گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ مهسا مولائی‌پناه: در اسلام، انسان موجودی است که امانتدار خداست و برگیرنده امانتی که خدا بر زمین و آسمان و کوه‌ها، عرضه کرد و نپذیرفتند. امانت را انسان برداشت یعنی مسئولیت را پذیرفت که امانت همان مسئولیت است.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «اِنَّ السَّمْعَ والْبَصَرَ والفُؤاد کُلُّ اولئکَ کانَ عَنْهُ مَسْئُولا» گوش و چشم و دل -احساس- همه مسئول هستند، یعنی مسئولیت بر جزءجزء روح و اندام آدمی بار است. در آموزه‌های دین اسلام داریم: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ». یعنی مسئولیت مخصوص یک فرد خاص نیست، به روحانی و روشنفکر اختصاص ندارد بلکه هر فردی مسئول رهبری خود و تک تک افراد جامعه و به عبارتی همه هستی است.
این مسئولیت به گونه‌ای جامع و در آیات و روایات بسیاری تبیین گردیده است که مسئولیت‌پذیری اجتماعی و شاخه‌های آن تنها یک شاخه (اما شاخه‌ای بسیار مهم) از انواع مختلف مسئولیت است. به طور مثال، در اسلام از این مطلب که انسان مسئولیت عمل خویش را داراست آمده تا عناوینی چون: مسئولیت‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، محیط زیست و... که هر کدام در قالب شاخه‌ها و زیرشاخه‌های بسیاری در متون دینی یاد شده‌اند که می‌توانید به منبع معرفی شده در انتها مراجعه فرمایید[۱]. جالب توجه است که دقت در تمامی عناوین مرتبط با مسئولیت و زیرشاخه‌های آن نشان می‌دهد که متون دینی و اسلامی التفاتی شگرف به این مقوله نشان داده‌اند تا جایی که مسئولیت‌پذیری و انواع آن با جزئیات مورد بررسی قرار گرفته است.
در این نوشتار پس از ذکر خاستگاه و محور مسئولیت‌پذیری، به تعریف مسئولیت‌پذیری اجتماعی و ذکر زیر‌شاخه‌ها و اقسام آن به اختصار می‌پردازیم:
خاستگاه مسئولیت
۱-ایمان به خدا
اولین و مهم‌ترین خاستگاه مسئولیت ایمان و عشق به خداوند یگانه است. خداوند در بسیاری از آیات و روایات به این مسئله مهم اشاره داده‌اند. به طور مثال در آیه ۹ سوره مبارکه یونس می‌فرماید: [ولى]کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، پروردگارشان آن‌ها را در پرتو ایمانشان هدایت مى‌کند؛ از زیر [قصرهاى] آن‌ها در باغ‌هاى پر نعمت بهشتى، نهر‌ها جارى است
اولین و مهم‌ترین خاستگاه مسئولیت ایمان و عشق به خداوند یگانه است. خداوند در بسیاری از آیات و روایات به این مسئله مهم اشاره داده‌اند. به طور مثال در آیه ۹ سوره مبارکه یونس می‌فرماید:
«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِإیمانِهِمْ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فی جَنَّاتِ النَّعیمِ»[۹][ولى]کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، پروردگارشان آن‌ها را در پرتو ایمانشان هدایت مى‌کند؛ از زیر [قصرهاى]آن‌ها در باغ‌هاى پر نعمت بهشتى، نهر‌ها جارى است. یا در آیه ۶ سوره مبارکه اعراف آمده[۲]:
«فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلینَ»[۶] به‌یقین، [هم]از کسانى که پیامبران به‌سوى آن‌ها فرستاده شدند سؤال خواهیم کرد [و هم]از پیامبران سؤال مى‌کنیم! [۳]درباره همین نکته امام علی (ع) در نامه‌ای خطاب به مالک اشتر می‌فرماید:
اِذَا اَحْدَثَ لَکَ مَا اَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِکَ اُبَّهَهً اَوْ مَخِیلَهً فَانْظُرْ اِلَی عِظَمِ مُلْکِ اَللَّهِ فَوْقَکَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْکَ عَلَی مَا لاَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِکَ.ای مالک! اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبّر یا خود بزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از تو است بنگر.
۲-وجدان انسانی
موهبت وجدان انسانی که خداوند به انسان عطا فرموده، دومین خاستگاه مسئولیت است. مولا علی (ع) در نهج‌البلاغه[۴] می‌فرماید: امام علی (ع): بدانید هرکس خداوند او را کمک نکند، تا از درون خود پند دهنده و بازدارنده‌ای داشته باشد، از غیر خود بازدارنده و پند دهنده‌ای نخواهد یافت.
۳-خردمندی
به قول حکیم فردوسی:
به روز گذر کردن اندیشه کن
پرستیدن دادگر پیشه کن
به نیکی گرای و میازار کس
ره رستگاری همین است و بس
درباره اهمیت اندیشه خداوند در سوره بقره می‌فرماید:
«کَذَالِکَ یُبَینُِّ أللهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»[۲۴۲]این‌چنین، خداوند آیات خود را براى شما شرح مى‌دهد؛ شاید بیندیشید.[۵] یا امام علی (ع) می‌فرماید: عقل، فرستاده خداست[۶] از این‌رو خردمندی از مهم‌ترین خاستگاه‌های مسئولیت‌پذیری محسوب می‌شود.
