لزوم تبیین پوشش اسلامی در ساختار آموزش عالی کشور

به گزارش فرهنگ سدید -  محمد بختیاری: پوشش مناسب، به منزله یک ارزش اجتماعی و بخش جدایی ناپذیر هویت و فرهنگ اسلامی از ارزنده­ترین نمودهای فرهنگی­اجتماعی در جامعه اسلامی است که درپرتوی رعایت آن زمینه های تکامل زن و مرد در عرصه های مختلف فراهم می شود. پوشش اسلامی برای مردان و زنان، علاوه بر کارکرد فردی از کارکرد اجتماعی نیز برخوردار است و با کنترل غرایز انسانی بر تحکیم اصول اخلاقی می افزاید.

با توجه به جمعیت بیش از 4 میلیونی دانشجویان در کشور که بیشتر شامل جوانان می شود، مسئله پوشش اسلامی در ساختار آموزش عالی کشور از اهمیت خاصی برخوردار می شود چرا که به عقیده کارشناسان رفتار پوششى در عين حال نشان هايي از باورها و اعتقادات شخصى نيز محسوب مى شود و از اين بُعد بيشــتر مورد بررسی نظام های تربيتى و سیاسی داراى هنجار پوششــى قرار مى گيرد. نظام تربیتی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران نیز از جمله این نظام ها است و باید شيوة پوشش در بين اقشار مختف مخصوصأ دانشجویان هم­نوا با معيارها و هنجارهاى رسمى و پذيرفته شده کشور باشد.

آنچه امروز می توان از آن به عنوان الگوی پوشش دانشجوی ایرانی نام برد فاصله زیادی با ارزش ها و هنجارهای یک جامعه اسلامی دارد. پوشش نه چندان مناسب دانشجویان يكي از آسيب هاي اجتماعي رايج در جامعه تحصیل کرده ماست که با توجه به پيشينه فرهنگ ایرانی اسلامی، الگوي تربيت دینی، حساسيت هاي افكار عمومي و سياست هاي فرهنگي نظام به هیچ عنوان قابل پذیرش نیست. البته این مسئله پديده مانند سایر مسائل فرهنگي ـ اجتماعي نتیجه ای از مجموعه عللی است که زمینه تحقق و پدیداری آن را فراهم ساخته است، لذا از سویی شناخت درست و تحلیل واقع بینانه آن نیازمند شناخت و اشراف بر همان عوامل است. به عبارت دیگر در بسیاری از موارد دانشجویان تحت تأثیر دلایل و زمینه‌های مختلف به بدپوششی روی می آورند، به این معنا که علت و ریشه واحد موجب بدپوششی آنان نشده است، بلکه مجموعه ای از علل و عوامل فرد را در این موقعیت قرار داده است و از این روی لازم است در تحلیل و اولویت بندی عوامل و همچنین ارائه راه کار به این مسئله دقت داشت.

مطالعه ضوابط و قوانین نوع پوشش دانشجویان در برخی از دانشگاه‌های مطرح دنیا

قانون و مقرّرات در هر اجتماع مجموعه‌ای تنظیم‌کننده و نظم‌دهنده افراد آن جامعه است و هر اجتماعی مبتنی بر هر  مذهب، متناسب با فرهنگ و رسوم خود با وضع قانون و مقرّرات سعی در رسیدن به ایجاد نظم در و دوام ارزش‌های خود دارد. از این روی در بسیاری از دانشگاه‌های مطرح جهان، ضوابطی برای پوشش در قالب Dress Code در نظر گرفته شده که نشان دهنده اهمیت وجاهت دانشجو و نوع پوشش او است. در ادامه ضوابط پوششی 3 دانشگاه تگزاس، هُوارد و آکسفورد مور بررسی قرار گرفته است.

