سربازی از خدمت تا وظیفه!

گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های نسل جوان کنونی موضوع خدمت سربازی است. سؤالات فراوانی از چیستی، چرایی، اهداف، تحولات و اینکه چه سیری را طی کرده و به کجا خواهد انجامید در ذهن و خاطر جوانان نقش بسته است. بدیهی است پاسخ به این سؤالات و ابهامات توسط سیاست‌گذاران، نخبگان، کارشناسان و حتی متولیان امر سربازی و کنکاش در ماهیت آن و حتی سیر تاریخی و بررسی آن در دیگر کشورها می‌تواند در برطرف نمودن  فضای پر ابهام و رازآلود خدمت سربازی در ذهن جوانان کمک شایانی نماید.

درهمین رابطه سیر تحولات تاریخی خدمت سربازی در مرکز مطالعات راهبردی ژرفا با حضور سردار موسی کمالی مشاور قرارگاه مهارت‌آموزی ستاد کل نیروهای مسلح که در کارنامه مدیریتی خود بیش از دو دهه سکاندار اداره سرباز ستاد کل نیروهای مسلح را دارد پیگیری شده است که مشروح آن در ادامه از منظر شما می‌گذرد:

سردار کمالی با تشکر از حضور جنابعالی، لطفاً تاریخچه مختصری از خدمت سربازی را طرح نموده و بفرمایید که چه تعاریفی در مورد سربازی در جهان امروزی داریم؟ اصولاً خدمت نظام‌وظیفه  با چه اهدافی در جهان شکل‌گرفته و تا به امروز چه تغییر و تحولی داشته است؟  

در تعریف کلی، سرباز به هرکسی که از دین و کشور خود دفاع می‌کند در هر وضعیتی که باشد به او سرباز گفته می‌شود سربازی از چهار هزار سال پیش وجود داشته است مثلاً در زمان هخامنشیان دو نوع ارتش داشتند یک گروهی بودند که اعضای ثابت بودند و به آن‌ها گارد جاویدان می‌گفتند و گروه دیگری که به آن‌ها سرباز گفته می‌شد؛ بنابراین از زمان قدیم سربازی به دو صورت بود یک عده‌ای دائمی بودند و یک عده هم به‌صورت موقت به سربازی مشغول بودند.

یک تعریف دیگری برای سربازی وجود دارد که در آیین‌نامه انضباطی نیروهای مسلح تعریف‌شده و آن این است که کلیه کارکنان نیروهای مسلح را سرباز می‌گویند و درواقع هرکسی که در نیروهای مسلح استخدام می‌شود با عنوان سرباز قسم می‌خورد اعم از درجه‌داران و سربازان وظیفه  و... تعریف دیگر، خدمت وظیفه عمومی است که این اصطلاح در قرن نوزده توسط ناپلئون بیان‌شده است.

خدمت وظیفه عمومی باوجود سابقه دویست ساله در دنیا و سابقه صد ساله در ایران تعریف تازه‌ای است؛ اولین بار ایده‌ای که جوانان در یک مدتی بیایند به‌اجبار خدمت سربازی را انجام دهند توسط ویلهلم پادشاه پروس، مطرح شد و بحث‌وجدل زیادی صورت گرفت و در نهایت ویلهلم نتوانست این کار را به سرانجام برساند بعد از او ناپلئون خدمت وظیفه عمومی را مطرح کرد که در آن زمان نیز بحث‌های زیادی توسط فلاسفه مطرح شد و درنهایت در این بحث‌ها ناپلئون موفق شد و توانست ارتش بزرگی را نیز تشکیل دهد.

بعد از مدتی کشورهای مختلفی به این نهضت پیوستند که ابتدا ژاپن بود و بعد روسیه و آمریکا نیز به آن پیوستند آبراهام لینکلن خدمت وظیفه عمومی را در آمریکا تصویب کرد اما مردم به دلیل فرهنگ فردگرایانه و سود جویانه‌ای که در آمریکا حاکم بود،مقاومت و مردم تظاهرات کردند و درگیری پیش آمد لذا در آن زمان بحث سرباز جانشین را مطرح کردند یعنی عنوان شد سربازی اجباری است، ولی هرکسی می‌تواند شخص دیگری را اجیر کند و با پرداخت دستمزد از آن شخص بخواهد تا به جای او خدمت سربازی را انجام دهد؛ لذا مدتی خدمت سربازی به این شکل اجرایی شد، اما بعد از مدتی گفتند چرا پول بین افراد رد و بدل شود بنابراین دولت آمریکا فروش خدمت سربازی را تصویب کرد.

