گروه دین و اندیشه «سدید»؛ سید محمود نجاتی حسینی: با توجه به این که نهاد مدرن «دانشگاه» متکفل شناخت حقیقت، کسب فضیلت، آموختن دانش و مهارت و تمرین مدنیت و عقلانیت است، لذا در فضای دانشگاهی - جایی که دانشگاهیان در آن زیست می‌کنند - دو عامل مهم «مسئولیت اجتماعی» و «اخلاق دانشگاهی» به هم گره خورده‌اند. هم جامعه و هم اجتماع دانشگاهی متوقع است که دانشگاهیان تعهدات سازمانی خود را صرفاً به آموزش و پژوهش دانشگاهی معطوف نکنند؛ بلکه فراتر از آن خود را در تراز هویتی یک «شهروند دانشگاهی» که دارای مسئولیت نسبت به محافظت از کیان تاریخی، فرهنگی و معنوی جامعه و هویت اجتماعی، اخلاقی و علمی دانشگاه است، نیز تصور کنند.
به لحاظ اهمیت این موضوع، این نوشتار درباره ماهیت و مکانیزم تحقق چنین نسبتی میان «مسئولیت اجتماعی» و «اخلاق دانشگاهی» و «شهروندی دانشگاهی» است؛ لذا نوشتار در پی آن است که درباره چند مضمون مهم و مرتبط توضیحاتی ارائه دهد:
اول، چه تعبیر مناسب و کاربردی و راهبردی از مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌توان داشت؟
دوم، اخلاق دانشگاهی که موتور محرک مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌باشد، به چه معنا است؟
سوم، اخلاق دانشگاهی و مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان، چگونه به شهروندی دانشگاهی مرتبط می‌شوند؟
چهارم، مهم‌ترین سپهرهای دانشگاهی و قلمروهای حوزه عمومی که در آن مسئولیت اجتماعی دانشگاهی و اخلاق دانشگاهی به هم می‌پیوندند، کجاست؟
پنجم، مهم‌ترین چالش‌های جامعه و دانشگاه که پیش روی ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است، چیست؟
ششم، با توجه به مقتضیات جامعه‌شناختی ایران اسلامی و شئون سازمان کنونی دانشگاه ایرانی، چه راهبردهایی برای بهینه‌کردن روند و فرایند ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌توان طرح نمود؟
نگارنده در این نوشته، هم برحسب تجربه زیسته‌اش در سازمان فضای دانشگاه ایرانی و نیز در حد تجربه دانشی‌اش در مطالعات دانشگاهی[1] و همچنین بر مبنای سهم مشارکتی خود در پیشبرد مسئولیت اجتماعی در دانشگاه[2] و نیز محدوده فهم خود از این مسائل، برای این پرسش‌ها، چند بحث را به‌عنوان پاسخ راهنما طرح می‌کند که می‌توان آن‌ها را در اجتماعات آکادمیک به بحث و گفتگوی جمعی و نقد و نظر گذاشت.
اول؛ چه تعبیر مناسب و کاربردی و راهبردی از مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌توان داشت؟
می‌توان «هرگونه حساسیت اجتماعی به تغییر محیط زندگی و نیز حس تأثیرگذاری مثبت بر محیط زندگی برای تصحیح روال زندگی و بهبود محیط طبیعی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و تعهد و تکلیف اخلاقی به مشارکت فعال و جدی و سازنده در زندگی گروهی و جمعی را به‌عنوان ماهیت «مسئولیت اجتماعی» لحاظ کرد. این مسئولیت اجتماعی، هنگامی که متوجه دانشگاهیان در دانشگاه و جامعه است، عنوان «مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان» را به خود می‌گیرد. مصادیق مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان، می‌تواند طیف گسترده‌ای از رفتارها را شامل شود؛ از دگر انتقادی و خود انتقادی تا روشنگری و اطلاع‌رسانی صحیح و آگاهی‌بخشی به دانشگاهیان و افکار عمومی و نیز از سیاست‌پژوهی تا سیاست‌سازی و مشاوره غیرانتفاعی و نهادسازی و کارگروهی داوطلبانه و مشارکت در انجام امور خیریه در حوزه عمومی و جامعه مدنی.