1. در دانشگاه تگزاس آرایش صورت برای مردان و زنان در صورتی مجاز است که برای بهبود ظاهر طبیعی فرد به کار رود و موجبات کاستی در ظاهر وی را به همراه نیاورد، از این رو هرگونه آرایش غلیظ و نامتعارف در این دانشگاه ممنوع است. پوشیدن شلوارک و هرگونه پوشش تنگ و چسبان برای مردان و زنان ممنوع است، همچنین پوشیدن شلوار ورزشی و کِشی (ساپورت) در محیط دانشگاه ممنوع است.[1]
2. در دانشگاه هُوارد، دانشجویان موظفند در محیط خوابگاه و رستوران بلوز، پیراهن یا ژاکت یقه‌دار و یا بدون یقه بپوشند. پوشش شلوار آنها نیز بایستی بدون پارگی و ضخیم باشد و افرادی که مایل به شرکت در برنامه‌های ورزشی هستند بایستی لباس و پوشش مناسب داشته باشند.[2]
3. در دانشگاه آکسفورد، دانشجویانی که خواستار شرکت در مراسم فارغ التّحصیلی خود هستند بایستی صرفاً لباس و پوشش مصوّب دانشگاه را داشته باشند و از فارغ‌التّحصیلی دانشجویانی که بدین موضوع توجه نداشته باشند جلوگیری می شود. مردان بايستی از كت و شلوار تيره، پيراهن سفيد ساده، كراوات و جوراب استفاده کنند. زنان نيز بايد دامن تيره يا شلوار، بلوز سفيد، كراوات سياه، كفش سياه و در صورت نياز يك كت تيره بپوشند .لباس زنان در دانشگاه نباید پشت باز و یا آستین کوتاه باشد. دامن و شلوارک نباید بالاتر از زانو باشد. هرگونه آرایش نامتعارف ممنوع است.[3]

وضعیت شناسی علل و عوامل بدپوششی در برخی دانشگاه های کشور از نگاه دانشجویان

در سال­های اخیر با توجه به اهمیت سبک پوشش دانشجویان، پژوهش و پیمایش های مختلفی در سطح کشور و به صورت کانونی انجام گرفته است. به عنوان مثال در سال 91 پژوهشی با روش كیفي گروه كانوني[4] با موضوع بررسی علل بی حجابی دختران دانشجو در دانشگاه تهران انجام شد (کرم اللهی و همکاران) و طبق نتایج به دست آمده، اولین و مهمترین نکته فقدان معرفت و شناخت لازم در خصوص گرایش یا عدم گرایش به حجاب در بین دانشجویان بود و البته دانشجویان محجبه نیز فاقد دلایل محکم، روشن و مستدلي برای انتخاب خویش بودند. همچنین ناتواني دستگاه های فرهنگي در طراحي و ترویج سبک زندگي دیني و اسلامي در سطح جامعه به ویژه در بین دختران از دیگر مسائل مطرح شده از سوی شركت كنندگان در جلسات گروه كانوني بود.

در پژوهش دیگری که در سال 95 در دانشگاه شیراز با موضوع علل بدپوششی از دید دانشجویان صورت گرفت (فرزانه و همکاران) ، عوامل فردی- خانوادگي مؤثر بر پوشش دانشجويان، شامل اعتقادات مذهبي فرد، اعتقادات مذهبي والدين، وضعيت و طبقه خانوادگي، هويت فرد، درجة ايمان و توجه به دستورات الهي، عواملي چون خودابرازی و خودنمايي است. همچنین عوامل فرهنگي- تربيتي و سياسي- اجتماعي نیز در ضعف پوشش دانشجویان نقش مهمی داشتند.

در سال 93 نیز پژوهشی با عنوان بدپوششی از دید دانشجویان در دانشگاه بابل انجام شد (باکوئی و همکاران) که نتایج آن بسیار جالب توجه بود. دانشجویان چهار عامل را موثرترین عوامل در گرایش به بدحجابی دانستند. این عوامل به ترتیب 51 درصد مدپرستی، 45.3 درصد جلب توجه برای دیگران، 43 درصد تأثیر دوستان و 39.5 درصد اعتقادات مذهبی بودند.

بررسی علمی علل و عوامل بدپوششی دانشجویان در کشور

يكى از بزرگترين معضلات كشور طى ساليان گذشته كمرنگ شــدن تدريجى فرهنگ پوشش اسلامی در میان دانشجویان بوده که علل و عوامل مختلفی را شامل می شود. علل و عوامل فردی، اجتماعی و فرهنگی از جمله مواردی هستند که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.