پس از جنگ ویتنام در تجزیه و تحلیل‌هایی که صورت می‌گرفت دلایل عدم موفقیت یا شکست آمریکا در جنگ ویتنام، یکی از دلایل همین بود که سرباز ویتنامی برای دفاع از کشور و حفظ وطن و ناموس خود می‌جنگد، ولی سرباز آمریکایی قابل توجیه نیست که برای چه می‌جنگد و اقناع وجدانی برای او صورت نگرفته بود، زیرا اگر بگوییم برای حفظ وطن می‌جنگند در آن صورت ویتنام وطن آن‌ها محسوب نمی‌شد و دلیلی برای جنگیدن وجود نداشت لذا در آنجا بود که بحث توقف سربازی در آمریکا مطرح شد.

دو گروه از کشورها بعد از فراگیر شدن خدمت سربازی، سربازی اجباری را اجرا نکردند، نخست کشورهای مرفه به دلیل این که از منظر مادی در رفاه بودند و دلیلی برای سربازی اجباری نمی‌دیدند و دستهٔ دوم کشورهای فقیر که توانایی تأمین هزینهٔ سربازی را نداشتند و همچنین معتقد بودند که اگر دو سال فرد را به سربازی اجباری بفرستیم خانواده او نیز از نظر معیشتی دچار اختلال خواهند شد.

نقش مدرنیته در خدمت سربازی و دلایل بسط، گسترش و حذف سربازی در بعضی از کشورهای جهان چه بوده است؟

بعد از پایان جنگ جهانی دوم روند توقف سربازی اجباری در کشورهای مختلف آغاز شد و با پایان یافتن جنگ سرد این روش تسریع شد، علت‌های مختلفی نیز بر این امر مترتب است، مانند بسط تفکر انسان گرایانه و اومانیستی در جهان، الکترونیک شدن  بسیاری از تجهیزات و کاهش نیاز به نیروی انسانی و یا شکل‌گیری پیمان‌های بین‌المللی مانند ناتو که کاهش سربازی اجباری را دنبال کرد، یکی از نخستین کشورهایی که دست به این کار زدند، انگلستان بود؛ چرا که احتیاج کمتری به نیروی زمینی داشت، پس از آن برخی کشورها دست به حرفه‌ای کردن دوران سربازی زدند که در ایران نیز قانونی برای حرفه‌ای شدن سربازی وجود دارد، ولی آنچه که امروز در کشور مطرح است و برخی به دنبال آن هستند به دنبال حذف اصطلاح "خدمت زیر پرچم" است که محل بحث ما نیست، در حال حاضر چند دسته کشور وجود دارد، برخی مانند انگلستان و فرانسه به طور کلی سربازی را حذف کردند دوم کشورهایی مانند آلمان، کره جنوبی و... که سربازی را دارند، ولی آن را کاهش یا افزایش داده‌اند و کشورهایی که به سمت سربازی حرفه‌ای رفتند، مثل سوئیس و یا کشورهای دیگری نیز مانند اسپانیا که از نیروی سرباز برای امور مدنی استفاده می‌کنند.

یکی از دلایل حذف سربازی اجباری، تغییر راهبرد دفاعی کشور به تکنولوژی محور بود به طور ویژه در کشورهایی که دکترین نظامی آفندی دارند و برای جنگ احتیاج به پرسنل حرفه‌ای نظامی داشتند و نیروی دفاعی مردم کارآمد نبود به همین دلیل دست به اصلاح الگوی سربازی زدند، الگوی کشور ما برای سربازی رو نوشتی از اروپا است، البته صرف الگو برداری کار اشتباهی نیست، تطبیق آن با واقعیات کشور و فقه اسلامی مهم است.