دوم؛ اخلاق دانشگاهی که موتور محرک مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌باشد، به چه معنا است؟
ما به ارزش‌های مثبت و هدایت‌کننده و سازنده‌ای که حاکم بر رفتار حرفه‌ای و مدنی دانشگاهیان و محاط بر سازمان فضای دانشگاه است و موجب می‌شود تا دانشگاه، دانشگاه بماند و اعتبار حرفه‌ای و علمی و اخلاقی آن به‌عنوان یک نهاد مقدس در کنار نهاد دین حفظ شود و نیز دانشگاهیان به‌عنوان افراد فرهیخته جامعه و مروج معنویت و عقلانیت و مدنیت فرد دانشگاهی محسوب شوند، به‌عنوان اخلاق حرفه‌ای و مدنی دانشگاهی نگاه می‌کنیم. اینها قواعد و هنجارهای فنی، حرفه‌ای، فرهنگی و اجتماعی برای انجام فعالیت‌های دانشگاهی و ابزار بهبود فعالیت دانشگاهیان در محیط دانشگاه از کلاس درس تا میدان پژوهش و لابراتوار و همایش‌های علمی و مشاوره و سیاست‌پژوهی و سیاست‌گذاری در سطح جامعه و دولت و نهادهای عمومی هستند. مصادیق اخلاق دانشگاهی به این معنا شامل «انسان‌گرایی، علم‌دوستی، حقیقت‌جویی، وظیفه‌گرایی، دقت نظر، کنجکاوی تخصصی، تعهد فردی، امانت‌داری، دلسوزی، انصاف، صداقت، درست انجام‌دادن امور آموزش و پژوهش، مشاوره و راهنمایی و سیاست‌پژوهی» است.
مصادیق اخلاق دانشگاهی به این معنا شامل «انسان‌گرایی، علم‌دوستی، حقیقت‌جویی، وظیفه‌گرایی، دقت نظر، کنجکاوی تخصصی، تعهد فردی، امانت‌داری، دلسوزی، انصاف، صداقت، درست انجام‌دادن امور آموزش و پژوهش، مشاوره و راهنمایی و سیاست‌پژوهی» است.
سوم؛ این دو چگونه به شهروندی دانشگاهی مرتبط می‌شوند؟
با توجه به این که «شهروندی» به یک معنای فرهنگی، اجتماعی، مدنی، حقوقی و سیاسی رایج و متعارف آن در سطح جهانی، نوعی هویت مدرن و نیز نوع خاصی از احساس وظیفه و تکلیف نسبت به مشارکت فعال و آگاهانه و غیرانتفاعی در جامعه برای بهبود زندگی گروه و وضعیت حوزه عمومی و جامعه مدنی است و لذا این شهروندی نوعی اخلاق مدنی و مسئولیت جمعی را نیز ایجاب می‌کند؛ بنابراین فی‌نفسه شهروندی حاوی اخلاقیات و مسئولیت‌پذیری نیز هست. هرچند شهروندی به‌عنوان یک معادله اجتماعی و فرهنگی حاوی «حق و وظیفه» است، با این حال، اخلاق شهروندی حکم می‌کند تا شهروندان بیشتر به ایفای وظایف و تعهدات و تکالیف اخلاقی‌شان در قبال دیگران احساس مسئولیت کنند تا این که لزوماً به فکر برخورداری از منافع حقوقی و قانونی ایشان باشند. از این لحاظ «شهروندی دانشگاهی» قلمروی از شهروندی است که در آن دانشگاهیان، رعایت اخلاق دانشگاهی و مسئولیت اجتماعی دانشگاهی - به معنایی که پیش‌تر گفتیم - را هم در سازمان فضای دانشگاه و هم در سطح جامعه محلی، منطقه‌ای، بومی، ملی و جهانی به‌عنوان یک وظیفه شهروندی مدنظر قرار می‌دهند و آن را نیز اولویت پروژه سیاست زیست فردی و جمعی‌شان در دانشگاه و جامعه قرار می‌دهند.
چهارم؛ مهم‌ترین سپهرهای دانشگاهی و قلمروهای حوزه عمومی که در آن مسئولیت اجتماعی دانشگاهی و اخلاق دانشگاهی به هم می‌پیوندند کجاست؟
به نظر می‌رسد مهم‌ترین توپوس‌ها یعنی فضاهای مهم، مؤثر و مقوم فرهنگی - اجتماعی که در آن می‌توان شاهد بروز و ظهور مسئولیت اجتماعی دانشگاهی و اخلاق دانشگاهی بود، در سطح دانشگاه عبارت‌اند از: «تدریس به‌صورت گفتگوی انتقادی راهبردی در کلاس درس؛ گفتگوی انتقادی راهبردی علمی و بحث در دپارتمان‌های آموزشی؛ بحث اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، حقوقی، اخلاقی و معنوی در انجمن‌های علمی دانشجویی؛ دیالوگ‌های علمی در محافل علمی و همایش‌ها؛ بحث‌های جمعی راهبردی در انجمن‌های صنفی دانشجویی و دانشگاهی و مباحث علمی در انجمن‌های علمی رسمی دانشگاهی».