1. علل و عوامل فردی در بدپوششی

تعداد زیادی از عوامل گرایش به بدپوششی، علل فردی و درونی هستند که مربوط به خود افراد است و به زمینه‌های دانشی، بینشی و روان‌شناختی بازمی گردد.

• زمینه‌های دانشی (ناآگاهی و کم اطلاعی)

ریشه بدپوششی در بسیاری از دانشجویان ، عدم آگاهی و علم کافی نسبت به مسئله حجاب و پوشش است. افرادی که از اصل حکم حجاب آگاهی کافی ندارند، افرادی که نسبت به حدود و جزئیات حجاب آگاهی کامل ندارند، افرادی که از فواید پوشش اسلامی بی اطلاع هستند، افرادی که از آسیب های بدپوششی بی اطلاع هستند و افرادی که احکام حجاب را نادرست آموخته‌اند همگی در این دسته بندی قرار دارند.

• زمینه‌های بینشی(ضعف در باورمندی)

پوشش فرد نمادی از حقیقت باطنی و بیانگر اندیشه‌ها و نظام ارزشی اوست، نگرش‌های فرد به فلسفه خلقت انسان، معاد، قیامت و... در ساحت‌های مختلف حیات او از جمله نوع پوشش اثر گذار است. هر چه نگرش‌های انسان نسبت به ابعاد مختلف زندگی عمیق تر و ناظر باشد نوع پوشش او نیز از غنای فرهنگی و اعتقادی بیشتر برخوردار خواهد بود فلذا ضعف ایمان و اعتقادات به ضعف پوشش و حجاب منجر می‌شود.

• زمینه‌های انگیزشی(زمینه‌های روان شناختی)

بسیاری از رفتارهای انسان بیش از آنکه ریشه‌ و زمینه‌ عقلانی و فکری داشته باشد، تحت تأثیر محرّک‌ها و عوامل روان شناختی و انگیزشی است، بعضی از افراد بدحجاب و بدپوشش نیز، متأثر از همین محرّک‌ها، به این انتخاب دست می‌زنند. البته باید گفت این تأثیرپذیری الزاماً به معنای آسیب و اختلال روانی  نیست؛ بلکه در اثر سوء مدیریت در زمینه نیازها و تمایلات طبیعی پدید آمده است.

2. علل و عوامل اجتماعی در بدپوششی

• خانواده

خانواده نخستین و مؤثرترین محیط تربیتی انسان  است که به مثابه‌ هسته اصلی و اولیه جامعه، حالات فكری و روانی فرد را شکل می‌دهد و از این جهت نقش خانواده و اعضای آن، در هویت، فرهنگ و افکار و عقاید افراد انکار ناپذیر است. فلذا اگر خانواده‌ای که فرد در آن تربیت می‌شود دارای افکار صحیح و اسلامی باشند، آن فرد نیز به عنوان آینده ساز جامعه دارای تفکرات اصولی و ارزشی خواهد شد.

• محیط دوستان و هم سالان

انسان ذاتا موجود اجتماعى است و نمى‏تواند به تنهایى و به دور از اجتماعات انسانى زندگى كند. انسان ها ناگزیر از تعامل و داد و ستد روحى و فرهنگى با یكدیگرند كه در ضمن آن زمینه‏هاى آشنایى، دوستى و همنشینى آنان فراهم مى‏آید و نیازهاى فطرى و عاطفى آنان تأمین مى‏شود و چون گروه همسالان و دوستان الگوهای مورد قبول یک فرد در شیوه گفتار، کردار، رفتار و مَنِش هستند، فرد برای اینکه مقبول جمع دوستان و همسالان افتد و با آنان ارتباط و معاشرت داشته باشد، ناگزیر از پذیرش هنجارها و ارزش های آنان است. در غیر این صورت، از آن جمع طرد می شود. از این رو، به شدت متأثر از آن گروه می شود، تا حدّی که اگر بنا باشد در رفتار فرد تغییری ایجاد شود یا باید هنجارها و ارزش های آن جمع را تغییر داد یا ارتباط فرد را با آن گروه قطع کرد. دوست های ناباب، ترس از سرزنش دیگران، چشم و هم چشمی، الگوهای ناهنجار و تقلید جاهلانه و مد و مدپرستی از جمله عوامل موثر بر بدپوششی به حساب می آیند.