 در خصوص سربازی در ایران و سیر تاریخی آن توضیح بفرمایید.

ایران از دورهٔ پادشاهی هخامنشیان از نیروهای مردمی نظامی استفاده می‌کرد که در دورهٔ جنگ تعداد آن‌ها افزایش پیدا می‌کرد، اما در دوران صلح آن‌ها ترخیص می‌شدند، البته در دورهٔ صفویان در دوران صلح نیز عده‌ای از آن‌ها آماده به خدمت نگه داشته می‌شدند، نکتهٔ دیگر این است که ورود به نیروهای مسلح مختص به طبقهٔ اشراف بود و سربازی محل ورودی به طبقهٔ اشراف بود، جالب است بدانید که سربازان در دوره‌ای مانند سلسلهٔ هخامنشیان در دورهٔ ۱۰ سالهٔ خدمت خود اجازهٔ ازدواج نداشتند و بعد از آن نیز بر اساس قوانین خاصی ازدواج می‌کردند با ورود اسلام بحث جهاد و شهادت به مقولهٔ سربازی اضافه شد، ولی به طور کل روش به‌کارگیری تعداد زیادی نیروی رزمی در زمان جنگ و ترخیص آن در دورهٔ صلح بود.

این روند تا دورۀ قاجار ادامه پیدا کرد، اما در دورۀ این سلسله بر اساس تعاملاتی که بین ایران و اروپا شکل می‌گیرد، نخستین بار عباس میرزا با جذب ۱۸۰۰۰ سرباز در تبریز سربازان را در ایران سازماندهی می‌کند، بعد از آن ژنرال گاردان فرانسوی طرحی را ارائه می‌کند که بر اساس آن هر خانوادۀ روستایی موظف است که یک سرباز را با حقوق مشخص در اختیار حکومت مرکزی قرار دهد.

امیرکبیر پس از صدارت خود نخستین فردی بود که سربازی را بر اساس قوانین مدون در کشور ایجادکرد و منابع شخصی برای تأمین هزینۀ سربازان در قانون دیده شد و تأکید داشت که سربازی برای افراد توانمند است و افراد بی بضاعت باید به نحوی عازم سربازی می‌شدند که بعد از ترخیص دچار ضعف مالی نمی‌شدند.

نظام وظیفه در شکل و فرم کنونی خود از چه تاریخی در ایران رسمیت یافته و چه سیری را در طول تاریخ خود در ایران طی کرده است؟

رضا شاه پهلوی اول در سال ۱۳۰۴، قانون خدمت وظیفه عمومی را اجباری کرد که مادر قانون فعلی است. این قانون تحولات متعددی را در کشور از سر گذراند مانند اینکه در مقطعی اجازه داده می‌شد که سربازی به قیمت ۱۰۰۰ ریال خریداری شود.

سربازی در ابتدای تصویب قانون آن در کشور ۲ گروه مخالف داشت، نخست گروهی که نگران رشد استبداد رضاخان بود تا جایی که افرادی مانند شهید مدرس که در ابتدا به طور کامل مخالف بودند، اما پس از مدتی جملۀ معروف "مخالف این قانون، کافر است" را بیان کردند. گروه دوم خوانین و ملاکان بودند که مخالفت می‌کردند؛ چرا که علاوه بر از دست دادن نیروی کارگر خود، نگرانی از افزایش قدرت حکومت مرکزی بوده و آن را تضعیف کننده موقعیت خود می‌دانستند.

اجرای قانون نظام وظیفه در ابتدا بر عهدۀ ارتش بود، اما تحولات متعددی شکل گرفت و بین نهاد‌هایی مانند وزارت کشورو ژاندارمری  دست به دست شد تا اینکه در سال ۱۳۱۷ به سازمان نظام وظیفه عمومی تحت تابعیت نیروی انتظامی محول شد.

سال ۱۳۴۲ نخستین بار به دستگاه‌های دولتی اجازه داده شد که از ظرفیت نیرو‌های سرباز در ادارات دولتی استفاده نمایند. در این برهه ما شاهد شکل گیری نهاد‌هایی مانند سپاه دانش هستیم. سال ۱۳۴۷ سربازی دختران دیپلم نیز تصویب و به خدمت فراخوانده شدند. سال ۱۳۵۰ آخرین اصلاحیۀ قانون سربازی در دورۀ پهلوی دوم نوشته شده و تا سال ۱۳۶۳ ه.ش باقی بماند.