تعریف مسئولیت اجتماعی
مسئولیت در لغت به معنای قابل یا شایسته بازخواست بودن انسان است و در اصطلاح به معنای پاسخ‌گویی و پذیرفتن عواقب امور توسط انسان در برابر وظایف و اعمالی که به عهده دارد است. پس می‌توان این‌گونه گفت که تعریف مسئولیت اجتماعی در خود تعریف مسئولیت وجود دارد و پسوند اجتماعی تنها جهت تاکید فراوان روی انجام وظیفه و احساس مسئولیت نسبت به خلق خداست
مسئولیت در لغت به معنای قابل یا شایسته بازخواست بودن انسان است و در اصطلاح به معنای پاسخ‌گویی و پذیرفتن عواقب امور توسط انسان در برابر وظایف و اعمالی که به عهده دارد است. پس می‌توان این‌گونه گفت که تعریف مسئولیت اجتماعی در خود تعریف مسئولیت وجود دارد و پسوند اجتماعی تنها جهت تاکید فراوان روی انجام وظیفه و احساس مسئولیت نسبت به خلق خداست.
در قرآن کریم هم در همین راستا آمده:
... در راه نیکی کردن به یکدیگر و پرهیزگاری با هم همکاری کنید، و در موارد گناه و تجاوز همکاری مکنید و تقوا داشته باشید بیگمان خداوند سخت کیفر است[۷]. و در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام به روایت امام صادق (ع) هم داریم: هرکس در زندگی، در اندیشه سر و سامان دادن به کار‌های مسلمانان نباشد مسلمان نیست[۸]. به عبارتی همین بس که پیامبر گرامی اسلام در اهمیت پذیرش مسئولیت اجتماعی آن را شاخص مسلمان بودن یا نبودن مطرح می‌فرمایند.
مسئولیت اجتماعی عناوین بسیاری دارد که این موارد را می‌توان با بهره‌گیری از آیات و روایات نام برد:
-مسئولیت درباره نیاز‌های مردمی و اجتماعی
- مسئولیت درباره مفاسد اجتماعی
-مسئولیت درباره ستمگران (جنگ با ظلم) و ستمکشان (دفاع و...)
-مسئولیت بزرگترها نسبت به کوچکتر‌ها (آموزش صحیح و...) و بالعکس (کوچکتر‌ها نسبت به بزرگترها، بزرگداشت و مهربانی). مسئولیت درباره دوست و همنشین
-مسئولیت درباره ناصح، پند دهنده (قدردانی و...)
- مسئولیت درباره نصیحت خواه (عدم خیانت و ...)
-مسئولیت درباره مشورت دهنده (رایزن) (عدم اتهام زدن به وی و...)
- مسئولیت درباره مشورت خواه (خیرخواهی و...)
-مسئولیت درباره نیکوکاران
-مسئولیت درباره بستانکار (عدم معطل گذاشتن وی و...)
- مسئولیت درباره بدهکار (مهلت به بدهکار تنگدست)
-مسئولیت درباره وامخواه (قرض‌گیر) = قرض‌الحسنه دادن به خدا
-مسئولیت درباره شریک
-مسئولیت درباره امام جماعت
-مسئولیت دو طرف درگیر نسبت به هم
-مسئولیت درباره حق
-مسئولیت درباره قضاوت
-مسئولیت مستضعفان، درباره حقوق خویش
-مسئولیت درباره معلولان
-مسئولیت درباره یتیمان
-مسئولیت درباره همسایه
-مسئولیت عالمان (دربارة فاصله‌های معیشتی و...)
در نهایت اینکه...
در قرآن و در اعتقادات اسلامی، اساس مسئولیت با شدت و وضوحی تمام، مطرح است، مانند این که در قیامت دست و پا و چشم و گوش آدمی، عملی را که کرده‌اند، شهادت می‌دهند یا اینکه مسئولیت‌پذیری اجتماعی برابر داشتن دین دانسته شده تا جایی که در صورت عدم عمل به آن فرد مسلمان نیست همه و همه این نکات ناب بیان‌کننده این است که جزءجزء و اندام اندام فرد انسانی، در برابر رسالت انسانیش مسئول هستند و شخص می‌بایست در بطن جامعه و در میان مردم دین‌داری خود را به اثبات برساند.
هرچند این مطلب تنها مختص مسلمانان نیست و بنابراین هر انسانی در هر سطحی از تفکر علمی با اعتقاد به هر مکتبی، باید خویشتن را در برابر این پرسش بیابد که: اعتقادم چه مسئولیت‌هایی را متوجهم می‌کند؟
منابع:
کتاب مسئولیت شیعه بودن، دکتر علی شریعتی
الحیات، ج ۷ و ۸
فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی، فارسی مصور) از احمد سیّاح
فلسفه اخلاق (با تکیه بر مباحث تربیتی) از امیر خواص و دیگران
مقاله مسئولیت‌پذیری اجتماعی در قرآن کریم با تاکید بر دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان
مفهوم شناسی مسئولیت پذیری و مؤلفه‌های آن بر اساس منابع اسلامی
[۱]. الحیات، ج ۷ و ج ۸
[۲]. یونس، ۹
[۳]. اعراف، ۶
[۴]. نهج البلاغه، خطبه ۲۲۵
[۵]. بقره، ۲۴۲
[۶]. غررالحکم /۱۵؛ الحکم ۲/۲۹
[۷]. مائده/۲
[۸]. کافی، ۲، ۱۶۳
/انتهای پیام/