• محیط جامعه

جوّ عمومی و فضای جامعه عامل بسیار موثری در کج روی افراد است و در اثر تأثیرات اجتماعی، سبک و الگوی پوشش افراد دچار تغییرات مخرب می شود و درحقیقت این جامعه است که افراد را به یک سمت می کشاند. به عنوان نمونه می توان از وضعیت زنان در جامعه پیش از انقلاب اسلامی سخن گفت. پیش از انقلاب اسلامی، در ایران نیز مانند سایر جوامع غرب زده، زن به عنوان وسیله‌ای شهوانی قلمداد می شد که کارکرد جنسی داشت اما پس از آن و به برکت انقلاب اسلامی، زن‌ها توانستند هویت ایرانی و اسلامی خود را بازیابند.

همچنین ترک فریضه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی از جمله مواردی است که لازم است بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد زیرا ترک این فریضه حیاتی برای فرهنگ و ارزش های جامعه اسلامی سهم مهلکی خواهد بود.

3. علل و عوامل فرهنگی بدپوششی

فرهنگ، مجموعه‌اى از ارزش ها، منش ها، روش ها و نگرش هاى جامعه است که بسیار گسترده و متنوع است و عوامل و زمینه‌هاى آن گوناگون و فراگیر است. نقص در آموزش شامل محتوای آموزشی نامناسب و ناکارآمد، محیط آموزشی، اساتید و کادر آموزشی، تهاجم فرهنگی شامل دین زدگی و دین گریزی، ماهواره و استفاده ناصحیح از فضای مجازی از جمله علل و عواملی هستند که باعث ترویج سبک پوشش غربی و ابتذال در پوشش اسلامی می شود.

چه باید کرد

پژوهش حاضر در پی یافتن علل و عوامل بدپوششی و چراییِ آن است. با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شد ورای هر فرهنگ و هنجار در جامعه که ممکن است مانند جوامع غربی کاملاً لیبرالیزه شده باشد، جوامع دانشگاهی مشمول ضوابط و قوانین مشخصی درباره سبک و نوع پوشش دانشجویان است. حال آنکه در نظام جمهوری اسلامی ایران این مسئله باید به طور جدی‌تر مورد تأکید قرار گیرد زیرا در ایران علاوه بر فرهنگ غنی ایرانی، فرهنگ ، تاریخ  و تمدن اسلامی نیز درآمیخته و دانشگاه‌های کشور به‌عنوان مهم‌ترین نهاد عقلانیت جامعه باید الگوی مناسبی در این مسئله برای سایر بخش‌های جامعه باشد.

مهم‌ترین عاملی که در مسئله بدپوششی دانشجویان مؤثر است، عدم شناخت و معرفت آنان نسبت به الزام پوشش مناسب است. تشکل‌های فرهنگی دانشجویی که به نوعی محل رجوع دانشجویان هستند می توانند با تدارک دوره‌های معرفت افزایی برای دانشجویان در قالب کارگاه، کلاس آموزشی متنوع و تولیدات محتوای رسانه‌ای به افزایش سطح معرفت و شناخت دانشجویان نسبت به عوامل بدپوششی و عواقب آن اقدام کنند.

از عوامل مهم دیگر، هويت بخشی به دانشجو و التزام آنان به اعتقادات معنوی و فرایض اسلامی است. چرخش ارزش‌ها و بی‌اعتنایی به آن  هویت دانشجو در یک جامعه اسلامی را دچار تزلزل و غرب‌گرایی می‌کند. از آنجا که مسئله تعلیم و تربیت یک مسئله حاکمیتی به حساب می‌آید و با توجه به اینکه اسناد بالادستی ارزشمندی نظیر سند اسلامی سازی دانشگاه نگاشته شده، مسئولین  وزارت علوم باید بیش از پیش نسبت به اجرایی کردن مفاد آن اهتمام ورزند. امری که متأسفانه تاکنون چندان محقق نشده است.

[1] https://studenthandbook.txstate.edu/

[2] http://www.howard.edu/policy/academic/codeofconduct.htm

[3] https://www.ox.ac.uk/students/academic/dress?wssl=1

[4] Focus Group