در سال ۱۳۶۳ قانون نظام وظیفه مورد تجدید نظر مجدد قرار گرفته و قانونی جدید بر اساس نیاز‌های کشور در آن برهه به تصویب رسانده شد. درآن سال، علیرغم دو  ایراد شرعی شورای نگهبان که چطور واجب کفایی را بدل به واجب عینی می‌کنید و اینکه افراد متأهل به علت وظیفه انفاق به همسر و فرزند نباید به سربازی بیایند و ممکن است با اعزام به خدمت سربازی در این امر دچار مشکل شوند. اما در نهایت خدمت سربازی به عنوان یک امر حاکمیتی تصویب شد.

البته سربازی پیش از سال ۱۳۶۳ تحولاتی نیز در کشور داشت، برای مثال در سال ۱۳۵۷ خدمت به ۱۷ ماه کاهش یافت، اما ضعف این قانون سبب شد که مجدداً در سال ۱۳۵۸ به ۱۸ ماه افزایش پیدا نماید.

تکیه انقلاب ما به دکترین دفاعی و مردمی، سازمان رزم کشور را نیازمند یاری مردم می‌کرد و شاهد بودیم که سازمان رزم سربازی در طول دفاع مقدس چطور با تقدیم 60.000 شهید و 150.000 جانباز به کمک انقلاب اسلامی می‌آمدند، در ابتدا تصویب شدکه هر فرد ذکور ایرانی ۳۰ ماه به خدمت برود که این مدت در سال ۱۳۶۲ به ۲۷ ماه کاهش پیدا کرد. تنها استثناء، یگانه فرزند ذکور خانواده‌های ایرانی بود که بقای آن درخانواده مستلزم کمک وی بود.

جدای از سیر تاریخی سربازی، بعد از پایان رسمی جنگ تحمیلی ۸ ساله بر علیه نظام جمهوری اسلامی، احساس شد که خدمت وظیفه و قوانین آن نیاز به تغییر و اصلاح شود. آیا این تغییرات اعمال شد؟

بعد از پایان جنگ تحمیلی به دلیل رفع نیاز کشور به نیروی رزمی، نخستین بار بحث خدمت سربازان در دستگاه‌های دولتی مطرح شد و سربازان در زمینه‌های مختلف مشغول به کار شدند، مانند سربازان جهاد که ذیل سازمان جهاد به مردم خدمت می‌کردند.

دستۀ دوم سربازانی بودند که در نهضت سواد آموزی مشغول به کار شدند، سرباز معلم‌ها گروه دیگری بودند که در مناطق محروم به آموزش می‌پرداختند، سرباز هیئت علمی، سرباز صنعت و ... بخشی از ۱۰۰ دستگاهی بودند که سرباز امریه دریافت می‌کردند.

تحول دیگر در عرصۀ سربازی، احتساب بخشی از فعالیت جوانان ایرانی بالای ۱۶ سال به عنوان قسمتی از خدمت سربازی بود. معافیت‌هایی مانند فرزندان ایثارگران و خانواده‌های مستضعف تصویب شد. بعد از مدتی بنیاد نخبگان نیرو‌های مسلح شکل گرفت که نخبگان دانشگاهی با انجام پروژه‌های علمی و گذراندن دورۀ آموزشی کارت پایان خدمت دریافت می‌کردند، طرح دیگر اعطای کسری خدمت به پژوهشگران بود که بر اساس توانایی خود از ۲ تا ۲۱ ماه کسر خدمت دریافت می‌کردند.

قوانین مختلف در مکانیسم‌های مختلفی شکل می‌گیرد، برای مثال برخی مشاغل خاص مانند معلم‌ها و ملوانان در سال ۱۳۴۲ ه. ش معاف شدند و پس از انقلاب نیز این قانون ادامه پیدا کرد و مشاغل و سازمان‌های دیگری هم اضافه شدند. در حال حاضر معلمان خلبانان، کشتیرانی، بهداشتیاران از خدمت معاف هستند. البته بعضا  اجرای ضعیف این قوانین را می‌بینیم که به دلایل مختلفی من‌جمله نبود هماهنگی‌های بین بخشی و امکانات ضعیف سازمان‌های دولتی برمی گردد.