اما در سطح جامعه می‌توان بروز مسئولیت اجتماعی دانشگاهی و اخلاق دانشگاهی را در «انجام پژوهش غیرانتفاعی به نفع مردم و جامعه، دادن مشاوره غیرانتفاعی به نهادهای مردم مدار، مشارکت در سازمان‌های مردم‌نهاد، تلاش برای سیاست‌پژوهی مردم مدار و سیاست‌سازی مردم‌گرا، کمک به امور خیریه، روشنگری انتقادی راهبردی برای افکار عمومی در حوزه عمومی و فضای مجازی و شبکه اجتماعی و رسانه و تلاش برای رعایت حقوق بشر و شهروندی و کوشش برای حفظ محیط‌زیست و زیست‌بوم طبیعی و توسعه پایدار» ملاحظه نمود.
به نظر می‌رسد که با توجه به شرایط کنونی جامعه، از لحاظ جامعه‌شناختی می‌توان چالش‌هایی را که پیش روی ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است را ناشی از دیالکتیک میان ساختار و کنشگر دانست.
پنجم؛ مهم‌ترین چالش‌های جامعه و دانشگاه که پیش روی ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است، چیست؟
به نظر می‌رسد که با توجه به شرایط کنونی جامعه، از لحاظ جامعه‌شناختی می‌توان چالش‌هایی را که پیش روی ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است را ناشی از دیالکتیک میان ساختار و کنشگر دانست. منظور از چالش‌های ساختاری، مسائل و مشکلاتی هستند که ناشی از وضعیت نامناسب و نامساعد سیاسی و غلبه جو امنیتی شده بر محیط و سازمان آموزش عالی و دانشگاه برای ایفای درست مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است. جو دانشگاه به‌عنوان یک فضای امنیتی و اطلاعاتی و سیاسی شده تحت مراقبت و یک فضای بازداشتگاهی (به‌اصطلاح میشل فوکو - فیلسوف اجتماعی پساختارگرا -) مانع از هر گونه ایفای مسئولیت اجتماعی و شهروندی دانشگاهی است. اما منظور از «چالش‌های کنشگری»، مسائل و مشکلاتی است که ناشی از روحیات فردگرا و محافظه‌کاری و منفعت جویی فردی دانشگاهیان و زیست فردی منزوی دانشگاهی آنان به‌عنوان یک فرد دانشگاهی متفرد و دور از اجتماع است.
ششم؛ با توجه به مقتضیات جامعه‌شناختی ایران اسلامی و شئون سازمان کنونی دانشگاه ایرانی، چه راهبردهایی برای بهینه‌کردن روند و فرایند ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌توان طرح نمود؟
همان‌گونه که دانشمند اجتماعی برجسته، آقای امیل دورکیم به‌درستی تذکر داده است، از لحاظ جامعه‌شناختی مسائل اجتماعی راه‌حل اجتماعی و علمی - نه راه‌حل ایدئولوژیک و غیرعلمی - دارند؛ بنابراین باتوجه‌به ماهیت جامعه‌شناختی چالش‌های ساختاری و کنشگری که مانع ایفای «مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان در دانشگاه و جامعه» می‌شود؛ راه‌حل کارشناسی معقول، علمی، سازنده، کاربردی و راهبردی نیز رفع همین موانع مزبور است.
[1] به عنوان نمونه نگاه شود به :
*نجاتی حسینی ، سید محمود( 1396) تبار شناسی کلاس درس دانشگاهی درایران : تجربه های تاریخی وتجربه های زیسته،تهران، موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی(وزارت علوم، تحقیقات وفناوری )./ شهروندی دانشگاهی ایران،تهران، موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی (وزارت علوم ، تحقیقات وفناوری ).
- نجاتی حسینی ، سید محمود( 1399)«از شهروندی مدنی تا شهروندی دانشگاهی»،جستار منتشره در سایت خبرگزاری مهر،29 شهریور 1399 ، قابل دسترسی اینترنتی در لینک زیر:
https://www.mehrnews.com/news/5027433
-نجاتی حسینی ، سید محمود (1401) «شهروندی دانشگاهی درایران چگونه است ؟»، یادداشت منتشره در سایت خبرگزاری کتاب ایران( ایبنا)، 3 فروردین 1401 ، قابل دسترسی اینترنتی در لینک زیر:
https://www.ibna.ir/fa/note/319617
[2] به عنوان نمونه نگاه شود به :
*نجاتی حسینی، سید محمود(1402)«تجربه های مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان »، از سلسله نشست های آنلاین "انجمن ترویج فرهنگ مسئولیت اجتماعی"(#CASRAA)؛ "گروه مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان درفضای مجازی (ماد)"، وبینار دوم،جمعه 14 مهر 1402 ،ساعت 21 تا 23 در فضای گوگل میت / خلاصه بحث - قابل دسترسی اینترنتی در لینک های زیر :
https://t.me/smnejatihosseini/7192
https://t.me/smnejatihosseini/7193
https://t.me/smnejatihosseini/7194
/ انتهای پیام /
