخورد با شهروندان که مخاطبان اصلی این آثار هستند می‌توان، موجب باز گرداندن هویت ایرانی- اسلامی و به القای نمود‌ها و شاخص‌های آن به طور غیرمستقیم پرداخت. بی شک مهم‌ترین کارکرد یک اثر هنر شهری زیبا سازی فضای محیطی آن است به گونه‌ای که از لحاظ فرم و شیوه اجرا و البته ابعاد اثر، متناسب با فضا باشد و از لحاظ بصری، خود بر اغتشاش فضا نیفزاید. یکی از نکات مهم در طراحی المان‌ها پیامی است که از طریق المان‌ها منتقل می‌شود همان طور که می‌تواند بیانگر پیامی به منظور حفظ ارزش‌ها باشد، با طراحی نادرست می‌تواند زمینه ساز ترویج تفکر غرب که متناقض با گفتمان انقلاب اسلامی است، باشد. پس می‌توان با شناخت الگو‌های ایرانی اسلامی و به کارگیری آن در المان‌ها نه به طور مستقیم بلکه به طوری که تفکر را در فرد ایجاد کند، موجب نهادینه شدن فرهنگ ایرانی- اسلامی در ذهن فرد شد و از این طریق به هویت بخشی شهر‌ها کمک کرد. در شهر‌های کهن ایران به زیباترین وجه نمونه این هویت را می‌توان مشاهده نمود، این شهر‌ها بیانگر هویت کالبدی و بصری برای درک کارکردهایشان بوده اند؛ در حالی که امروزه منظر شهر‌ها فاقد چنین هویتی اند. به عبارت دیگر، سیمای بیرونی عناصر شهر‌های معاصر انعکاس دهنده هویت ساکنان آن‌ها نیست و چنین به نظر می‌رسد که هیچ تلاش آگاهانه و هدفداری به منظور هویت بخشی به آن‌ها صورت نپذیرفته است. در این شهرها، بسیاری از نشانه‌ها و نماد‌های هویت فرهنگی یا به کلی از بین رفته اند و یا به شدت کمرنگ شده اند.



منابع