چرا ما اصرار بر ادامه خدمت نظام وظیفه در کشورمان بر روال فعلی داریم؟

عوامل مختلفی برای اتخاذ تصمیمات کلی در مورد سربازی وجود دارد که در مباحث عامیانه مدنظر قرار نمی‌گیرد؛ مسائلی مانند راهبرد دفاعی کشور و تهدیدات امنیتی، که متوجه مرز‌ها و کلیت نظام جمهوری اسلامی است.

کشور‌های اروپایی مانند ما درگیر تهدیدات جدی نظامی نیستند و از طرفی وسعت بسیار کمی دارند که اموری مثل جا به جایی نیرو را بسیار کاهش می‌دهد.  پیمان‌های نظامی نیز علت دیگر است، شما در جنگ تحمیلی دیدید به دلیل همین پیمان‌های نظامی بسیاری از کشور‌ها حامی حزب بعث بودند، اما در جنگ کویت به یاری کویت رفتند؛ بنابراین پیمان‌های نظامی نیز اثر گذارند.

آیا توانسته ایم مطابق اهداف نظام جمهوری اسلامی سرباز تراز انقلاب تربیت کنیم؟ آیا منزلت و شان جوانان در سربازی حفظ شده ارتقا می‌یابد؟ مشکل از چیست؟

معتقدم در حال حاضر سرباز تراز انقلاب اسلامی نتوانستیم تربیت کنیم و مقام معظم رهبری بیشترین مطالبه را در این خصوص دارند، البته تلاش‌های زیادی نیز انجام شده، اما با وضعیت مطلوبی که مدنظر انقلاب اسلامی بود فاصله دارد.

یکی از این اقدامات اجرای طرح میثاق بود تا فاصله بین سرباز و رده‌ها کاهش پیدا کند، در این طرح وظایف تمام ارکان دخیل در سربازی اعلام شد یا طرح مودت به دنبال تنظیم روابط بین فرمانده هان و سربازان بود، طرح بعدی مشاور سرباز بود که بر اساس آن هر فرمانده با درجۀ سرهنگی به بالا باید یک مشاور سرباز داشته باشد، در طرح معین مقرر شده هر ۱۰ سرباز همراه با یک نیروی کادر به اموری مانند تفریح و فعالیت‌های گروهی بپردازند به طور قطع اشکالاتی وجود داشت، اما تلاش کردیم تا شأن سرباز حفظ شود.

سرباز باید شأن زیادی داشته باشد، برای مثال هزینه‌های درمانی آن‌ها باید توسط دولت پرداخت شود، در بحث اعزام باید امکانات خوبی داشته باشد، در طول خدمت حقوق مناسبی دریافت کند، غذا، لباس و امکانات خوبی داشته باشد، خوشبختانه برای همۀ این موارد قانون وجود دارد به عنوان مثال از سال ۱۳۶۶ قرار بود که سربازان دچار فقر مالی نباشند توسط دولت خود و خانوادۀ ایشان تأمین مالی شوند، اما اجرا نمی‌شود و یا در قانون آمده باید تسهیلاتی به مانند استفاده رایگان از خدمات شهری مثل استفاده ازمترو، اتوبوس و سایر این موارد برای سربازان پیش بینی و اجرایی شود، اما شور بختانه اجرا نمی‌شوند.

