چالش‌های اجتماعی ایران در عصر قانون‌مداری

• عوامل سازمانی و ساختاری حکومت
  در روایات از معصومین بار‌ها تاکید شده است که (الناس علی دین ملوکهم) یعنی مردم از رفتار و کردار رهبران و مسئولان خود تبعیت می‌کنند؛ بنابراین اگر بخواهیم مساله قانون مداری را در جامعه ترویج دهیم، ابتدا باید مدیران و مسئولان کشور نسبت به این مساله اهتمام بورزند. وقتی که مردم به راحتی شاهد دور زدن قانون‌ها توسط مدیران بالادستی و یا حتی در سطح وزرا هستند، طبیعتا رعایت قانون توسط مردم امری نشدنی خواهد بود. حضور هر فردی در وزارتخانه موجب شده بخش اعظمی از اقوام وی نیز در رده‌های مختلف آن وزارتخانه حضور پیدا کنند و همین امر اولین و ابتدایی‌ترین قانون گریزی در نگاه مردم است. این سبک و شیوه ناصواب توسط متولیان در همه سطوح توسط مردم تکرار شده و جایگزینی روابط بر ضوابط قانونی به یک قانون نا نوشته عرفی مبدل می‌شود.
  
  
• عوامل تاریخی و تغییرات آمایش سرزمینی
  جامعه ایرانی در طول تاریخ همواره زندگی عشایری داشته و به سبک عشیره‌ای در ناخوداگاه خود عادت کرده است. طبیعتا در سطح قبیله ای، هنجار‌ها معنای بازتر و آزادانه تری به خود می‌گیرند. وقتی مهاجرت‌ها و تغییرات سرزمینی در کشورمان افزایش یافته و بافت روستایی با همان نگاه عشیره‌ای وارد بافت شهرقانون مدار می‌شود، بالطبع مردم روستا تمایل به همان رویکرد آزادانه و بی قانون را دارند. قانون پذیری در این سیر مهاجرت زمان بر بوده و همین امر بخشی از قانون گریزی را شامل می‌شود
  
  
• عوامل کارکردی
  یکی از دلایل مهم تبعیت مردم یک جامعه از قوانین، باورپذیری قانون از دیدگاه عموم جامعه است. اگر یک قانون مصوب شده کارکرد‌های کیفی لازم جهت بازدارندگی و یا چارچوب سازی را نداشته باشد، توقع پذیرش قانون طبیعتا یک توقع غیرعقلانی است. پیش از تصویب قوانین توسط قانون گذاران باید تحقیقات لازم اجتماعی نسبت به واقعیت‌های جامعه و خصوصیات اخلاقی مردم احصا گردیده و پس از مطالعه موارد تحقیقی، نسبت به وضع قوانین اقدام شود. متاسفانه در کشور ما پیشینه‌های اجتماعی وضع قوانین با مشکلات متعددی مواجه بوده و همین امر پذیرش قانون را با مشکل روبرو می‌سازد.
  
  
• عوامل روان شناختی (تبعیض و بی عدالتی)
  شانیت قوانین مصوب شده در یک جامعه تا زمانی در میان اذهان عمومی حفظ می‌شود که ضمانت اجرایی و همچنین گزاره (قانون برای همه) در یک جامعه ثبت و ضبط گردیده باشد. وقتی مساله تبعیض و بی عدالتی نسبت به اجرای قوانین در جامعه مشاهده می‌شود به مرور زمان، شان اجتماعی قوانین کاسته شده و شاهد قانون گریزی‌های عرفی خواهیم بود. به عنوان مثال: زمانی که یک ابربدهکار بانکی به دلیل نسبت خانوادگی با منصوبین برخی از مسئولین نسبت به یک دزد، از مجازات کمتری برخوردار می‌شود، در ذهن مردم؛ شانیت قوانین کاسته شده و به مرور زمان شاهد ناهنجاری‌های ناشی از تبعیض ضمانت اجرایی قوانین خواهیم بود.
  
  
• عوامل اقتصادی
  زمانی که در یک جامعه با مشکلات متعدد اقتصادی همچون تورم افسارگسیخته، رکود اقتصادی و افزایش بیکاری روبرو هستیم و برخی از دهک‌های پایین جامعه در معیشت روزانه خود دچار مشکل شده اند به صورت ناگزیر به سمت قانون گریزی و عدم رعایت قانون در راستای حل مشکلات اقتصادی خود حرکت می‌کنند. البته عوامل اقتصادی به صورت ناپایدار بوده و در صورت حل مشکلات اقتصادی جامعه به صورت خودکار قانون گریزی از بین خواهد رفت.
  
  
• عوامل اجتماعی
  در مباحث روان شناسی اجتماعی، مردم ایران بسیار تمایلات قبیله گرایانه، عاطفه گرایانه و فامیل گرایانه دارند و در همین راستا عواطف آن‌ها بر هنجار‌ها همواره غلبه کرده است. تجربه پیشین نشان داده است که هر زمان مردم ایران دلشان برای کسی بسوزد، قوانین را زیر پا گذاشته تا روابط را بر ضوابط ترجیح دهند. نمونه بارز آن حضور فامیل‌ها و اقوام در اداره جات و بروز پدیده فامیل بازی در سطوح مختلف سازمانی است.
  
  
• عوامل اجرایی
  یکی از رخداد‌های مهم در تحقق قوانین مصوب توسط نهاد‌های تقنینی، چگونگی اجرای قوانین توسط متصدیان می‌باشد. از آن جایی که نوع نگاه مجریان به مقوله قانون مداری، برگرفته از ماهیت اتوریته قانون و قوه قهریه بوده، طبیعتا در ابتدا با واکنش منفی شهروندان به مثابه مردم جامعه روبرو می‌شود. عدم توجه به رویکرد فرهنگ سازی موازی و هم راستا با جریمه‌های ناشی از قوه قهریه، یکی از مولفه‌های مهم در قانون پذیری جامعه بوده که مورد غفلت واقع شده است. یک نمونه موفق در این زمینه بستن کمربند ایمنی بوده که مساله فرهنگ سازی موازی با جریمه‌های بازدارنده و قوه قهریه نقش اساسی داشته است.

باتوجه به همه موارد گفته شده، فصل مشترک آنچه ضامن قانون مداری در جامعه ایرانی بوده، توجه به پذیرش عمومی قوانین قبل از تصویب آن می‌باشد، امری که گویا هنوز به باور متولیان امر قانون گذاری نرسیده است.

/انتهای پیام/