یکی از دغدغه‌های اساسی جوان این است که خدمت سربازی فرد را به مدت دو سال از چرخه شغل، درآمد و زندگی جدا می‌کند نیرو‌های مسلح چه راه حلی برای رفع این نگرانی و دغدغه‌ها داشته اند؟

براساس رهنمود‌های رهبری و ابلاغ سرداررئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح، قرارگاه مهارت آموزی ستاد کل تشکیل شد تا هر سرباز موظف باشد در طول مدت سربازی دست کم یک مهارت بیاموزد و از آن استفاده کند، این قرارگاه سرباز ماهر تربیت می‌کنند تا در جامعه با شرایط بهتری زندگی کنند، البته از نهاد‌های مختلف مانند مجلس انتظار داریم که ستاد کل را در این زمینه یاری کنند، سرباز پیش از آغاز دوران خدمت وظیفه این امکان را دارد که وضعیت مهارت‌های خود را در سایت "سرباز ماهر" درج کند و می‌تواند مدارک خود را ارائه کند یا اگر مدرک ندارد در آزمون‌های ادواری شرکت کند، نوع دیگر آموزش و آزمون در محیط عملی کار است و نوع آخر شرکت در کلاس‌های تئوری و عملی و کسب مهارت ویژه است.

اقدام بعدی نیرو‌های مسلح حمایت از سربازان پس از خروج وی می‌باشد که وی مشخصات خود را در سامانۀ ماهر ثبت می‌کند و ستاد کل برای مدت ۲ سال وی را رصد می‌کند تا امکان به دست آوردن شغلی برای وی فراهم شود همینطور تا حد امکان با اعطای تسهیلات مادی به یاری وی  در می‌آید. یکی از اهداف، افزایش انگیزه و هدایت وی به بازار کار است تا عقب ماندگی وی از بازار کار جبران شود و از همۀ نهاد‌ها و قانون گذاران دعوت می‌کنیم که نیرو‌های مسلح را یاری کنند.

سردارضمن تشکر در اولین حضورتان، چه نکته و تکاتی را در جمع بندی و پایان اولین بخش سخنان خود داریدکه برای خوانندگان مطرح فرمایید؟

اولین نکته اینکه بر اساس  قانون، سربازان عضوی از نیرو‌های مسلح هستند و تفاوتی با یکدیگر ندارند، اما این امکان وجود دارد که در سیستم سلسله مراتبی افرادی که در جایگاه پایین تری قرار دارند، احساس رضایت نداشته باشند، اما جوانان عزیز این مرز و بوم باید توجیه شوند که چنین چیزی وجود نداشته و تفاوت‌ها فقط در سلسله مراتبی و تشکیلاتی است.

مسئلۀ دیگر سختی‌های دورۀ آموزش است که احساس خوبی برای سرباز ایجاد نمی‌کند، در حالی که باید بدانند که هدف از آموزش‌های سخت، آزار و اذیت سربازان نیست، آن‌ها تلاش می‌کنند که سرباز به ورزیدگی برسد تا در میدان جنگ بتواند ایستادگی کند.

سربازی یک مسئله عمومی است. ما همواره از مسئولین و بخصوص سیاستمداران خواسته ایم که پیش از طرح رسانه‌ای نظرات خود در حوزه خدمت مقدس سربازی، با کارشناسان و متخصصان امر مشورت کنند؛ چرا که امنیت یک مسئله تخصصی است و الگوی دفاعی هر ملت هم بر اساس ویژگی‌های بومی همان کشور باید ترسیم شود. امنیت نعمتی است که نمی‌توان به راحتی آن را نادیده گرفت و باید طرح‌های ما کارشناسی شده در جامعه طرح  و تصویب شود. ستاد کل و مجموعه‌های نیرو‌های مسلح از همۀ مسئولین دعوت می‌کنند که در بهبود وضعیت سربازی به آن‌ها یاری برسانند

خطاب آخر و مطلب مهم من به جوانان این است که دربارۀ سربازی بر اساس واقعیات موجود عمل کنند و وعده‌های مسئولین غیر مرتبط را در نظر نگیرند. برای مثال یک نماینده طرحی را مطرح کرده،  بنابراین من صبر کنم تا طرح وی به تصویب برسد و سربازی را انجام ندهم. این مشکلات عدیده‌ای را برای جوان ایجاد می‌کند. مسئله خدمت وظیفۀ عمومی یک امر حاکمیتی و پیچیده است که نباید بر اساس احتمالات در مورد آن تصمیم گرفت بنابراین به جوانان توصیه می‌کنم در اسرع وقت سربازی خود را انجام دهند و متوقف به طرح و تصمیمات نشوند.

 

/انتهای پیام/